N. Z. Haciyeva

-B ızH -biz
  variantı  (qədim  forması)  qumuq,  qaraçay- 
balkar,  şor,  altay,  qırğız,  başqırd  və  tatar dillərində  işlənir:  tat. 
y u lb b b z
  'y o lu m u z ',  qum. 
a tıb ız
  'a tım ız ',  qırğ. 
atabız 
'
 atam ız'  və s.
-B ıtj/-bit
 variantı  ancaq yakut dilində mövcuddur: 
dolbut 
'
 oğlumuz', 
aqabıt  ’
 atam ız'.  Daha  qədim 
[z]
  səsinin 
karlaşması  nəticəsində  yaranmış  [
5]  səsindən  [Г]  səsi  meydana 
gəlmişdir.
-M ızj/-m iz
 
variantı 
ilkin 
-b ızj/b iz
 
variantından 
yaranmışdır.  Başlanğıc 
[b\
  səsinin 
[ni\
  səsinə  keçməsinin  iki 
səbəbi  mümkündür:  1)  intervokal  vəziyyətdə  oluduğundan  - 
ıb ız/j-ib iz
 variantında 
[b\
  səsi  [
m
]  səsinə  çevrilə  bilərdi,  2) 
m, 
n,  n
 səsləri ilə bitən əsaslardan  sonra 
b>m
 hadisəsi  ola  bilərdi. 
Bu  yolla  yakut  dilində 
-m ıt
  variantı  yaranmışdır,  məsələn, 
xa tu m m u t
  'x an ım ım ız'.  Çuvaş  dilində 
т ы //m ir
  affiksi  do 
həmin  mənşəlidir.  Mə'lumdur  ki,  başqa  türk  dillərindəki 
[z] 
səsi  çuvaş dilində  [r]  səsinə çevrilmişdir.  Beləliklə, 
т ь г
 affiksi 
Zvzaffıksindən yaranmışdır.
-V ızjj-v iz
  variantı  uyğur  dilində  və  özbək  dilinin 
dialektlərində  mövcud  idi.  Bu  morfcm  üçün  tipik  sayılan 
başlanğıc  [v]  səsi  intervokal  vəziyyətində  olan 
[b\
  səsindən 
törəmişdir.  Bu  yolla  da  tuva  dilindəki 
-vıs/l-vis
  variantında 
başlanğıc  [к]  səsi meydana gəlmişdir.  Tuva dilində sonuncu 
[z] 
səsi  karlaşmaya  uğramış  və  deməli, 
-ı-b ız
  affıksindən 
-vıs 
törəmişdir.
-M ızlj-m iz
 variantı  türk dillərinin əksəriyyətində  işlənir.
2 -c i şə x sin   cəm i.
  2-ci  şəxsin  cəm  affikslərində  qədim 
variantların  yenidən  bölünməsi  baş  vermişdir.  Türk  dillərinin 
bə'zilərində 
-n ız/j-n iz
 variantı  təsbit edilmişdir.  Türk dillərinin 
əksəriyyəti  bu  zümrəyə  aiddir-  özbək,  qazax,  noqay, 
qaraqalpaq, 
krım-tatar, 
türkmən 
dilləri. 
Türk, 
qaqauz, 
Azərbaycan  və  qaraim  dilinin  qalitsk  dialektində  bu  affiksin  - 
nızU -niz,  -ın ız//-in iz
  variantları  işlənir.  Qaraim  dilinin  trakay 
