N. Z. Haciyeva

A d h q  h a l
Türkoloqların  fikrincə,  türk  dillərində  adlıq  halın  heç 
vaxt  xüsusi  şəkilçisi  olmamış,  ya  sözün  təmiz  əsası  ilə,  ya  da 
sözdüzəldici  affiksli  əsası  kimi  çıxış  etmişdir.  Onun  bu 
xüsusiyyəti müasir türk dillərində saxlanır.
Y iy ə lik  h a l
Ulu  türkcənin  ilk  mərhələlərində 
yiyəlik 
halın 
olmamasını  sübut  edon  kifayət  qədər  əsas  vardır.  Onu  izafet 
deyilən konstruksiya əvəz etmişdir:  biri tə’yin olunan, o  biri  isə 
tə ’yin  edəndən  ibarət  iki  isim  sadə  yanaşma  üsulu  ilə 
birləşmişdir.  İkinci  isim mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  etmişdir  - 
bu,  tə ’yin  olunanla  tə’yin  edənin  əlaqəsini  bildirmişdir.  Bu 
konstruksiyanın yaranma qaydası  ilə rusca 
dom   ota  (atanın  e vi) 
söz  birləşməsi 
o tets  dom  y e q o   (ata  onun  evi)
 kimi  ola  bilərdi. 
Müasir  türk  dillərindən  ancaq  yakut  dili  bu  qədim  vəziyyəti 
saxlamışdır,  çünki  bu 
dildə 
formalaşmış  yiyəlik 
halı 
olmamışdır,  müq.  yakut. 
a t  baha  'a t  b a şı'
  və  tat. 
a°t  başb. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  başqa  türk  dillərində  də  izafet 
konstruksiyasının  işlənmə  meydanı  gərəyincə  böyükdür  və 
türk  dillərində  yiyəlik  halm  istifadə  olunma  sahəsi  hind- 
Avropa dillərindəkindən məhduddur.
Görünür,  iki  ismin  sadə  quruluş  yolu  ilə  mənsubiyyət 
münasibətinin  ifadəsi  qədim  insan  təfəkkürünün  xüsusiyyətini 
əks  etdirir:  bir şəxsə  və  ya  bir əşyaya  mənsub  olan  bir şey  bir- 
birinin  yanında  və  ya  yaxınlığındakı  mövcudluq  kimi 
anlaşılmışdır. 
Mənsubiyyət 
anlayışı 
sadəcə 
məkani 
münasibətlərin qiymətləndirilməsi kimi  törəmişdir.
100
T ə ’s ir lik  h alı
Ulu  türkcədə  müasir  türk  dillərindəki  kimi,  tə ’sirlik 
halm  iki  funksiyası  olmuşdur.  O  nəinki  hrəkətin  obyektini 
göstərmiş, 
eyni 
zamanda 
bu 
obyektin 
müəyyənliyini 
bildirmişdir - obyekt bu və ya başqa dərəcədə danışana m ə’lum 
olmuşdur.  Əgər  obyekt  qeyri-müəyyən  idisə,  onun  ifadə 
forması  adlıq  halm  formasından  heç  nə  ilə  fərqlənmirdi. 
-ı//-i, 
dialektlərdə  isə 
-ığ //-iğ
'  affıksləri  müəyyən  tə ’sirlik  halm 
göstəricisi  idi.  Bir  sıra  türkoloqlar  hesab  edirlər  ki,  türk 
dillərində  tə ’sirlik  halm  ən  qədim  formantı 
-ığ //-iğ '
 olmuşdur, 
çünki  bu  formaya  qədim  türk  abidələrində  və  monqol  dilində 
rast gəlinir.
Əlbəttə,  tə ’sirlik  halm 
-ı//-i
  affıksi  tarixən 
-ığ/Z-iğ' 
affiksindən  yarana  bilərdi.  Türk  dillərinin  çoxunda 
-ığ //-iğ ' 
morfımi  ilə  bitən  qədim  sifətlər 
-ı//-i
  morfımli  sifətlərə 
çevrilmişdir. 
