N. Z. Haciyeva

dillərində  o,  burun  samitləri  ilə  də  işlənə  bilər,  ancaq 
noqaycada yalnız burun samitlərindən sonra gəlir.
Naqay dilində başlanğıcı 
d
samiti ilə gələn variant ancaq 
saitlərdən  sonra  gələ  bilər.  Qırğız  dilində  o,  həm  de  burun 
saitlərindən  sonra  istifadə  olunur.  Altay  dilində  başlanğıc 
d 
samiti  ilə  gələn  variant  ancaq 
г,  1,  y ,  q
  samitlərilə  bitən 
əsaslardan sonra istifadə oluna bilər.  Başqırd dilində  bu variant 
1,  c,  z '
  və  buran  samitlərilə  bitən  əsaslardan  sonra  işlənir, 
Nəhayət,  tuva  dilində  o,  [1]  samitilə  bitən  əsaslardan  sonra 
gəlir.  Onu  da  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  başqırd  dlində 
-zm 
variantı da mövcuddur.
Müəyyən tə ’sirlik halın affiksi 
-tı//-d ı
 variantları, başqırd 
dilində isə 
-zb
 variantı da ola bilər.
Maraqlıdır  ki, 
-tı//-d ı
  variantlarının  işlənmə  şərtləri 
yiyəlik  halın 
-tın//-dm
  affıks  variantlarının  şərtləri  ilə  tam 
uyğun gəlir.
Başlanğıc 
-n  (-m )
  ilə  olan  variant  ancaq  saitlə  bitən 
əsaslardan  sonra  istifadə  olunur,  müq. 
bala-
dan  qırğ. 
balanı. 
Başlanğıc 
-t  (-tı)
  ilə  olan  variant  adətən  kar  samitlə  bitən 
əsaslardan  sonra  işlənir,  müq. 
at-
dan  qırğ. 
attı.
  Başlanğıc 
-d (■ 
dı)
  ilə  gələn  variant  cingiltili  samitlə  bitən  əsaslardan  sonra 
istifadə  olunur,  müq. 
saz-dan 
1
bataqlıq
'  
qırğ. 
sazdı 
'b a ta q lıq
' .
Qaraçay-balkar  dilində  affikslərin  sonuncu 
n
  samiti 
düşür: 
ya za m a   'y a z ır a m ', yazasa  'y a z ır s a n '
və s.
/^samiti
Ulu türkcədə sözün əvvəlində 
fi
 samiti  işlənməmişdir.
İntervolcal 
n
  samiti  saxlanan  türk  dilləri  bu  gün  də  var: 
*sınır  'd a m a r ',
 qəd.  türk, 
sın ır
; noq. 
sinir,
  qazax, 
sin ir,
 q.qalp. 
sinir,
  uyğ. 
sbnbr,
  özb. 
sbnbr,
  tat. 
sin ir
;  qum. 
sbnbr;  *yarl 
'y e n i ',
  qəd.  türk, 
y a n ı,
  tat. 
y a   na,
  yakut. 
sana,
  qazax, 
jana. 
q.qalp. 
ja n a ,
  türkm. 
ya n ı,
  qum. 
y a n ı,
  q.balk. 
ja m ,
  alt. 
d ’anı
92  _
___________________ ;_______________
uyğ- 
y e n i;  * kən əş  'm ə ş v ə r ə t',
  qəd.  türk, 
k e n ə ş,
  noq. 
kenes, 
qar.kr. 
k e n e ş,
  qazax, 
ken es,
  özb. 
ken eş,
  qırğ. 
k e n e ş,
  türkm. 
qeneş,
 q.qalp.. 
ken es,
 tat. 
k in əş.
n > n :  *sınır  'd a m a r ',
  türk, 
sinir,
  qar.kr. 
sinir;  * s i n ə k  
'm ilç ə k ',
  qəd.türk. 
sin ə k ,
  türk, 
sin ek,
  qaq. 
sinek,
  azərb. 
sin ə k  
'm ığ m ığ a ';  *yanı  'y e n i',
  türk, 
yen i,
  azərb. 
y en i,
  qaq. 
yen i, 
çuv. 
s ’ini.
n> ğ.  n> ğ
  keçidi  türk  dillərində  geniş  yayılmış 
ağac 
sözündə  əks  olunmuşdur.  B ə’zi  m ə’lumatlara  görə, 
ağac
  sözü 
*anaç
  sözündən  törənmişdir,  müq.  altay  dilinin  teleut 
dialektində 
anaş  'a ğ a c ',
  tof. 
n cş,
  yakut. 
m a s  'a ğ a c '
.  Interval 
ğ
 samitini  saxlamayan  dillərdə 
ğ
 səsinin  bu  sözdə  dəyişməsilə 
izah olunur, müq.  tat. 
ağac,
 amma 
ağır-dan  a vb r  'a ğ ır '.
Görünür,  ön  sıra  saitlərinin  əhatəsində 
n
  səsi  türk 
dillərində xüsusi refleksi  olan palatal 
n
 səsinə çevrilmişdir.
n  ’> ğ'> r-  *sənük,  s iin ə k
' sümük
' ,
  qazax, 
sö yek,
  nöq. 
söyek,
  tat. 
söyek,
  qum. 
sü yek;  * m ü fiü z '
b u y n u z ',  qazax. 
m ö yiz,
 qum. 
m ü y ü z '
b u y n u z'.
n
'>^><7'. 
* m ü n ü z'
b u y n u z', tat. 
m ö çiz
; başq. 
m öçiz. 
A'>səsin  itməsi: 
* sın ırs
s in ir ',  xak.  s/ т ' d a m a r';
*sönük, 
s ü n ə k   's ü m ü k ',
 
qırğ., 
alt. 
və 
xak. 
sö:k; 
* m ü n ü z 'b u y n u z ',
  alt.,  şor. 
m üs;
  azərb. 
sü m ü k
  və  türkm. 
s u n k 'sü m ü k '
  təzahürlərini  xüsusi  dəyişmə  hadisələri  kimi 
nəzərə almaq  lazımdır.
Türk  dillərinin  əksəriyyətində  sözün  mütləq  sonunda 
n  
samiti  saxlanır: 
* k ə :n '
 gen' ,   uyğ. 
k ə n ,
  çağ. 
k ə n ,
  özb. 
ken , 
kr.qar. 
ken ,
  qum. 
qen,
  qırğ. 
k e n ,
  q.-balk. 
k e n ,
  alt. 
k e n ,
  yakut. 
k ien ;  *tan
  'd a n ',  tat. 
ta ° n ,
  başq. 
ta °n ,
  qum. 
tan,
  uyğ. 
tan, 
qazax, 
tan,
  noq. 
tan,
  q.-qalp. 
tan,
  türkm. 
dan,
  xak. 
tan,
  özb. 
ton;  * tə :n '
t ə n ',  uyğ. 
tən ,
 qazax, 
ten ,
 q.-qalp. 
ten,
  q.-balk. 
ten, 
özb. 
ten,
  qum. 
ten,
  noq. 
ten,
  alt. 
ten ,
  tat. 
tin ,
  başq. 
tin ,
  yakut. 
ticn.
93

---