N. Z. Haciyeva

z'> z.
  Bu  keçid  xakas  və  şor  dillərində  baş  vermişdir: 
k u z  ru k   'q u y r u q ',  xu zru x-d a n
  xak. 
x u zru k   ' q u yru q  \
  şor 
kuzruk.
z ’>y.
  Bu  dəyişiklik  türk  dillərinin  əksəriyyətində 
müşahidə  olunur: 
*k:azğı  'q ə m   ',  'q a y ğ ı
 ’  və  qırğ. 
kayğı,
  qar. 
ka yğ ı,
  azərb. 
qayğı,
  tat. 
k:a°yğb  'q ə m ',
  noq. 
kayğb;  *azğır 
'  a yğ ır \
  tat. 
a°yğbr,
  qazax, 
ayğbr,
  qar. 
ayğır,
  qırğ. 
ayğır,
  uyğ. 
ayğbr,
  qum. 
ayğır,
  noq. 
ayğbr,  * lfu z ru lf  '  quyruq ',
  azərb. 
quyruq,
  q.-qalp. 
кьугъ к,
  qazax, 
k b y ib /y ' quyruq ',
  tat. 
kb yib k, 
qum. 
ku yru k,
  alt. 
tfuyruğ,
  türk. 
kuyrult,
  qırğ. 
kuyruty,
  türkm. 
quyruk,
  uyğ. 
ku yru k;  * y a z'-'y a y m a q  ',  'b u ra xm a q  ',
  türkm. 
y a y
- ' 
buraxm aq ',
  noq. 
y a y -,
  qum. 
ya y-,
  qar. 
yay-,
  azərb. 
ya y-, 
qaq. 
ya y-,
  türkm. 
ya y-,
  özb. 
y ö y ,-
  qazax, 
ja y -,
  qırğ. 
cay-,
  q,- 
balk. 
cay-;  * to z '-' doydurm aq \
  qazax 
toy-,
  q.-qalp. 
toy-,
  qum. 
toy-,
 noq. 
toy-,
 tat. 
tuy-,
 türk, 
doy-,
  azərb. 
doy-.
z > d :  
* !fu z'm k   'q u y r u q ',
  qod.-uyğ. 
kudruk,
  tuv. 
kuduruk-kudruk-dan;  *toz'~  'd o y d u rm a q ',
  qəd.uyğ. 
tod-,
  tuv. 
tod-.
z '> t.
  Görünür,  belə  dəyişiklik  yakut  dilində  olmuşdur: 
a z'ğ ır-d
an 
atı:r 'a y ğ ır ',  to z'-d a n   to t-'d o yu rm a q
 \
z %
>r.  Z '
  səsinin 
r
  səsinə  çevrilməsi  çuvaş  dili  üçün 
səciyyəvidir: 
a z'n tf-
dan 
и гь х   'b a ş q a ',  k o z
'ndan 
'q o y m a q ' 
(müq.:  tat. 
kuydbm )  xu rd b m   'q o y d u m ',  ku z'ruk-daa  xurs 
'q u y r u q
’.
Əski  türk dillərində 
z '
 samiti  sözün  mütləq sonunda əks 
olunur:  qəd.-türk. 
b o z '
  'b ə d ə n ', 
ö :z '
özək' ,   Mz  'in ə k ', 
k o z   '
qoym aq', 
to z ' '
doydurmaq' .   Bu  pozisiyada 
z '
  samiti 
sabit olmamış və dəyişikliklərə uğramışdır.
z '> y .
  qəd.-türk. 
b o z ''
b ə d ə n ',  azərb. 
boy,
  tat. 
buy,
  qar. 
boy,
  q.-qalp. 
boy,
  alt. 
boy,
  qırğ. 
boy,
  uyğ. 
boy,
  qazax, 
b o y  
qəd.-türk.  и г ’'in ə k ',  qırğ. 
uy,
  alt. 
uy,
  çaq. 
u y
  'ö k ü z ';  qəd.- 
türk. 
k o z ''
q o y m aq ', q.-qalp. 
ko y,
 tat. 
ku y,
 azərb. 
qoy,
  alt. 
koy. 
özb. 
ko y,
 türkm. 
qoy,
 qum. 
koy.
82
z'> d .
  Bu  keçid  ancaq  qədim  uyğur  dilində  baş 
vermişdir: 
to d '
d o y '.
z '> t
  Belə  dəyişiklik  tuva  dilində  müşahidə  olunur: 
b o z
 -dan 
p o t
  'ö z ü '.  Bu  cür  dəyişiklik  yakut  dilində  də 
olmuşdu: 
to z -
 dan  t o t 'd o y '.
z'> r.
  Bu  dəyişiklik  ancaq  çuvaş  dilində  olmuşdu: 
Ifoz'-
dan Л7/-' tir' .
Göstərilən misallardan aydın olur ki, bütün pozisiyalarda 
г 'samitinin dəyişikliyi əsasən eynidir.
Ulu 
türkcənin 
affikslərindo 
г '  
samiti 
istifadə 
olunmamışdır.
AFFRİKATLAR
(Tsamiti
Güman  etmək  olar  ki,  ulu  türkcədə 
ç
  yeganə  affrikat 
olmuşdur.
Ç
 samiti  sözün  əvvəlində  abidələrdə  əks  olunmuş  əski 
türk  dillərində,  türk,  Azərbaycan,  türkmən,  özbək,  krım-tatar? 
altay,  qumuq,  qaıaçay-bolkar  və  qaraim  dilinin  krım 
dialektində  saxlanılır: 
* cı/ş'q
ıx m a q ',  qəd.-türk. 
cık,
  türk, 
çılk, 
azərb. 
çıx,
  qum. 
cık,
  türkm. 
cık,
  qırğ. 
ç ık
,  qar.kr. 
çık,
  q.-balk. 
çık,  *çağ,  ç a k '
vaxt' ,  'z a m a n ',  qəd.-türk. 
çak,
  azərb. 
çağ, 
qum. 
çak,
  türkm. 
çak,
  qırğ. 
çak,
  özb. 
çöğ,
  q.-balk. 
çak,
  türk. 
ça:1
д>щ.  Ç
  samitinin  akustik  cəhətdə  rus 
ş   (щ )
  samitini 
xatırladan  spiranta  çevrilməsi  tatar  dilinin  orta  dialcktinə 
əsaslanan  tatar ədəbi  dili  üçün səciyyəvidir: 
*çık:'
çıx m aq ', tat. 
щ ьк,  *çağ,  ç a k 'v
 a x t ', 'z a m a n ', tat. 
щ а ° к.
ç>ş.  Sözönü 
ç
 səsinin 
ş
 səsinə  keçidi  qazax,  qaraqalpaq 
vo  noqay,  yə'ni  noqay yaramqmpunun  fərqləndirici  əlamətidir.
1 Görünür, şifahi  tələffüz nəzərdə tululur, yoxsa Türkiyə türkcəsində söz 
çağ şəklindədir -T orcüınəçi.
83

---