*sanğ  's a n '
  və  tat. 
sam ,
  noq. 
sam ,
  qazax, 
sam , 
türk, 
sarı,
  qırğ. 
sarı və
 s.;  yaxud: 
* tiriğ
’ 
'd ir i'
  və  tat. 
tiri,
  türk. 
diri,
  azərb. 
d iri
  və  s.  Bu  misallar  guya  bu  cür  törəmənin 
mümkünlüyünü  sübut  edir,  halbuki  tuva  və  xakas  dillərinin 
materialları  onu  rədd  edir.  Tuva  və  xakas  dillərində 
-ığ //-iğ
’ 
sonluğu  bu  günə  qədər  saxlandığına  görə  bu  dillərdə 
-ığ //-iğ ' 
morfımi  ilə  bitən  qədim tə ’sirlik  halı  saxlana  bilərdi:  xak. 
tiriq 
'd i r i ',  sa n ğ   's a r ı',
  tuv. 
sa rığ
 və  s.  Bununla  belə  bu  dillərdə 
müəyyən  tə ’sirlik  halda 
-ığ //-iğ
’ formantları  yoxdur,  müq. 
-da­
dan  'd a ğ '
  tuv. 
dağııı, xa s-d
an 
'q a z ',
 xak. 
xastı.
M əkani hallar
Ulu  türkcənin  ilk  mərhələsində  istiqamət  bildirən 
hallar m  çoxluğu 
diqqəti
  çəkir.  Yəqin  ki,  bu  müxtəliflik  ulu 
türkcənin  dialekt  parsçalanmasını  əks  etdirir  və  istiqamət 
bildirən  müxtəlif  hallar  ayrı-ayrı  dialektlərə  məxsus  olmuş, 
ümumi  hal  sistemini  təşkil  etməmişdir.  Onların  qalıqları  bütün
101

---

türk  dillərində  aşkar  olunur.  Çətin  güman  etmək  olar  ki, 
istiqamət  m ə’nası  bildirən  halların  hamısı  tam  eyni  m ə’naya 
malik  ola  idi.  Lakin  onlardan  hər  birinin  m ə’nasmı  dəqiq 
müəyyən etmək bu gün mümkün deyil.
Bir  maraqlı  xüsusiyyət  bu  m ə’na  müxtəlifliyinə  işarə 
edir. İstiqamət hallarında göstəricilərin çoxu əsas m ə’nanın hər 
hansı konkretləşdirici  m ə’na  ilə birləşən  [a]  elementini  həmişə 
saxlamışdır, müq. 
-ğa,  -ra,  -ça
 hal şəkilçiləri.  Ola bilsin ki,  əsas 
у önlük  hal 
-a
  ilə  olan  hal  imiş, 
ğ,
  r  və 
ç
  elementləri  isə  hər 
hansı çaların ifadəçiləri olmuşdur.
Eyni zamanda nəzərə  almaq  lazımdr ki,  ayrı-ayrı yönlük 
halların  şəkilçiləri  birləşərək  yeni  yönlük  hallar  yaradan 
mürəkkəb şəkilçilərə çevrilə bilərdilər.
-a ş ə k ilç ili y ö n lü k  h a l
Görünür, 
-a//-ə
  morfemli  yönlük  hal  daha  çox 
yayılmışdır.  O,  oğuz  qrupu  türk  dillərində  və  çuvaş  dilində  bu 
günə  qədər saxlanır:  türk, 
tas-a,
  türkm. 
owa-a  'k ə n d ə ',
  azərb. 
ox-a,  su(y)-a,
  çuv. 
yo l-a   'k ə n d ə '.
  Qıpçaq  dillərində  bu  halın 
qalıqları  mənsubiyyət  şəkilçili  sözlərin  hallanmasında  özünü 
göstərir:  tat. 
atım -a  'a ta m a ',
  qırğ. 
enem -e  'a n a m a ',
  qazax. 
ğoram-a  'h ə y ə tim ə '.
  Bu  halın  izlərini  ləhcə  formalarında  da 
tapmaq olar: tat. 
ğay-a  'h a ra ya
' .
-Ka ş ə k ilç ili y ö n lü k  h a l
-fğa
  şəkilçili  yönlük  hal  artıq  ulu  türkcə  dili  dövründə 
mövcud  idi.  Ona  qədim  türk yazılı  abidələrində  də  rast  gəlinir. 
