N. Z. Haciyeva
Yüklə 11,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türk konsonantizminin tarixi ilə bağlı b ə’zi ümumi hadisələr haqqında
- Vurğu haqqında
- II fəsil MORFOLOGİYA İSİM Türk dillərinin hal sisteminin inkişaf tarixi
- Hallar Göstəricilər
diftonqvari tələffüzə malik olan noqay və qumuq dillərində müşahidə etmək olar. Türk və Azərbaycan dillərində *ur- dan törəmiş vu r ' vurmaq' fe'lində v samiti protetikdir. Protetik у samitinə əsasən çuvaş dilində rast gəlinir: *ağır-dan y ıv b r 'a ğ ır ', *anaç> ağaç-dm y ıv b s ''a g a c ' , *ı:z- dan y i r ' i z ' , *a:t-dan y a t ' ad ' v əs. Protetik h samiti ilə işlənən sözlərə əsasən türk dillərini cənub və şərq areallarında, yə'ni Azərbaycan, türk, qaqauz, özbək, uyğur və İran ərazisində yaşayan xalac dillərində rast gəlmək olur, məsələn, or-dən azərb. h ö r ' h ö rm ə k ', orak -dan azərb. dial, h o r a k ' o r a q ', ayğır -dan qaq. h a ğ ır ' a y ğ ır', or-dən türkm. h ü r 'ü fü r m ə k ', at -dan xalac. h a t 'a t ', a/rt-dan halts 'a l t ı ', or-dən h ə r 'k i ş i ' və s. Bütün əlamətlərə görə protez hadisələri türk dillərinin təcrid olunmuş dövründə yaranmışdır. Onlar ulu dilə məxsus deyildi və onların törəməsini izah etmək olduqca çətindir. Onlar b ə ’zi türk dilləri üçün səciyyəvi olan sait qarşısında qalxan başlanğıc xüsusiyyətinə əsasən yarana bilərdi. Protez hadisəsi ilə söz sonunda açıq hecaların çoxalmasının qarşılıqlı əlaqədə olması çoxdan qeyd olunmuşdur. Bu fərziyyə başqa türk dillərinə nisbətən söz sonunda açıq hecaları daha çox olan çuvaş dili üçün daha çox özünü doğruldur. Q.Derfer belə hesab edir ki, xalac dilində hat 'a t ', h a iti 'a ltı' və s. kimi sözlərdəki protetik h səsi qədim h səsini əks etdirir [Doerfer, 1971, c.164]. Lakin bu fərziyyəni tam sübut olunmuş hesab etmək olmaz. Türk konsonantizminin tarixi ilə bağlı b ə’zi ümumi hadisələr haqqında Türk dillərində samitlərin, demək olar, bütün dəyişmələrini sərf olunan fizioloji gücün qənaətə meyli ilə izah etmək olar. Az və çox dərəcədə mürəkkəb artikuiyasiyaya malik olan bütün səslor çox vaxt sadələşmiş, yaxud tamam 96 başqa keyfiyyətli səsə çevrilmişdir. Bilateral 1’ və dişarası z ’ samitlərinin yerinə görə itməsi buna əyani nümunə ola bilər. Bir sıra türk dillərində çətin artikulyasiyalı velyar к samiti adi dilortası к və ya x samitinə çevrilmişdir. Türk dillərinin çoxunda aforikatların tələffüzündə qovuşuqluğun zəifləməsini bu tendensiya ilə izah etmək olar. Bu zəifləmə onların sadələşməsini tə’min etmiş, eyni zamanda çuvaş dili və xüsusən Sibir türklərini dilləri üçün intervokal mövqedə samitlərin cingiltililəşməsinə səbəb olmuş, samitlərin, ən çox da affıkslərdə çoxlu assimilyasiyalarım törətmiş, ön cərgə saitləri qarşısında k> ç və t>ç keçmələrinə şərait yaratmış və s. G ' \ ə . ğ ' tipli zəif səslər intervokal mövqedə və ya partlayan samitin qarşısında qeyri-sabit görünmüşlər. Türk dillərinin çoxunda müşahidə olunan sözönü у