N. Z. Haciyeva

-Ra/Arə, -n //-ri şəkilçili yönlü к  k a l
-R a//-rə
  və 
-rı//-ri
  göstəriciləri  yönlük  halın 
-a//-ə 
şəkilçisi  ilə relementinin birləşməsidir.
Türk dillərinin affikslərində 
a:ı
 ablautu tez-tez müşahidə 
edildiyinə  görə 
-ra
  və 
-n
  affikslərini  və  onların 
-və
  və 
-ri 
variantlarını  genetik baxımdan eyni saymaq olar.
Qədim  türk  dillərində 
y ü ro k-rə 
'•ü rə y ə ',  baş-ra 
'b a ş a ',  on-ra 
'ö n ə ',  iç-rə 
'i ç ə ',  taş-ra 
'd ış a rı'
  kimi 
formaları tapmaq olar.
Müasir  türk  dillərində  bu halın  forma  qalıqlarına  çox az 
rast  gəlinir:  uyğ. 
son-ra,
  türk, 
son-ra,
  türk, 
ile -ri  'i r ə l i ',  ge-ri 
'g e r i';
 alt. 
ia y r a   'g e r i',
 türkm. 
qay-ra,
 tat. 
k i- r i\o
 s.
İstisna olunmur ki, 
-r a x ə   -rı
 formantlarındakı  /  elementi 
-r morfemli  müstəqil yönlük  halın  göstəricimi  olmuşdur.  Bə’zi 
cənub-şərq  türk  dillərində 
-r
  morfemi  ilə  bitən  qoşmalar 
mövcuddur,  məsələn, xak. 
çoğar  'y u x a r ı',  a:r  'iç in d ə n ',  ağar 
'o r a y a ',
  tuv. 
udur  'q a r ş ı',  çed ir  'q ə d ə r ',  beer  'b o r i', 
'b u r a '.
-R ı//-ri
  formantı 
-a//-ə
  yönlük  halın  affıksinə  birləşə 
bilər və  bunun  nəticəsində  mürəkkəb 
-arı,  -əri
 şəkilçisi  yarana 
bilərdi:  türk, 
dış-arı,  iç-eri,  il-eri,
  şor. 
töb-ere  'a şa ğ ı'
  və  s. 
kimi.
Həmin  formantın 
-ğa//-ğə
  morfemli  yönlük  halın 
affıksinə  birləşməsi  nəticəsində  yönlük  halm 
-ğan/Z-ğori 
mürəkkəb  affiksi  yaranmışdır.  Bu  affıks  qədim  türk  yazılı 
abidələrində  qeydə  alınır: 
uyğur-ğaru  'u y ğ u rla ra ',  yağı-ğaru 
'd ü ş m ə n lə r ə ',  b eq -kərü   'b ə y ə '.
-ğar//-ğər
 göstəricisinin də izləri  var. Xakas dilində: 
ças- 
xa r  'y a z a ',  k ü s-k e r  'p a y ız a ',  çay-ğar  'y a y a '-
tipli  ifadələr 
mövcuddur. 
Tatar 
dialektlərində 
şəxs 
əvəzliklərinin 
hallanmasında 
m in ə r   'm ə n ə '
  tipli  yönük  hal  formalarına  rast 
gəlinir. 
Yakut 
dilində 
mənsubiyyət 
şəkilçili 
sözlərin 
hallanmasında  məxsusi 
-ar,  -ğ a r
 morfemli  yönlük  hal  işlənir: 
uluğar  'o ğ lu n a '
104
-
-Ç a//-çə şəkilçili yönlük h al
Ulu  türkcənin  ilk  mərhələsində 
-ça//-çə
  göstəricili 
xüsusi yönlük hal mövcud olmuşdur.  Bu göstəricinin əsasında  - 
ç
  formantı  ilə  birləşən 
-a//-ə
  yönlük  hal  şəkilçisi  durur. 
Görünür,  bu  formant  hansısa  m ə’na  çalarına  malik  olub.  Onun 
m ə’nasını müəyyən etmək indi olduqca çətindir.
-Ç a//-çə
 
