N. Z. Haciyeva

H allar
G östəricilər
Adlıq
-
Yiyəlik
-ın /A ih
Tə'sirlik
-1//-İ
Yönlük
~ka//kə
-a/Z-ə
Yerlik
-ta/Atə,  -da/A də
Çıxışlıq
-tan/Atən,  -dan/A dən
Sonralar  ayrı-ayrı  türk  dillərində  bu  yeni  yaranan  hal 
sistemində  bir  köklü  dəyişiklik  baş  verməmişdir.  Affikslərdə 
bir sıra  fonetik dəyişikliklər  olmuşdur.  Məsələn,  assimilyasiya 
nəticəsində  bə'zi  türk  dillərində  yiyəlik  halın 
-tıh /A d ın , 
tə'sirlik  halın 
-tı//-d ı
  variantları  törəmiş,  eləcə  də  bu  halların 
şəkilçilərində  başlanğıc 
n
  samiti  əmələ  gəlmişdir.  İntervokal 
vəziyyətdə zsəsinin  r-laşması nəticəsində çuvaş dilində yerlik 
və  çıxışlıq  halların 
-ra
  və  -
ran
  variantları  yaranmışdır: 
xulaza< xulada
 
formasından 
xulara 
'ş ə h ə r d ə
  ’ 
və 
xulazan< xuladan
  formasından 
xularan  ' şəh ərd ən
 \   Başqırd 
dilində  yerlik  halın  affıksinin 
-Ja
  variantı  yaranmışdır.  Çuvaş, 
xakas  və tuva dillərində  yeni  yönlük hallar meydana gəlmişdir. 
Lakin  çox  maraqlı  haldır  ki,  bir  sıra  türk  dillərində  itmiş 
-ın 
formantlı vasitəli hal bərpa olunmuşdur.  Yeni vasitəli  hal 
biləıı, 
m in ən
  qoşmalarının  affiksə  çevrilməsi  yolu  ilə  yaranmışdır, 
müq.  çuv. 
laja-ba  'a tla
 \   alt. 
m alta-la  'b a lta   ilə   ',
  xak. 
palta- 
nan  'b a lta  ilə   \
  kr.-tat.  ata-nan 
'a tla
 
qar. 
ata-ba  'a tla   ',
  şor. 
pıçax-pa  'b ıç a q la   ',
 qazax, 
ö zk u la ğ m e n   ' ö z qulağım la  '
  və s.
Görünür,  Azərbaycan  dilində 
ilə   (-la//-lo)
  qoşması 
vasitəli  halın  affıksinə  çevrilmə  yolundadır: 
Onun  g ö zləri 
sevin clə parıldayırdı.
Qıpçaq  dillərində  bə'zi  hal  formantlarının  linqvotexniki 
mükəmməlləşməsi  baş  vermişdir.  Bə'zi  halların,  məsələn, 
yiyəlik  halın 
-m ,
  yönlük  halın 
-a
 və  tə’sirlik  halın 
-ı
  affıksləri 
qıpçaq 
dillərində 
koaffikslerlə 
(əlavə 
şəkilçi 
ilə)
112
.
möhkəmlənmiş 
və 
-nın, 
-ka(-ğa)
  və 
-n ı
  afflkslərinə 
çevrilmişdir.
Yakut  hal  sistemində  başqa  türk  dillərindəki  uyğun 
hadisələr baş vermişdir: çoxlu qədim yerlik hallar itmişdir, 
-tan 
göstəricisi  olan  müstəqil  çıxışlıq  hal  forması  yaranmışdır, 
məsələn, 
oyu:r-tan  ' m e şə d ə n   \   ciet-ten   ' e v d ə n '
  və  s.  Lakin 
təcrid  şəraitində  yaşayan  yakut  dilində  başqa türk  dilləri  üçün 
səciyyəvi  olmayan  bə’zi  dəyişikliklər baş  vermişdir.  Yerlik və 
müəyyən  istiqamətə  hərəkət  (yönlük)  mə'naları  bir  hal 
formasında 
birləşmişdir: 
oskuolağa 
'm ə k tə b d ə
 ’ 
və
'm ə k tə b ə '.
  Beləliklə,  qədim  yönlük  halın 
-ğa
  göstəricisinin 
yakut dilində  iki mə'nası  var -  yönlük  və yerlik.  Burada, yəqin 
ki,  bir  halla  həmin  iki  funksiyanı  ifadə  edən  uyğun  hallara 
malik monqol və evenk dillərinin tə'siri olmuşdur.
Çıxışlıq  -yerlik  halm  ablativ  yerlik  mə'nası  əsasında 
partitiv  mə'nä  inkişaf etmişdir,  yə'ni  əşyanın  bir hissəsi  və  ya 
qeyri-müəyyən  əşya  mə'naları  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu 
dəyişmələr  əsaslı  surətdə  aydınlaşdırır  ki,  məhz  nəyə  görə 
yakut dilində  -/a şəkilçi li yerlik hal möhkəmlənə bilməmişdir.
Mə'lumdur  ki,  ulu  türkcədə  yerlik  və  çıxışlıq  hallar 
formal  cəhətdən  uyğun  olmuşdur.  Sonralar  türk  dillərində  - 
tan//-dan
  göstəricili  xüsusi  çıxışlıq  hal  yaranmışdır.  Yerlik- 
çıxışlıq  halın  əski  forması  ancaq  yerlik  hal  mə'nasında 
möhkəmlənmişdir,  müq.  türk, 
e v -d e   'e v d ə ',
  qazax, 
dala­
da  'ç ö ld ə '
, tat. 
k ü l-d ə   'g ö ld ə '
.
Yakut  dilində  analoji  proses  bir  qədər  başqa  formada 
gedirdi.  Yakut dilinin  ilk  mərhələsində  ulu  türkcədə  olan  kimi 
yerlik  və  çıxışlıq  hallar  sinikretik  olmuşdur,  çıxışlıq  halm 
bazasında 
-dajj-ta
  şəkilçili  xüsusi  hal  yaranmışdır: 
çay-de 
is'
 çayı  i ç '  (nə  qədərsə).  Ona  görə  də  başqa  türk  dillərindən 
fərqli  olaraq 
-dağ-ta
  formantlı  qədim  yerlik-çıxışlıq  hal  yakut 
dilində  xüsusi  yerlik  hala  çevrilməmişdir.  Bununla  belə  başqa 
türk  dillərində  olduğu  kimi  yakut  dilində  xüsusi  çıxışlıq  hal 
forması yaranmışdır: 
o yu .r-ta n '
 m eşədən'?
113