dialektində 
-yız//-yiz,  -ıy ız/j-iy iz
  formaları  yaranmışdır.  Bə'zi
122
dillərdə,  məsələn,  tatar,  başqırd,  qumuq,  qaraçay-bolkar 
dillərində 
-ğ ız/j-ğ iz
 variantı  qəbul  edilmişdir.  Bir  sıra  dillərdə 
ı//i
 səsləri 
b //i
  səslərinə  keçmişdir.  Oğuz  dillərində 
[u]
  və 
[ü\ 
dar saitli variantlar mümkündür.
Güman  edilir  ki,  əvvəllər  ancaq  bir 
-n ız /j-n iz
  affiksi 
mövcud  olub.  Bə'zi  türk  dillərində,  məsələn,  tatar  və  qumuq 
dillərində  intervokal  Л səsi 
ğ
 səsinə  keçmişdir,  buradan  da  tat. 
a
0 
w blbğbz  '
 kəndiniz',  qum. 
a tığ ız  '
 atınız'  tipli  variant  üzə 
çıxmışdır [Rəsənen,  1955, s .l69].
-N tz
  və 
-ğ ız
  affıkslərinin  variantlarında  [Л]  və 
[ğ\ 
səslərinin əvəzlənməsini mənsubiyyətin  ulu türkcədə 2-ci şəxs 
cəminin  iki  variantda  olması  ilə  izah  etmək  olar:  -Л 
(-ın )
 və  - 
ğ(-ığ). 
-ız (-iz)
  formantlarmı  əlavə  etməklə  onların  hər 
ikisindən  cəm  şəkilçisi  yarana  bilmişdir.  Belə  yaranmış 
-nız/j- 
n iz
 və 
-ğ ız/j-ğ iz
 cəm  şəkilçiləri  kortəbii  olaraq  müxtəlif türk 
dillərində  paylanmışdır.  İntervokal 
ğ
 səsinin 
n
  səsinə  keçməsi 
də mümkündür.
N.K.Dmitriyevin  Sibir-türk  dilləri  adlandırdığı  dillərin 
sxemi  moxsusi  (özəl)  olaraq  qalır,  belə  ki,  bu  xüsusiyyətlər 
altay, xakas, şor, tuva və qırğız dilləri  üçün səciyyəvidir.
Tuva  və  xakas  dillərində  2-ci  şəxs  cəmin  mənsubiyyət 
şəkilçiləri  kəskin  fərqlənirlər:  tuv. 
m ar,  -n a r
 və ya 
-iner,  -ner, 
xak. 
-m ar,  -n a r v ə
  ya 
-iner,  -ner.
  Bu  tərkibdə  mənsubiyyətin 
mə’lum 2-ci  şəxs təkinin 
-n
 və cəmlik bildirən  -ar//-eraffıksləri 
vardır  (onun  mənşəyi  haqqında  yuxan  bax).  Bu  sxem  üzrə 
qırğız dilində  2-ci  şəxs cəmin mənsubiyyət affiksi  yaranır: 
ata­
nar '
 atalannız'.
Altay  dilində  2-ci  şəxs  cəmin  mənsubiyyət  affıksinin  - 
ığar/j-iqer
 forması  var: 
d'olığar '
 yolunuz',  
sö ziq er '
 sözünüz'. 
Burada  cəmliyin 
-ar/j-er
  göstəricisi  xakas,  tuva  və  qırğız 
dillərindəki  kimidir,  ancaq  ondan  əvvəl  2-ci  şəxs  təkin 
-ğ,  -ığ  
affiksi gəlir.
123