morfemli  qədim  yönlük  hal  müasir  türk 
dillərindən  tuva dilində  daha yaxşı  saxlanılmışdır:  tuv. 
kem -çe 
'ç a y a ', x ö l-ç e   'g ö lə ',  xo ra -je  ' ş ə h ə r ə ',  ıya ş-çe  'a ğ a c a ';
 şor 
dilində də mövcuddur: 
m o y u n -çe
  ’
boğaza q ə d ə r '.
Görünür,  xakas  və  şor  dillərində 
-ça
  prolativi  (xətt 
boyunca  hərəkət)  genetik  olaraq  bu  halla  bağlıdır:  şor. 
io y la r  
çalça parçalar  'q o yu n la r y o l  ilə   g e d irlə r '
  [Dırenkova,  1941, 
s.64], xak. 
tayqa-ça  'ta yq a  i l ə ' .
Qalıq  kimi  bu  m ə’nanın  izləri  başqa  türk  dillərində  də 
saxlanır,  müq.  tat. 
buybnşa
  vo  türk, 
boyunca
  '
b o yu   i l ə ', 
'b o y u n c a '.
İlkin lativ (istiqamətləndirici) m ə’nasmdan prolativ (xətt 
boyunca həroket) m ə’nanın  törmə  mümkünlüyünü  mordva dili 
təsdiq  edir:  erzya-mordvaca 
k iya q a  
'y o la '
  morfemindən 
kiya va   'y o l i l ə '.
Başqa  türk  dillərində 
-ça
  morfemli  yönlük  halın 
qalıqlarına  çox  az  təsadüf  olunur:  tat. 
urm anğa-ça  'm e şə y ə  
t ə r ə f',  ü lçən -çə  'ç o x '
  (hərfən: 
'ö lü n c ə ').
Ulu  türkcədə 
-ça
  morfemli  yönlük  hal  terminativ 
mə’naya  da  malik  ola  bilərdi,  y ə ’ni  hansısa  bir  həddə  qədər 
hərəkəti göstərərdi.
-N  şək ilçili yön lü k h al
Müasir  türk  dillərində 
-n
  morfemli  yönlük  halm  izləri 
saxlanır. Qazax, qırğız və qaraqalpaq dillərinin əvəzliklərində  - 
ğan
  morfemli  yönlük  halın  formalarına  rast  gəlirik: 
m ağan 
'm ə n ə ',  sağan  's ə n ə ',  oğan  'o n a ',  buğan  'b u n a '
.  Aydındır 
ki,  bu  halda 
-ğa
  morfemli  yönlük  hal  formasına  xüsusi 
-n
 hal
105

---

formantı  əlavə  olunmuşdur,  təbii  ki,  bu,  məzmunca 
-ğa 
şəkilçisinə uyğun gəlmişdir.
Noqay  dilində  həmin 
-ğan
  sonluğu  ilə 
tabağan  ' n ə y ə  
tə r ə f'
  qoşması  var  (müq.  tat. 
taba
 
' ona  tə r ə f') .
  Tatar  dilində 
taba  'tə r ə f'
  qoşması  ilə  bərabər,  həmin  m ə’nadaca 
taban 
variantı  da mövcuddur. Tatarca 
taban
 qoşmasına  qazax  dilində 
tamamilə eyni  m ə’nalı 
tam an
 qoşması uyğun  gəlir, müq.  qazax. 
b a tb sia  tam an  'q ə rb ə  tə r ə f ',
 həmçinin müq et:  özb. 
m ə k tə b q ə  
iö m ö n
 
