N. Z. Haciyeva

кЦ-к göstəricisi tez-tez toplu çoxluğun başqa göstəricisi 
olan 
1-
  ilə  birləşərək,  məsələn, 
-ЬкЦ-Ик
  mürəkkəb  affıksini 
yaratmışdır: 
n a ra t'ş
 am  ağacı' 
sözündən 
tat. 
n a ° rat-
Ib k'
 şam lıq',  
у и т ь п ’
 palıd ' 
sözündən 
çuv. 
у и т ь п - 
1ьх’
 p a lı d l ıq h ə m ç i n in  
-1акЦ1ек
  affiksi:  qəd.-türk. 
at­
la ?
 atlar',  
aş-laf?
 xörək
' , '
 yem ək'.
-L göstəricisi.  Toplu  çoxluğun müstəqil  göstəricisi  kimi 
türk  dillərində  bu  affıksin  işlənməsinə  rast  gəlmək  çox 
çətindir.  Lakin  o,  toplu  çoxluğun  başqa  göstəriciləri  ilə 
birləşərək  mürəkkəb  affikslərin  də  təşkilində  iştirak  edir.  Bu 
göstərici  müxtəlif  türk  dillərində  çoxluq  anlayışı  üçün  geniş 
işlənən 
-lar
  şəkilçisinin  tərkibində  özünü  göstərir.  Bu,  toplu 
çoxluğun  qədim  göstəriciləri  olan  -/  və 
-(a)r
  elementlərinin 
birləşməsinin  nəticəsidir. 
-L
  göstəricisi  həmçinin  toplu 
çoxluğun 
-lık/f-lik
 
affıksinin 
tərkibində 
iştirak 
edir: 
İfa °у ь п '
 tozağacı' 
sözündən 
tat. 
İfa °уьп-1ьк'
 tozağacı 
m e ş ə s i
x ıd
 şam ağacı'  sözündən  çuv. 
x ır-lb x ’
 şamlıq 
latfjj- 
lə k
  affıksinin 
tərkibində: 
qəd.-türk. 
at-lal?
 a tla r', 
aş-
lat?
 xörək',  
it-lal?
 itlə r', 
tatlak’
 tatlar', 
bilqe- 
le k '
 m üdriklər' /  aqillər' 
su v-la l?
 su  çox  olan  y e r ', 
a v­
la ?
 ovlaq '-ov çox olan yer və s.
Görünür,  toplu  çoxluğun  -/  göstəricisi  bə'zi  türk 
dillərində  toplu  sayları  yaradan 
1аЦ-1э
  aflıksinin  tərkibində  də 
var:  özb. 
ik o w lə '
 ikilikdə', 
alt. 
e k lc '
 ikilikdə',  
üçülə
'
 üçlükdə';  həmçinin  toplu  saylann 
-!апЦ-1эп
  affıkslərinin 
tərkibində: 
əski 
özb. 
ik ə w lə n '
 ikilikdə',  
uyğ. 
ikkilcn
'
 ikilikdə',  xak. 
altalari
 altılıqda'  və s.
Görünür,  toplu  çoxluğun 
-1
 göstəricisi 
u ba'
 böyük  bacı' 
sözündən 
u b a lış-x ı'
 böyük  b acılar', 
aha'
 böyük  qardaş' 
sözündən 
a h a -h ş-kı'
 böyük  qardaşlar'  kimi  tofalar  sözlərinin 
tərkibində də mövcuddur.  [Rassadin,  1976,  s.134].  Bu  sözlərdə 
-/  göstəricisi  toplu  çoxluğun  başqa 
- ( ı) ş
  göstəricisi  ilə 
birləşmişdir.
-M -göstəricisi. Türk dillərində elə miqdar sayları var ki, 
onlar  topluluq  və  topluluq-bölüşdürmə  mə'naları  bildirir:  türk, 
dial, 
birem -birem '
 bir-bir',   azərb. 
ü ç ə m -ü ç ə m '
 üç-üç ',  tat. 
dial, 
b işə m '
 beş-beş '  [Levitskaya,  1976, s.50].
-N-göstəricisi.  Bu  göstəricinin  izini  toplu  əvəzliklərin  - 
m
  affiksində  tapmaq  olar,  məsələn,  qəd.-türk.  və  qum. 
barın'
 ham ı'.
Əski  türk  dillərində  toplu  çoxluğun 
-qün
  affiksinə  rast 
gəlmək olar,  məsələn, 
in iy iq ü ri
 kiçik qardaşlar'.  Bu  dillərdə  - 
qün
 affiksi topluluq mə'nası bildirən miqdar sayları yaratmışdır: 
ik ə q ü n '
 ikisi  \  
ü çəq ü n '
 üçü '  [Şerbak,  1977, s. 153].
Əski  türk  dillərində 
-(a)n
  cəm  şəkilçisi  qeydə  almır: 
oğlan'
 oğlanlar', 
erən '
 ərlər '/ k i ş i l ə r ',  
Ifirlfm '
 qızlar'  kimi 
sözlərdə toplu çoxluğun 
-n
 göstəricisi iştirak edir.
-R-göstəricisi.  Toplu  çoxluğun  qədim  -r affiksi  tərkib 
elementi  kimi  türk  dillərində  geniş  yayılmış  -lar  cəm 
şəkilçisində özünü göstərir.
Həmin  göstərici  tuva,  xakas  və  qırğız  dillərində 
mənsubiyyətin  ikinci  şəxs  cəminin  şəkilçisində  işlənir,  müq. 
tuv. 
adın-ar'
 atınız',  xak. 
k im e n -e d
 gəm iləriniz',   qırğ. 
atan- 
a d
 atanız'.  Nəzərə  alsaq  ki, 
-n
  elementi  burada  ikinci  şəxs 
təkin  mənsubiyyət  affiksi  kimi  çıxış  edir,  onda 
агЦ-ег 
elementinin  cəmlik göstəricisi  olmasına  şübhə  qalmır.  O,  altay 
dilində  də  mənsubiyyətin  ikinci  şəxs  cəminin  əlaməti  kimi 
işlənir: 
ada-ğ-ad
 atanız',  
d ’o h -ğ -a d
 yolunuz'  və s.
Həmin  element qırğız dilinin  ikinci  şəxs  cəm  şəkilçisi  - 
■s/riaraffıksinin tərkibində də var: 
ala sın a d
 alacaqsınız'  və 
ala­
s ın '
 alacaqsan'.
Çuvaş  dilində  toplu  çoxluğun 
-sar
  göstəricisi  diqqəti 
çəkir,  görünür,  burada 
-ar
  cəm  şəkilçisi  iştirak  edir: 
х ш ъ п '
 tozağacı'  sözündən 
х ш ъ п -za d
 tozağacı m eşəsi'.
-S-göstəricisi.  Türk  dillərində  bu  göstəricinin  qalıqları 
olduqca azdır.  Ola bilsin ki, o, çuvaş toplu çoxluğunun 
-sarfl-zar
117

---