---

Bu  şəraitdə  xarici  tə'sirin  xüsusi  effekti  olmuşdur. 
Monqol  və  tunqus-mancur  dilləri  modelinə  müvafiq  olaraq 
yakut  dili  türkcənin  yönlük  hal  şəkilçisindən  həm  də  yerlik 
mə’nasını  bildirmək  üçün  istifadə  etmişdir.  Yakut  dilində  - 
taığarğ-laığar, 
-da:ğarH-na:ğar
 
göstəricisi 
olan 
xüsusi 
müqayisəli  hal  yaranmışdır.  Güman  edirlər  ki, 
-ta:ğar
  affiksi 
ta+  -ğ a n
  morfemindən  əmələ  gəlmişdir,  yə’ni  çıxışlıq-yerlik 
halm 
-ta
  və  yönlük  halın 
-ğan
  affikslərindən  törəmişdir. 
Müştərək  və  vasitəli  hallar  yakut  dilində  ilk  məkani  halların 
əsasında  yaranmışdır.  Yakut  dilində  müştərək  halm 
-lı:n 
(orfoq.: 
lun)
  göstəricisi  var.  Yəqin  ki,  bu  hal  qədim  müştərək 
halın 
-lı
  və  vasitəli  halm 
-m
 
affikslərinin  birləşməsinin 
nəticəsidir. Hal  sisteminin  inkişafında bə'zi  özünəməxsusluqlar 
tofalar dilində müşahidə edilir.
KƏMİYYƏT KATEQORİYASI
İstər  yeni,  istərsə  də  əski  türk  dillərində  əşyaların  və 
hadisələrin  çoxluğunun  ifadəsi  üçün 
-1агЦ-1эг
 affiksindən  geniş 
istifadə  olunur.  Bu  affiks  ancaq  çuvaş  dilində  işlənmir.  Lakin 
bu  vəziyyət  qədimdən  gəlmir.  Türk  dillərinin  materiallarına 
əsaslanaraq  demək  olar  ki,  qədim  türklərin  çoxluq  haqqında 
təsəvvürləri  başqa  imiş.  İndividlərin  həyat  təcrübəsinin 
ümumiləşdirilməsi  nəticəsində  təklik  və  çoxluq  anlayışı 
onların şüurunda,  şübhəsiz, mövcud  olub.  Lakin bu müxtəliflik, 
görünür, 
dildə 
ifadə 
olunmamışdır. 
Qədim 
türklərin 
təsəvvüründə  konteksdən  asılı  olaraq  ar sözü  həm 
at
,  həm  də 
atlar
  sözlərini  ifadə  edə  bilərdi,  bu  hal  müəyyən  dərəcədə 
müasir türk dillərində də müşahidə  olunur.
Qədim  insanın  daha  konkret  təfəkkürünə  uyğun  olaraq, 
qədim dövrlərin dilində daha çox  toplu çoxluq ifadə  edilmişdir. 
Toplu  çoxluq  kəmiyyəti  az  abstraktdır  və  gözlə  görünüb 
hesablana  bilən  obyektlərin  çoxluğunu  ifadə  edir.  Rusca 
"bereznyak"'
 tozağacı 
m eşəsi', 
"bratva
  dost-yoldaş',
114
_________________________________________________
" r o d n y a
