N. Z. Haciyeva
Yüklə 11,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 128 _______________________________________________ _ _ _ _
- İSMİN SÖZ YARADICILIĞI İsimlərin isimlərdən, b ə zə n də sifətlərdən düzəlməsi
rolunda həqiqətən geniş istifadə olunur: qazax, о к щ ь -т ь п 'm ə n şagirdəm ', o ku şb -sb n 's ə n şagirdsən', özb. sö ğ -m o n ' mən s a ğ l a m a m sö ğ -sə n ' sən sağlamsan' və s. Lakin şəxs əvəzliyi postpozisiyada "mənim", "sənin" və s. mənsubiyyət əvəzliyinin funksiyasında heç vaxt çıxış edə bilməz. Belə fikir yakut dilinin misalları ilə əyani surətdə təsdiq olunur. Yakut dilində yiyəlik hal yoxdur, ancaq m in a tım ' mənim a tım ' tipli birləşmələr mövcuddur. Burada şəxs əvəzliyi aşkar şəkildə "mənim" mənsubiyyət əvəzliyinin mə'nasında çıxış edir. Yəqin ki, ulu türkcədə də iş belə vəziyyətdə olmuşdur. A t m in ' mənim atım ' tipli birləşmə türk dillərinin "tə’yin+tə’yin olunan" söz sırası qanununa tamamilə zidd olardı. Halbuki bu model türk dil strukturunun iliyinə işləmişdir. Mənsubiyyət affiksləri və şəxs əvəzlikləri eyni əvəzlik sözlərdən yarana bilərdilər. Lakin çətin belə nəticə çıxarmaq olar ki, mənsubiyyət affiksləri şəxs əvəzliklərinin reduksiyası (zəifləməsi) nəticəsində yaranmışdır. Mənsubiyyət münasibəti tez-tez məkani münasibətlərin yenidən mə'nalandırılması nəticəsində yaranmışdır. Daha yaxında yerləşən "m ənim ", "m ənim o la ıı” kimi, daha uzaqda yerləşən "m ənim olm a ya n " və s. kimi düşünülmüşdür. Ona görə türk dillərində mənsubiyyət affiksləri ola bilsin ki, məkani indikatorların ilk rolunu ifa edən hansısa əvəzlik sözlərindən inkişaf etmişdir. Belə ki, atım əvvəlcə ' mənə ən yaxın olan a t ' mə’nasını ifadə edə bilərdi. Affiksin postpozisiyası burada yer bildirən başqa işarə formandan kimidir, məsələn, türk, evdeki, alt. ta yğ a d a ğ ı' tayğadakı' və s. Mənsubiyyətin -b iz və -ğ ız(-n ız) cəm affiksləri də A.M.Şerbakın fərziyyəsini təsdiq etmir, çünki burada [£] və \ğ(n)] əsasdır, [-/z] isə çoxluğun göstəricisidir. 2-ci şəxs təkin - n və ya -ğ affiksləri sən şəxs əvəzliyi ilə qətiyyən əlaqələnmir. 3-cü şəxs tək və cəmin mənsubiyyət affiksinin ilkin forması məsələsi də böyük maraq doğurur. A.M.Şerbak və bə’zi başqa türkoloqlar hesab edirlər ki, ilk mərhələdə bu affıks -m formasında olmuş, o da öz növbəsində qədim -ın//-in işarə əvəzliyindən nəş'ət etmişdir. Bu əvəzlik adlıq hal formasında heç yerdə işlənmir, ancaq çoxlu zərflərdə iz buraxmışdır, belə: ancaq qəd.-türk. т аги 'o r a y a ', tuv. m d ı 'o biri tə r ə f ', m a r 'o ra y a ', -ında 'o r a y a ', -m da 'o r a d a '. A.M.Şerbakın fikrincə, bu əvəzlikdən 3-cü şəxs mənsubiyyət affiksi yaranmışdır. Beləliklə, bunun praforması (ilk şəkli) sonu n samitli affikslə bərpa olunmalıdır [Şerbak,1977, s.78]. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları yönlük, yerlik, çıxışlıq və tə'sirlik halların formalarında "əlavə" -n- samitini bununla izah edirlər: türk, evi-n -c' evinə ', babası-n-a; e vi-n -d e ' evində ', babası-n-da; evi-n-den’ evindən ', babası-n-dan; e v i-n -i və s. Bizim fikrimizcə, bu birləşmələrdə -m elementi işarə əvəzliyi rolunda heç vaxt çıxış etməyən -an əvəzliyinin ablaut (səsi əvəzlənmiş) variantıdır. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ulu türkcədə heç bir əvəzlik adlıq halda n ilə bitməmişdir, belə ki, -n- vasitəli halların xüsusi aparıcısı-bələdçisi olmuşdur. A tın ' sənin a tın ', ineqin' sənin inəyin ' kimi formalar heç vaxt olmamışdır. Vasitəli hallarda "əlavə" -n- səsinin mənşəyini başqa cür izah etmək olar. Ola bilsin ki, o, məzmun və fonna cazibəsi (attraksiya) nəticəsində mənsubiyyət affiksli adların hallanma paradiqmasına daxil olmuşdur. A tı, atası tipli mənsubiyyət affiksli formalar o, o l şəxs əvəzliyi ilə assosiasiya edilir (qavranılır). Bu əvəzliyin səciyyəvi xüsusiyyəti odur ki, vasitəli halların formalarında -n- elementi olur və adlıq halında isə o olmur: türk, o ancaq onda, ondan. Əgər mənsubiyyətin 3-cü şəxs tək affiks