Onun  mənşəyi  haqqında  vahid  fikir  yoxdur.  A.M.Şerbak 
güman  edir  ki,  oğuz  dillərində  yönlük  halın 
-a
  affiksini 
əvvəllər 
-ğa
 əvəz  etmişdir.  A.M.Şerbakın  fikrincə, 
-ğa
-mıı 
-a- 
ya  çevrilməsi  əvvəlcə  şəxs  əvəzliklərinin  formalarında 
olmuşdur  (qaq. 
bana  'm ə n ə ',  sana  's ə n ə ',  ana  'o n a ';
  qırğ. 
mağa,  sağa,  ağa).
  Sonralar sonu  cingiltili  samitlə  bitən  isimləri
102
əhatə  etmiş,  daha  sonralar,  analoji  olaraq,  bir  sıra  türk 
dillərində ümumiləşmişdir [Şerbak,  1977, s.37].
Belə  fikir  müəyyən  dərəcədə  ziddiyyətlidir. 
-A
  affiksi 
qədim 
-ka
  affiksini  əvəz  edə  bilərdi,  bir  şərtlə  ki,o, 
linqvotexniki  baxımdan  daha  münasib  olaydı.  Lakin  bu 
vəziyyətdə 
-İfa
  affiksi  -a-dan  tutumludur.  Bundan  başqa,  bu 
mübahisəsiz  faktdan  qaçmaq  olmaz  ki, 
-ka
  şəkilçisini  var 
saydığı  türk  dillərində  yönlük  halın 
-a
  variantı  da  mövcuddur, 
müq.  tat. 
ğızım -a  'q ız ım a ',  ğ ızm -a   'q ız m a ',
  amma 
urman-ğa 
'm e ş ə y ə ’ ,  ip tə ş-k ə   'y o ld a şa
'   və  s.  Nəyə  görə 
-ğa
  ancaq 
mənsubiyyət şəkilçisi  sözlərini  hallanmasında sadələşmişdir?
Bizə  belə  gəlir ki,  vaxtilə  V.Banq  bu  hadisənin  düzgün 
izahını  tapmışdır.  O, 
-ğ
  elementini 
-kı
  affiksinin  başlanğıc 
samiti  ilə  müqayisə  etmişdir: 
ta ş-kı  ' b a y ırk ı'
  [Vand,  1917, 
s.52].  Belə  affıks  türk  dillərində,  doğrudan  da  var,  məsələn, 
yuğarb-ğb 
'y u x a r ık ı',  a ld a -ğ ı  'q a b a q k ı',  ö s-kı  'y u x a r ık ı', 
türkm. 
u ç-kı  's o n u n c u ',
  özb. 
iç -k i  'iç in d ə k i',
  qazax, 
al-ğb 
'q a b a q k ı'
  və s.
Bir  vacib  şərti  də  nəzərə  almaq  lazımdır.  Prinsipcə 
dillərdə  belə  meyl  müşahidə  olunur ki, yalnız bir səsdən  və ya 
hecadan  ibarət  olub  koaffıks  adlanan  elementlərlə  birləşmə 
nəticəsində yaranan  suffikslər tədricən möhkəmlənir, məsələn, 
fin  dilinin 
-sta
 şəkilçisi  (
talosta-  evdən)  -
  burada 
s
 koaffıskdir. 
Ona  görə  do  yönlük  halın  sonluğunda  olan 
к
  elementi  tipik 
koaffiksdir. 
-K a
  morfemli  yönlük  har  tarixən 
-a
  morfemli 
yönlük  hala  nisbətən  gec  yaranmışdır, 
-ğ a //-k ə
  göstəricisi 
sonralar qıpçaq dillərində geniş yayılmışdır.
Türkmən  dilindəki 
d ü y ə:k   'd o v ə y o ',  b ə ri.k   'b ə r i' 
formaları,  həmçinin  qumuq  dilindəki 
tabak  't ə r ə f'
  qoşması 
sanki  keçmiş 
-k
 şəkilçili  yönlük  halın  olmuş  olmasından  xəbər 
verir, ancaq  bu fərziyyə  ilə mübahisə etmək olar.
103

---