' m ə k tə b ə  t ə r ə f '.
Tofalar  dilində  də 
-n
  morfemli  yönlük  halın  qalıqları 
var: 
m en  suğ-un  çörüm en  'm ə n   su ya   tə r ə f g e d ir ə m ',  h əm -ü n  
çöriim en  'm ə n   çaya  t ə r ə f g ed irəm
 '[Dırenkova,  1963,  s.12]. 
Güman etmək olar ki, hərəkətin sonunu bildirən  (ablotiv-yerlik 
hal) 
-tan//-tən
  morfemli  göstəricidə  də 
-n
  formantı  var,  çünki 
bu halın daha qədim göstəricisi 
-ta//-da
 affıksi olmuşdur.
- Ta//-tə şəkilçili çm şlıq-yerlik hal
Qədim çıxışlıq-yerlik halın 
-ta/A tə,  -da/A də
 göstəriciləri 
olmuşdur.  Fərqləndirici xüsusiyyəti  o  idi  ki, oııun  əsas m ə’nası 
var  idi:  1)  yerləşmə  m ə’nası;  2)  haradansa  və  ya  nəyinsə 
içindən olan hərəkəti bildirmə.
Çıxışlıq  halın  m e’nası  hələ  Orxon-Ycnisey  yazılarında 
saxlanırdı: 
tabqaç  kağan-ta  'ç in   kağanından
' , 
g ö z-d ə   ya ş 
'g ö zd ən   y a ş '
  [Tekin,  1968,  12].  Bundan  başqa,  qədim  türk 
dillərində  bu  m ə’nanın  mövcudluğunu  dolayı  yolla  da  sübut 
etmək  olar.  Yakut  dilində  həmin  formantla  işlənən  xüsusi  bir 
hal var: 
u:ta bas  's u  ç ə k m ə k ',  m al-ta k e r t-' odun doğram aq
Belə  hal  tofalar  dilində  də  mövcuddur: 
suğ-da  a l  's u  
g ə tir ',  n e şt-ta b a n   'o d u n   v e r
’[Rassadin,  1976,  s.34].
Yakut  və  tofalar  dillərində 
-ta/Ada
  affiksli  hal  spesifik 
(özəl)  bir haldır.  Bu,  hansı  müstəqil  halmsa  xüsusi  təzahürüdür 
(partitividir),  "haradansa,  nəyin  içindənsə  hərəkət  etmək" 
mə'nasından  inkişaf edə  bilərdi.  Ural  ablativinin  (yerlik  halın)
106
əsasında  tarixən  formalaşmış  fincə  partitiv  (biv  halın  tərkib 
hissəsi) bu hadisənin mümkünlüyünə dəlalətdir.
-jn/Ain şəkilçiii vasitəli h al
Qədim  türk  dillərində,  məsələn,  hələ  Orxon-Yenisey 
yazıtlarmın  dilində, 
-ın/A in
  şəkilçili  vasitəli  hal  canlı  şəkildə 
fəaliyyət  göstərmişdir: 
orx.-yen.  b ir eriğ  o i  -un  urtı  'o ,  adamı 
o x   ilə   vu rm u şd u '.
  Bütün  müasir  türk  dillərində  vasitəli  halın 
ayrı-ayrı  qalıqları  saxlanır:  q.-qalp. 
ja z -ın   'y a y d a ', 
qüz-in 
'p a y ızd a  ',
 tuv. 
k ıj-m > kışm   ’ qışda ',  çav-ııı  'y a y d a
 \   şor. 
çav- 
ш   'y a y d a ',  kün-ün  'g ü n d ü z ',
  yakut. 
k ıh -m   'q ı ş d a ',  sav-m  
'y a y d a  ',
  qazax, jaz-ьп 
'y a y d a  ', ja sb r- ь л   'g i z l i
 V o,  donmuş 
formalarda  çuvaş  dilində  də qeydə  alınır: 
A l-ъ п   tar ta  иг-ьп  u t 
(ata sö zü )  '  Ə lin lə  ver,  ayağınla a l (get)4.
Görünür,  vasitəli  halın 
-m
  formantı  yakut  dilində 
-h:n 
şəkilçili müştərək halın tərkibində də var.
-m
  formantlı  vasitəli  halın  iki  əsas  mə'nası  var:  l)rus 
dilində birgəlik halın  (tvoritelnıy) mə'nası,  məsələn, 
i  al-m   ' ə l  
ilə  
o i- ın   'o x   ilə
 ’  və  2)  müştərək  halın  mə'nası:  müq.  orx.- 
yen. 
kağanım -m   ' kağanım la ',  at-m   'a tla  '
  [Tekin,  1968, s.84].
M ü ştərək hal
Türk  dilləri  belə  bir  mülahizəni  təklif  etməyə  imkan 
verir  ki,  ulu  türkcənin  mövcud  olduğu  daha  qədim  dövrlərdə 
müştərək  və  ya  komitativ  hal  istifadə  olunub.  Onun 
göstəricisinin üç variantı  var: 
-lı:ğ,  -la
 və 
-lan.
-L llğ  variantı
Müasir  türk  dillərində  müştərək  hal  yoxdur.  O,  qədim 
türk  yazılı  abidələrdə  do  olmamışdır.  Görünür,  çoxdan,  yə'ni 
qədim  ulu  türkcə  dövründə  itmişdir.  Lakin  bu  halın  dəyişmiş 
semantika  ilə  qalıqları  saxlanır.  Müasir  türk  dillərində  nisbi 
sifətlərin 
-lığ,  -lı
  afforiksləri 
-lı:ğ
  formantlı  müştərək  halın
107

---