formasının 3-cü şəxs təkin şəxs əvəzliyi ilə assosiativ əlaqəsi olmuşsa, onda mənsubiyyətin 3-cü şəxs təkinin affiksi ilə işlənən isimlərin hallanması vasitəli hallarda 126 127 əvəzliyin hallanmasına bənzəyəcəkdir. Onda və ondan tipli formaların analogiyası üzrə başında və başından tipli formalar yarana bilmişdir. Bütün Orta Asiya ərazisində mənsubiyyət affiksli isimlərin hallanmasında "əlavə" -n- samiti işlənməyən bir izoqlos keçir. Bu tipli hallanma özbək və uyğur dilləri üçün səciyyəvidir; bu hallanma onların ədəbi dil normasında möhkəm yer tutur. "Əlavə" -n- samiti olmayan bu tipli hallanma Cənubi Qırğızıstanda, həmçinin Özbəkistanda və Tacikistanda yaşayan qırğızların dilində yayılmışdır. Özbək- uyğur tipli hallanmaya Orta Asiyadan kənarda Qərbi Sibir tatarlarının dilində rast gəlinir. [Hacıyeva,1975, s.47-48]. Özbək-uyğur tipli hallanmanın zona məhdudluğu belə güman etməyə əsas verir ki, "əlavə" -n- samiti olmayan şəkilçi törəmə hadisədir. Əslində, burada mənsubiyyət affiksli halların linqvotexniki mükəmməlləşməsi baş vermişdir. "Əlavə" -n- samitinin aparıcılığından dil azad olmuşdur. 3-cü şəxs təkin mənsubiyyət affıksinin -sı variantının mənşəyi asan izah oluur. Tamamilə aydındır ki, ancaq bir -ı//-i variantının mövcudluğu bir sıra hallarda qovuşma deyilən hadisə yarada bilərdi (a n a -ı' an ası', ata-ı' atası' və s. tipli sözlərdə yanaşı olan saitlərin qovuşması kimi). Qovuşmanı kənar etmək üçün dayaq samitə ehtiyac olmuşdur. Türk dillərində ayırıcı -sı/j-si afliksi olmuşdur: tat. ka ° y-sb ' hansı özb. %ay-sb, qum. kay-sb və s. -bundan 3-cü şəxsin tək və cəm mənsubiyyət affıksinin ikinci variantı kimi istifadə edilmişdir. Bu əlaqə onunla asanlaşıb ki, 3-cü şəxsin təkinin mənsubiyyət affiksi bir sıra hallarda ayırıcılıq mə'nası daşımışdır: tat. Sinin игат ьп! Şunnan tb n n b şka b irin in i а°ск>тыть a°tlbysbn. A nnaib ikin ın icin , ё щ /п щ ш п ... ' Sənin küçən! Buradan həyata birinci addım atırsan. Sonra ikinci, üçüncü...' Yiyəlik əvəzliklərinin mövcudluğu zamanında mənsubiyyət affikslərinin sistemi müəyyən dərəcədə artıqdır (pleonazmdır). Təəccüblü deyil ki, çuvaş dilində 1-ci və 2-ci 128 _______________________________________________ _ _ _ _ şəxsin mənsubiyyət affiksləri müntəzəm istifadə olunmur. Çuvaş dilinin bə'zi dialektlərində mənsubiyyət affikslərinin sistemi güclü surətdə pozulmuş, Morqauş şivəsində isə tamamilə itmişdir. Salar dilində mənsubiyyət şəkilçilərinin təki və cəmi arasında fərq yoxdur. San uyğurların dilində mənsubiyyət affikslərinin sistemi, demək olar ki, itmişdir. Hətta mənsubiyyət affikslərinin sistemi ümumən saxlanan türk dillərində, xüsusən 1-ci şəxsin cəmində bu şəkilçilər çox vaxt buraxılır, müq. tat. b izn in awbl\ çuv. p irin y a l ’ bizim k ə n d '.1 3-cü şəxsin -ıH-i, -sı/j-si mənsubiyyət affiksi müəyyən artikl mə'nasmı da ifadə edə bilir. Bu funksiya çuvaş dilində aydm görünür: k im i ' g ə m i', amma k im m i ' g ə m i'- haqqında danışılan gəmi. Tatar dilində də affiksin belə mə'nasına ara-sıra rast gəlmək olur, məsələn, te ş a °tm n a n (ü stü n d ə oturduğun ' atdan d ü ş'). İSMİN SÖZ YARADICILIĞI İsimlərin isimlərdən, b ə 'zə n də sifətlərdən düzəlməsi İsimlərin və sifətlərin yaranmasında istifadə olunan affikslərin miqdarı çox deyil. Yəqin ki, qədim zamanlarda onlar daha çox olmuşdur. Onların çoxu çoxdan qeyri-məhsuldar olmuş və çox vaxt onlardan istifadə iki-üç sözlə məhdudlaşmışdır. Ona görə də tez-tez rast gəlinən affiksləri nəzərdən keçirmək daha məqsədəuyğundur. -çı//-çi. Türk dillərində -çı//-çi affiksi çox geniş yayılmışdır və şəxsin fəaliyyətini bildirmək üçün işlənir. A v sözündən türk, avçı 'o v ç u ', d il sözündən azərb. dilçi, m a l sözündən alt. m alçı, tim ir ' d ə m ir' sözündən qum. tim irçi ' Azərbaycan türkcəsində do belədir: bizim sv, bizim m əktob- Tərcüməçi. ------------------------------------------------------------------------------- 429 Yüklə 11,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|