qohum-əqrəba'  kimi  anlayışlar  müəyyən  dairənin 
adamları,  tozağacmm  məhdud  miqdarı  haqqında  təsəvvürə 
uyğundur.
Türk  dillərində  toplu  kəmiyyətin  aydın  izləri  görünür. 
Hesab  etmək  olar  ki,  qədim  zamanlarda  toplu  çoxluğun 
göstəriciləri  olduqca  çox  imiş.  Vaxt  keçdikcə  onlar  istifadə 
olunmamış  və  indi  ancaq  qalıq  halında  olan  hadisələrdən 
danışmaq olar.
Türk dillərində affikslərin saiti  sabit olmadığına görə bu 
göstəricilərin təhlilində onlann tərkibindəki  samitə əsaslanmaq 
məqsədəuyğundur.  Beləliklə,  ulu  türkcədə  toplu  çoxluğun 
affiksərinin  tərkibində 
z ,  k(k),  1,  m ,  n,  r,  ş
  elementləri  əhatə 
olunur.  Biz bunları toplu çoxluğun 
g ö stəric ilə ri
 adlandıracağıq.
Z -g ö stəricisi.
  O,  şəxs  əvəzlikləri  qrupunun  cəmlik 
göstəricisi  kimi  çıxış  edir,  müq.  türk, 
b e n '
 m ə n ' -biz, 
se n '
 sən '-siz.
Bə'zi  tədqiqatçılar  güman  edirlər  ki, 
-(ı)z//-(i)z
  affiksi 
vaxtilə  ikilik  sayının  göstəricisi  olmuşdur:  türk, 
i k i z '
 əkiz ', 
g ö z
 (əvvəlcə:' iki  g ö z '), 
k ö k ü z '
 k ö k s'  (əvvəlcə:' iki  köks'), 
tiz
  diz V  dizlər', 
o m u z'
 çiyin '  (əvvəlcə
: '
 iki  ç iy in '),  tat. 
m y ö q iz
 buynuz'  (əvvəlcə:  ' iki buynuz')  və s.
Ola  bilsin  ki,  bu  göstəricilər  bə'zi  etnonimlərin 
tərkibində  var,  məsələn, 
o ğ -u z'
 oğuzlar', 
k ırğ ız'
 qırğızlar'  və 
s.;  həmçinin  əmr  formasının  ikinci  şəxsinin  cəmini  göstərən  - 
ğ ız
 affiksində:  tat. 
b a °n n a -ğ b z'
 getməyiniz '.  Həmin  formant 
mənsubiyyətin  ikinci  şəxs cəm affiksi kimi də çıxış edir.
кЦ-кЦ-х-  g ö stəric isi.
  Görünür,  toplu  çoxluğun  bu 
göstəricisi  vaxtilə  çox  geniş  yayılmışdır.  Lakin  bu  gün  bir  sıra 
qalıqları  saxlanılmışdır,  müq.  yakut. 
ta la x'
 sö y ü d ',  qum. 
talak'
 söyüd '(başqa  türk  dillərində 
tal),
  yakut. 
k u m a x '
 qum ', 
şor. 
Çumak;,
  qum. 
ku m a k
 (başqa  türk  dillərində 
к  um ).
  Əvvəllər 
talak
  sözü-  "söyüdlük', 
ku m a ff
  isə  'q u m lu q '  sözünü  ifadə 
etmişdir.
.  
115

---