səsinin c affrikatma çevrilməsi də daxili faktorlarla izah oluna bilər. Sözün başlanğıc səsləri daha çox informasiya daşıyır. Ona görə də hər dildə sözün əvvəlinin daha yaxşı eşidilməsini tə ’min etmək meyli yaranır. Bu halda zəif artikulyasiyası olan у samiti qarşısında cingiltili caffrikatı böyük üstünlüyə malik olur. Əlbəttə, ayn-ayrı hallarda səslərin dəyişməsi xarici səbəblərlə də şərtlənə bilər. Yakut dilində konsonantizminin kökündən dəyişməsini, Qafqaz, Sibir və Çinin b ə’zi türk dillərində nəfəsli partlayan samitlərin yaranmasını, özbək dilində /v ə /'səslərinin total şəkildə orta Avropa tipli /səsinə çevrilməsini və s. substrat dilin tə ’sir imkanlarını nəzərə almadan izah etmək çətindir. Vurğu haqqında Görünür, ulu türkcədə güc vurğusu olmuş və sözün birinci hecasının üzərinə düşmüşdür. Bu gümanın xeyrinə bir sıra əsaslar gətirmək olar: (1) Saitlərin ahənginin həyata keçirilməsində istiqa mətləndirici rolunu saxlaması üçün birinci heca öz keyfiyyətini 97 itirməməli idi. Bu o vaxt mümkün idi ki, vurğu birinci hecanın üzərinə düşsün. (2) Ulu türkcədə vurğu ona görə müxtəlif hecalarda ola bilməzdi ki, aydın ifadə olunmuş saitlər ahənginə malik olan bütün türk dilləri məTum vurğusu ilə fərqlənir. (3) Birinci hecanın üzərindəki vurğu həmişə sözün kar başlanğıcı ilə bağlıdır (müq. et: Ural ulu dilində sözün kar başlanğıcı birinci hecanın üzərindəki vurğu ilə bağlı idi). Daha sonralar türk dillərində vurğunun birinci hecadan sonuncu hecaya yerdəyişməsi baş vermişdir. Bu yerdəyişmənin səbəbləri m ə’lum deyil. Müasir türk dillərində vurğu ekspirator-musiqilidir. Vurğuda musiqi ilə güc məqamının nisbəti cümlənin xarakterindən asılıdır və fraza vurğusu və türk şifahi vurğusunun bilavasitə əlaqəsi ilə izah olunur. Vurğu sonuncu və müəyyən şəraitlərdə sonuncudan əvvəlki hecanın üzərinə düşür, müq et: türk, baba ' '•ata' və tat. a lä s b n 'a h rsa n 'vQ s. 98 II fəsil MORFOLOGİYA İSİM Türk dillərinin hal sisteminin inkişaf tarixi Türk dillərinin materialları türk hal sisteminin iki vəziyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Görünür, onlardan biri daha qədimdir və ulu türkcənin ilk mərhələləri üçün səciyyəvi olmuşdur. O biri isə daha gec yaranmış və ulu türkcənin dağılması epoxasından əvvəli səciyyələndirmişdir. Qədim türk hal sistemi müasir türk dillərinin əksəriyyətində görməyə adət etdiyimiz hal sistemindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. Çoxlu mekani hallarm olması onun səciyyəvi xüsusiyyəti olmuşdur. Onu sxematik olaraq bu şəkildə göstərmək olar: Hallar Göstəricilər Adlıq — T ə ’sirlik Yönlük -ailə Yönlük ~/ifa ilə Yönlük -ra ilə Yönlük -ça ilə Yönlük -n ilə Çıxışlıq-ycrlik Vasitəli (instrumental) Birgəlik Ekvativ -///-/; -ığ //iğ ’ -a//-o -k.a//-kə -ra//-rə -rı//-ri -a rı//-əri -ğ a n //-q əri -ça//-çə -n -ta//-tə -da//-də -ın/A /n -lı:ğ /A li:ğ ' -la/A lo -lan//-lon -ça/A çə 99 Yüklə 11,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|