N. Z. Haciyeva

çevrilmişdir.  Rotasizm  hadisəsinin  belə  yayılması  z  səsinin 
г 
səsinə  çevrilməsinin  müəyyən  tipologiyaya  malik  olduğundan 
xəbər verir.
Bundan  başqa,  intervokal  vəziyyətdə 
r
 səsinin  z   səsinə 
çevrilməsinin  guya  mütləq  olması  fikri  samitlərin  dəyişmə 
tipologiyasının  bə'zi  qanunlarına  tam  ziddir.  İntervokal  mövqe 
ağızın  daralmasını  deyil,  həmişə  onun  mə'lum  dərəcədə 
açılmasını  tə'min edir.
Qapalı  hecanın  sonunda  л  səsinin 
r
 səsinə  çevrilməsinə 
gəldikdə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  burada 
r
  səsi  zəifləmiş 
z, 
hətta ola bilsin, z ’ səsindən törəmişdir.
Çuvaş dilində z ' samitinin rotatsizmi  samitlərin birləşmə 
meylinin  nəticəsi  də  ola  bilər,  müqayisə  edək:  /r səsinin 
x,
  s
' 
səsinin 
ç, ş
 səsinin s '   səsinə çevrilmələri.
Ş
 sa m iti
Görünür,  ulu  türkcədə  sözönü  ş  samiti  nadir  hadisə 
olmuşdur.  Buna  görə,  bə'zi  türkoloqlar  bu  mövqedə  onun 
mövcudluğunun mümkünlüyünə  e'tiraz edirlər.
Az da olsa,  misallar göstərir ki, türk  dillərində  sözönü 
ş 
samiti  olmuşdur  və  bir  sıra  türk  dillərində  bu  günə  qədər 
saxlanır: 
*şu  'b u ',
  uyğ, 
şu,
 türk, 
şu
,  özb. 
şu,
 qar. 
şu,
 türkm. 
şu, 
qum. 
şu;  *şiş-  'ş iş m ə k ',
 azərb. 
şiş,
 tat. 
şiş-,
  özb. 
şiş-,
 türk, 
şiş; 
*şiş (iti),
 azərb. 
şiş.
ş>s.
 Noqay,  qazax,  qaraqalpaq  və  yakut  dillərdə  sözönü 
ş
 səsi 
f s j
 səsinə  keçmişdir,  müq. 
* şa l  'h əm in   o ',
  tat. 
şu I
 və 
noq. sal, qazax, 
sal,
 q.qalp. 
sol,
 yakut. 
s o l
ş> s'.  Ş
  səsinin  5 'səsinə  keçidi  ancaq  çuvaş  dilində 
müşahidə  olunur: 
s 'a q b   'b u '
  sözündə 
s 'a -
  elementi  türk, 
şu 
' bu
 ’  sözünə qohumdur.
Türk  dillərinin  əksəriyyətində  intervokal  mövqedə 
ş 
samiti  saxlanılmışdır: 
* kişi  '  adam   ',
  qədm.-türk. 
kişi,
 türk 
kişi, 
qum. 
qişi,
  tat. 
k işi,
  türkm. 
k işi,
  azərb. 
kişi,
  qırğ. 
kişi,
  özb. 
k işe ,
78
uyğ. 
k işe ;  *te:şik  'd e ş i k ',
  türk, 
deşik,
  qaq. 
deşik,
  tat. 
tişik, 
qırğ. 
teşik,
  azərb. 
deşik,
  * 
yaşa-  'y a şa m a q ',
 türk, 
yaşa,-
  qum. 
yaşa-,
 özb. 
yaşa-,
 kr.qar. 
yaşa,-
  azərb. 
yaşa,-
 qırğ. 
caşa-.
ş>s.
  Qazax,  noqay  və  qaraqalpaq  dillərində  intervokal 
mövqedə 
ş
  səsi 
s
  səsinə  çevrilmişdir,  müq
:,* k işi  'a d a m   '
  və 
qazax 
kisi,
  noq. 
kisi,
  q.qalp. 
kisi;  * te:şik  'd e ş i k '
  və  qazax 
c
asa,-
 noq. 
yasa-.
ş>z.
  Xakas  dilində  intervokal 
ş
  səsi  ara  mərhələdə 
olmuş 
s
 səsindən z  səsinə çevrilmişdir,  müq.: 
* k işi  'a d a m
  ’  və 
kişi> kisi-dən
 xak. 
kizr,  * te:şik  'd e ş ik '
  və 
tişik> tisik-
dən  xak. 
tizik ; *yaşa-  'ya şa m a q   ',
  və çaşa-> 
çasa-d
an xak. 
çaza-.
ş> j.
  Tuva  dilində  intervokal 
ş
 səsi j  səsinə  çevrilmişdir, 
müq.:  tat. 
* k işi  'a d a m ',
  qırğ. 
k iş i
  və  tuv. 
kiji;
  tat. 
a  şa- 
’y e m ə k  ',
  qum. 
a şa -v ə
 tuv. 
a ja ;'y e d ir m ə k '.
Həmin  dəyişiklik  şor  və  altay  dillərində  də  baş 
vermişdir:  şor. 
kiji\  'a d a m ',  kişi-
  dən  alt,- 
kiji,
  şor. 
ejik 
'q a p ı ',  eşik-dən
 alt. 
e jik ;
şor. 
ijcn -  'ə m itı olm aq
 \   alt. 
ijen-.
ş>h.
  Yakut  dilində  intervokal 
ş
  səsi 
b
 
səsinə 
çevrilmişdir: 
k iş i
 -dən 
k ih i  'a d a m '  işit-də
 n 
ih it- 'e ş itm ə k '. 
Yəqin  burada  ara  mərhələlər  olmuşdur.  İntervokal 
ş
 əvvəl 
s 
səsinə  keçmiş,  sonra  isə 
s
  səsi  cingiltililəşməyə  uğramış  və 
daha  sonra 
h
  səsinə  çevrilmişdir.  Yakut  dilində 
k ız ıl
  -dan 
törənmiş 
k ıh ı! 'q ır m ız ı'
  sözü belə çevrilmənin mümkünlüyünə 
bir dəlalətdir.
Türk dillərinin əksəriyyətində  sözsonu £ samiti  saxlanıl­
mışdır: 
* ku ş  'q u ş ',
  qırğ. 
ku ş,
  kr.qar. 
k.uş,
  qaq. 
kuş,
  türk, 
kuş, 
türkm. 
quş,
  alt. 
kuş,
  qum. 
kuş,
  azərb. 
quş,
  tuv. 
k.uş,
  tat. 
kbş, 
başq. 
k b ş;  *boş,
  alt. 
boş,
  azərb, 
boş,
  qırğ. 
boş,
  qardial. 
boş, 
uyğ. 
Ьощ.
  özb. 
boş;  *ı:ş>iş,
  türk, 
iş,
  azərb. 
iş,
  türkm. 
iş,
  qum. 
iş,
  qar. 
iş,
  qırğ, 
iş.
  uyğ. 
i ş ,
 özb. 
iş,
  tat./,?, başq. 
iş.
ş> s'.
  Belə  dəyişiklik  ancaq  çuvaş  dilində  müşahidə 
olunur: 
*baş,
 çuv. 
p u s0,  *ı:ş>iş,
 çuv. 
is .
'
ş>s.
  Qazax,  qaraqalmaq,  noqay,  yakut,  xakas  və  qaraim 
dilinin  qalitsk-  lutsk  dialektində  sözün  mütləq  sonunda 
ş
 səsi 
s
___ ____________________________________   79

---