---

Şor  dilində  2-ci  şəxs  cəmdə  2-ci  şəxs  təkdə  istifadə 
olunan  affıks  işlənir,  ancaq  ondan  əvvəl 
-lar,  -tar
  və  ya 
-nar 
cəm affıksi gəlir: 
tura-lann  '
 şəhərləriniz' /  şəhər sizindir
-ö ıt,  -xıt,  -Ifıt
  və  s.  affiksinin  yakut  variantı 
-ğ ız 
affiksindən  yaranmışdır.  Sonuncu 
[z]
  səsi  karlaşmaya  uğramış 
və [/]  səsinə çevrilmişdir.
Çuvaş  dilində  bu  affiksin 
-ъгЦ-ir
  forması  var: 
ud-ъ г 
'
 atınız',   üdir  ' bədəniniz'.  N.K.Dmitriyev  hesab  edir  ki, 
-ız  
affiksindən 
r
 yaranmışdır.  O,  güman  edir  ki, 
-ız
 affıksi 
-m ız 
affiksinin qısaldılmış formasıdır [Dmitriyev,  1956, s.32].
Mə'lumdur ki,  3-cü  şəxs  cəmin  affiksi  eynən  3-cü  şəxs 
təkin formasına uyğun gəlir.
Mənsubiyyət  affikslərinin  mənşəyi  problemi  böyük 
maraq doğurur.
Bir  baxışa  əsasən  1-ci  və  2-ci  şəxs  təkin,  bə'zən  isə 
cəmin  mənsubiyyət  affiksləri  şəxs  əvəzliklərinin  zəifləmiş 
formalarıdır. 
A.M.Şerbakın  "Türk  dillərinin 
müqayisəli
morfologiyası  oçerkləri"  adlı  kitabında  bu  baxış  daha  əyani 
surətdə  şərh  edilmişdir.  M üəllif  hesab  edir  ki,  mənsubiyyət 
affiksləri  predikativ  göstəricilərindən,  prcdikativ  göstəricilər 
isə 
şəxs 
və 
şəxs-işarə  əvəzliklərindən 
yaranmışdır
[Şerbak,1977,  s.  79].  Mənsubiyyət  affikslərinin  sistemi,  ona 
görə, bu şəkildə bərpa oluna bilər [Şerbak,1977, s.79J:
atın,  a tın ız
 yeni  forması  daha  qədim 
a tısız
  formasından  gəlir 
[Şerbak,1977, s.79].
A.M.Şerbakın  fikrincə  mənsubiyyət  anlayışı  ilə  əhatə 
olunan  bütün  mə'nalar 
m ən -kişi-m ən , 
b iz-k işi-b iz
  tipli 
konstruksiyaların  uzun  və  çox  mürəkkəb  semantik  inkişafının 
nəticəsidir.  Bu  konstruksiyada  şəxs  əvəzliklərinin  təkrarı 
əvvəllər  predikativ  birləşmənin  tərəfləri  arasında  əlaqə 
yaratmağa  xidmət  etmişdir.  Göstərilən  konstruksiyalar  türk 
dillərinin  inkişafının  müxtəlif  mərhələlərində  şəxsin  və  ya 
əşyanın  keyfiyyətini  və  ya hər hansı  başqa  xüsusiyyətini  ifadə 
etmişdir. Və bununla birlikdə bir şəxsin müxtəlif vəziyyətlərini 
və  ya  bir  əşyanın  başqa  əşyaya  münasibətini  bildirmişdir.  Bu 
halda  birinci  mə'nada  onlar  əlavə  tərəfin,  məsələn, 
ər-
  olmaq 
köməkçi  fe'linin  daxil  edilməsi  yolu  ilə  mürəkkəbləşmişdir- 
sonralar 
ə r   '
 olm aq'  köməkçi  fe'linin  işlənməsi  könüllü 
olmuşdur: 
b iz-kişi-ərü r-b iz
  'b iz   insan 
hahndayıq V  biz
insanıq', 
b iz-k işi-ərd ib iz
  'b iz   insan  halında  id ik ',  'b iz   insan 
idik'. 
Yəqin 
bu 
vaxtdan, 
yə’ni 
m o n -k işi-m ən
  tipli 
konstruksiyanın  "mən  insan  halmdayam",  "mən  insanam" 
mə'nalan  bildirdiyi  vaxtdan  "mənim  adamım  var",  "mənim 
adamım" 
kimi 
semantik 
ixtisaslaşma 
ilə 
omonim 
konstruksiyaların  forma  xüsusiləşməsi  başlanır,  bununla 
yiyəlik hal formalarının yaranması başa çatır:
Tək
1  -ci şəxs 
-m < *m ən 
2-ci şəxs 
-n< *sən
Cəm
-m ız  -m ız< *biz< *pi:s 
-nız< *siz< *si:s
3-cü şəxs
-ı(n ) -i(n)< *tıı  *in
Əvəzliyin  2-ci  şəxsinin  xarici  görünüşü  hərəkətin 
analogiyası  çərçivəsində  baş  vermişdir:  müq. 
atım ,  a tım ız
 vo 1
1 Mövcud olan  fonetik uyğunluqların qanunları haqqında "Fonetika" 
fəslinə bax.
m ə n -k işi-m ə n  
m ə n in  k işi-m
b iz-k işi-b iz 
b izn in  k işi-b iz
[Şerbak,1977,  s.81  ]
Başqa  sözlə,  A.M.Şerbak  güman  edir  ki,  yiyəlik  hal 
formasının  yaranması  ilə 
m ə n   kişi+ m ən   ’
 mən  insanam' 
konstruksiyasından 
m en im  
k iş im  
'
 mənim 
insanım' 
konstruksiyası  inkişaf etmişdir.  Bu  fikirlə  razılaşmaq  çətindir. 
Birincisi,  tamamilə  aydındır  ki,  mənsubiyyət  affikslərinin 
sistemi  yiyəlik  halm  formalarından  çox  tez  yaranmışdır.  Bə'zi 
türk  dillərində  şəxs  əvəzlikləri  "olmaq"  köməkçi  fe'linin
124
125

---