N. Z. Haciyeva

şəkilçisinin  və  müasir  çuvaş  cəm  şəkilçisi 
-sem jj-zem  
elementinin tərkibində mövcuddur: 
yu ld a ş-ze m '
 yoldaşlar'.
Çuvaş  dilindəki 
р и г-гь -т ы *
 biz  hamım ız'  ifadəsində  - 
zb<-Sb
  elementi  var.  Bu  element  həmçinin  toplu  çoxluğun 
qədim 
-s
  göstəricisini  təmsil  edir.  V.Kotviç 
ik -ьъ -т ъ г'
 biz 
ikim iz'  tipli  çuvaş  toplu  saylannda  cəmliyin  göstəricisini 
görürdü.  [Kotwicz,  1936, s.25].
-Ç -g ö stəricisi.
  Ulu  türkcədə  toplu 
çoxluğun 
-ç 
göstəricisinin varlığından yalnız 
-d ə
 nadir qalıqlar əsasında  söz 
açmaq  olar.  Bu mə'nada 
y ə ş ilş ə '
 göyərti' , '  tərəv əz'  tatar sözü 
maraqlıdır.  Bu  sözdə 
-şə
  formantı  toplu  çoxluq  mə'nasına 
malikdir və  həmin  mə'nada  toplu  çoxluğun 
-ib ijjlik
 affıksi  ilə 
əvəzlənə bilər: 
y ə ş illik '
 göyərti'.
Bə'zi  türk  dillərində  ümumilik  bildirən 
bar'
 h am ı' 
əvəzlik 
-ça/j-çe
  formantı  ilə  mürəkkəbləşir:  tat. 
ba°r-şa,
  özb. 
bar-ça
,  uyğ. 
bar-ça
,  türkm.  dial, 
bar-ça,
  q.qalp. 
bar-şa\
  eyni 
zamanda bu formant toplu çoxluğun göstəricisi ola bilərdi.
-Ş -g ö stə ricisi.
  Ulu  türkcədə,  görünür,  nə  vaxtsa 
-ş 
göstericili  toplu  çoxluq  olmuşdur  -  burada  olduğu  kimi: 
ata- 
ş '
 ata öz uşaqlan i l ə
ana-ş'
 ana öz uşaqları  i l ə '.
Bu  göstəricini  toplu  cəmin 
-şkı-Iar
  affiksli  tuva 
formalarından ayırmaq olar, məsələn, 
a v a şk ıla f
 ana öz uşaqları 
ilə ', 
adaşfalar*
 ata  öz uşaqlan  ilə '.  Nəzərə  alsaq  ki, 
-lar-
 türk 
dillərinin  adi  cəmlik  göstəricisidir  və 
-kı-
  toplu  çoxluğun 
əlamətidir,  onda 
ava ş'
 ana  öz  uşaqlan  i lə '  və 
adaş'
 ata  öz 
uşaqlan i lə '  tipli  ilkin törəmələr qalır.
Tofalann  dillərində  toplu  çoxluğun 
-ş
  göstəricisi  toplu 
çoxluğun 
-1
 göstəricisi  ilə  birləşərək  çıxış  edir: 
uba'
 böyüük 
b acı'  sözündən 
u b a -lış-kı'
 böyük  bacılar'  [Rassadin,  1976, 
s. 134].
Türk  dillərində  cəmliyin  geniş  yayılmış 
-1агЦ-1эг
 affıksi 
toplu  çoxluğun  qədim  iki 
-1
  və 
-r
  göstəricilərinin  birikməsi 
(kontaminasiya) nəticəsində yaranmışdır.
118
Türk  dillərinin  tarixinə  həsr  olunmuş  işlərdə  toplu 
çoxluğun  göstəricilərinə  lazımi  diqqət  yetirilməyib.  Bə’zən 
sübutların  azlığına  görə  onların  mövcudluğunu  ümumiyyətlə 
şübhə  altına  alırlar.  Halbuki  türk  dillərində  toplu  çoxluğun 
göstəricilərinin  rolu  böyükdür,  çünki  sonralar  toplu  çoxluğun 
anlayışı  müxtəlif  istiqamətdə  yenidən  mənalandırılmışdır. 
Məsələn, toplu çoxluq  və bölünmə-xırdalıq  anlayışları  kiçiltmə 
anlayışı  kimi  fəaliyyət  göstərmişdir.  Buradan  da  toplu 
çoxluğun  və  kiçiltmənin  bə'zi  göstəricilərinin  səsləşməsini 
görürük. 
Bölünmə-xırdalıq 
anlayışı 
hərəkətin 
ayrı-ayn 
aktlarının  çoxu  ilə  assosiasiya  oluna  bilərdi.  Doğmdan  da,  türk 
dillərində  təkrar  hərəkət  affıkslərinin  və  çoxluq  göstəri­
cilərinin  uyğunluğu  müəyyon  edilir.  Kiçiltmə  mə'nasmm  və 
nəyinsə  yarımçıq  ifadəsinin  əsasında  modallıq  mə'nası  inkişaf 
edə  bilərdi.
Toplu çoxluğun 
z ,  к,  1, m ,  n,  r,  s,
  p və ^ göstəriciləri  isim 
və  sifətin  kiçiltmə  affikslərinin  tərkibində,  həmçinin  təkrar 
hərəkət  fe'li  affikslərində  və  fe'lin  şəkil  kateqoriyasının 
göstəricilərinin tərkibində nisbətən asan aşkar edilir.
MƏNSUBİYYƏT FORMALARI
Xüsusi  affiksiorlə  mənsubiyyətin  ifadə  qabiliyyəti  türk 
dillərinə  qədim  zamanlardan  məxsus  olmuş  və  ulu  türkcədən 
irsən  mənilsənilmişdir.  Mənsubiyyət  affısklərinin  ilk  sistemi 
bu şəkildə bərpa oluna bilər:
Tək
1-ci şəxs
-m,  -ım //-im
2-ci  şəxs
-fi,  -ın/Z-in 
-ğ,  -ığ/Z-iğ’
3-cü şəxs
-ı//-n,  -sı/Z-si
Cəm
-b ız//-b iz,  -ıb ız//-ib iz
-nız/Z -niz,  -ınızZZ-iniz 
-ğ ız//-q iz,  -ığ ız//-iq iz
-ıZZ-i,  -sı/Z-si
119

---

SA M İT L Ə  B İTƏ N  Ə SA SLA R
Tək
Cəm
1-ci şəxs
a t-ım '
a t-ıb ız'
 at-ım ız'
2-ci şəxs
at-ın
a t-ın  ız
a t-ığ
a t-ığ ız
3-cü şəxs
at-ı
at-ı
S A İT L Ə  B İT Ə N  Ə SA SLA R
Tək
Cəm
1-ci şəxs
ata-m
ata-
b ız ' a ta m ız
'
2-ci şəxs
ata-fi
a ta -n ız
3-cü şəxs
atağ
a ta-ğız
ata-sı
ata-sı
Sonralar bu ilk sxem bə'zi dəyişmələrə uğramışdır.
1- 
c i şə x sin   təki.
  Bütün əski  və  yeni türk  dillərində 
-m,  - 
ım //-im
  affıksi  saxlanılır.  Bufer  saitlər  kimi 
[u]
  və 
\ü \
  saitləri 
də  çıxış  edə  bilir.  Bə'zi  türk  dillərində  [/]  və  [/]  bufer  saitləri 
[ь] və [/]  səslərinə çevrilir.
2 - 
c i şə x sin   təki.
 Təxminən bütün müasir türk dillərində - 
n ,  -ın/Z-in
  affıks  variantı  seçilmişdir, 
-ö ,  -ığ /A iğ '
 
ikinci 
varianta  qədim  türk yazılı  abidələrində  rast gəlinir.  Bu,  müasir 
türk  dillərindən  ancaq  çuvaş  dilində  iz  qoymuşdur: 
oğluğ,
  ya 
oğılığ
 
sözündən 
ıv b l-u '
 oğ lu n '. 
Altay 
dilində 
bu,
120
mənsubiyyətin 
2 -c i  ş ə x s   c ə m in i  bildirən  -ğar,  -ığ a r
 affiksinin 
tərkibinə  daxildir.  Bə'zi  türk dillərində  /,  / bufer saitləri  [ь]  və 
[/]  səslərinə  çevrilmişdir.  Bufer  rolunda 
[u]
  və  [n]  saitləri  də 
çıxış edə bilir.
Qaraim  dilinin  trakay  dialektində  2-ci  şəxs  təkin 
mənsubiyyət  affiksi 
-(ı)y //-(i)y
  formasına  malikdir,  burada 
у  
elementi л-dan törəmişdir.
Azərbaycan,  türk,  qaqauz  dillərində  və  qaraim  dilinin 
qalitsk dialektində bu affıks 
-n,  -m
 formasında çıxış edir.
3 -cü  şəxsin   təki.
  Türk  dillərinin  əksəriyyətində 
-ı//-i,  - 
sj//-si
  affıksləri  saxlanlmışdır.  Bə'zi  türk  dillərində  [ь]  və  ['] 
səslərinə  çevrilən  [/]  və  [/]  saitləri  kiçik  dəyişikliklərə 
uğramışdır.  Tuva,  xakas,  şor dillərində  intervokal  vəziyyətdə  - 
sıjj-si
  affıksindəki  [
5]  səsi  intervokal  vəziyyətdə 
[z\
  səsinə 
çevrilmişdir:  tuv. 
te v e z i
  ' d ə v ə si',   xak. 
k im e z i  '
 gəm isi',   şor. 
k e b e zi
  'g ə m is i'.  Yakut  dilində  -///-/  affiksi 
-a/j-e
  affıksinə 
keçmişdir: 
a t-a '
 a t ı
e d iy -e   '
 böyük b a c ı s ı
-sı//-si
 affiksi 
каЦ- 
ta
  formasına  çevrilir: 
ağa-ta'
 a ta s ı', 
cie-tc
  'e v i '.   Ümumtürk 
saitlənməsi  ancaq  mənsubiyyət  şəkilçili  sözlərin  hallanması 
zamanı vasitəli  hallarda adlıq  haldan  başqa qalan hallarda çıxış 
edir: 
aqı-tı-ğa ’
 atasına'  və 
e -ti-q e r ’
 anasına'.
Başqırd  dilində 
-sıf/-si
 affiksi 
-hbH-hi
 formasında  işlənir: 
a°ta-hb  '
 atası'.
Çuvaş  dilində  ahəngə  görə  -///-/ şəklində  işlənməli  olan 
affiks bir / saiti  ilə işlənir -  ahəng qanunu pozulur: 
s 'ip - i
' yeri ' 
və 
ıv b l-i  ’
 oğlu '.  Çuvaş  dilində  saitlə  qurtaran  əsasda  [-/]  səsi 
[-/] səsinə çevrilir, müq. 
laja  '
 a t '  sözündən 
l a ji'
 a tı'.
Qohumluq  münasibətlərini  göstərən  adlarda  çuvaşca 
-ji 
affiksi  çətin  izah  olunur: 
a b b ji  '
 böyük  bacısı',  
a m b ji  '
 anası' 
və s.
1-ci şə x sin  cəm i.
  Türk  dillərində mənsubiyyətin  də  1-ci 
şəxs  cəm  affiksinin  bir  neçə  variantı  var: 
-bız/j-biz,  -bıt/f-bit,
  - 
mızH-miz,  -vız/l-viz,  -vısjj-vis,  -т ы Ц -т к.
121

---