1.2. Siyosiy va kasaba uyushmalar harakati.
Fransuz ishchilari mamlaatda nufuzli siyosiy kuch edilar. Ular uyushgan
holda harakat qilar, o‘z huquqlari uchun kurashda katta tajriba to‘plagan edilar.
Ishchilar sinfining asosiy tashkilotlari tez sur'atlar bilan ko‘payib bordi. Asosiy
kasaba uyushmasi bo‘lgan Yalpi Mexdat Konfederatsiyasi (YaMK) a'zolari soni
1920 yilda 2,5 millionga yetdi. 1920 yil 29 dekabrda Fransiya kommunistik
partiyasi (FKP) tuzilganligi e'lon qilindi. U 20-30-yillarda so'l kuchlarning
demokratiya, tinchlik va ijtimoiy adolat uchun kurashiga boshchilik qildi.
Fransuz burjuaziyasi jamiyatni barqarorlashtirish uchun kurash olib bordi.
1919 yil noyabr oyida Fransiyada urushdan keyingi birinchi parlament saylovlari
bo‘lib o‘tdi. Burjua partiyalari Milliy ittifoq deb nomlangan saylovoldi
uyushmasini tuzdilar. Milliy ittifoq bolshevizmga va ijtimoiy tartibsizliklarga
qarshi kurash, Versal shartnomasiga qafiy rioya qilish, ya'ni Germaniyani tovon
to‘lashga majbur etishni o‘z vazifasi deb e'lon qildi.
Aholining katta qismi
tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Mshshiy ittifoq katta g‘alabaga erishib, Milliy
majlisda deputatlik o‘rinlarining uchdan ikki qismini qo‘lga kiritdi. Burjua
partiyalari demokratik va ishchi harakatlariga qarshi kurashda qudratli qurolga ega
bo‘ldilar.
Natija tez orada namoyon bo‘ldi. Milliy ittifoqning birinchi hukumati
bolgan Miferan hukumati ishchilar harakatiga qarshi ayovsiz kurash boshladi. 1920
yil may oyida temiryo‘lchilar ish tashlashi bostirildi, unga qatnashganlardan 20
kishi ishdan bo‘shatildi. Urush davrida qabul qilingan ijtimoiy islohotlar dasturi
birinketin yo‘q qilindi. Ishchilarga qarshi kurash milliy miqyosdagi surunkali va
tinka qurituvchi nizoga aylandi. Bu esa mamlakatda siyosiy beqarorlikka sabab
bo‘ldi. 14 yil (1919-1933) mobaynida Fransiyada 27 marta hukumat o‘zgardi.
1933-yil iyunida Fransiya diplomatiyasi fashistlar bilan kelishuvga
bordi. 1933-yil 7-iyunda Angliya, Fransiya, Italiya va Germaniya o'rtasida ―To'rtlar
bitimi‖ imzolandi. U kuchga kirmadi, biroq Fransiya tashqi siyosatining
mohiyatini ochiq ko'rsatdi. 1934-yi1 oktabrida Fransiya bosh vazir1igiga P. Lava1
16
tayin1andi. U ikki yoqlama o'yin o1ib bordi, ya'ni fashistlarning davlatlari
e'tiborini
jalb
qilish
maqsadida
o'zini
go'yoki
Sovet
Ittifoqi
bi1an
yaqin1ashmoqchidek qi1ib ko'rsatdi. 1935-yi1 2-mayda o'zaro yordam to'g'risidagi
sovet-fransuz bitimi imzolandi. Biroq, u faqat 1936-yil yanvaridagina tasdiqlandi.
Unga qadar Fransiya diplomatlari ‖Fransiyaning Germaniya bi1an to'la va uzi1-
kesi1 ke1ishishi uchun zarur bo'lsa‖ sovet-fransuz bitirnidan voz kechishga
tayyorlik1arini aytib, Germaniya bi1an ti1 topishga rosa urindi1ar. Gitler rad
javobi berdi.
1936-yi1 martida Gitler qo'shin1ari harbiysizlashtiri1gan Reyn hududiga
kirdi. Bu bi1an Gitler Fransiyani ochiq-oydin maydonga chaqirdi. Versa1
bitimining 42- va 43-moddalari buzi1ganiga qaramay, Fransiya chekindi, fashistlar
Germaniyasining birinchi tajovuzkor harakatiga hech qanday qarshi1ik
ko'rsatmadi. Kollaboratsionistlar Gitler tuzumiga qarshi zarba mehnatkash ommani
inqi1obga ruhlantiradi, vatanparvarlik tuyg'ularini oshirib, fashizmga qarshi
kurashning kuchayishiga olib keladi, deb qo'rqdi1ar.
1936-yi1 iyu1ida Gitler Avstriyani ham bosib oldi. Fransiya o'zining
so'nggi ittifoqchisidan ayri1di. 1936-yil 27-aprelda Belgiya o'zini betaraf deb e'lon
qi1di, ya'ni Fransiyaning sharqiy chegaralarini qo'riqlovchi Reyn bitimining
kafolatchisi bo'1ishdan bosh tortdi.
Reyn voqealaridan ko'p o'tmay, 1936-yi1 iyu1ida, Ispaniyada fuqarolar
urushi boshlanib, Germaniya va Italiya fashistlari isyonchi1arga ochiq-oydin
yordam bera boshlaganlaridan so'ng, Fransiya Ispaniya ishlariga o'zining
aralashmas1igini e'lon qildi va Ispaniya respub1ikachi1ariga qurol-yarog' sotishni
man etdi. Fransiya hukumati Gitlerning malayiga aylandi. 1938-yi1da Gitler yangi
qurbon - Chexoslovakiyani talab qi1di. Fransiya Bosh vaziri E. Daladye
Chexoslovakiya hukumatining fikrini surishtirmay Sudetni Germaniyaga berishga
rozi1ik bi1dirdi.
1938-yi1 4-oktabrda Fransiya Milliy Majlisi sharmandali Myunxen bitimini
ratifikatsiya qildi va bu mamlakatning fashistlar Germaniyasi bi1an ti1 biriktirish
yo'liga ochiq-oydin tushganini tasdiqladi. Myunxen bitimi ratif1katsiya qilingach,
17
Fransiya kollaboratsionistlari nihoyat yengil tin oldilar. Ular Gitlerga Sharq tomon
yo'l ochdilar. Endi Germaniyadan ―kelishuv‖ to'g'risida so‘rash mumkin edi.
Germaniya rozi bo'ldi va Myunxen bitimidan ikki oy o'tib, 1938-yil 6-dekabrda
Parijda Fransiya tashqi ish1ar vaziri J. Bone va Germaniya tashqi ish1ar vaziri I.
Ribbentrop o'zaro hujum qilmas1ik to'g'risidagi bitimdan umuman farq qilmagan
qo'shma deklaratsiyani imzoladilar.
G‗arb falsafasida yangi zamondan boshlab sifat jihatidan bir biridan farq
qiladigan ikkita davr: klassik (yangi davr falsafasi) va postklassik (hozirgi zamon
falsafasi) farq qilinadigan bo‗ldi. Bu davrlar falsafiy ta'limotlari o‗zlarining kelib
chiqishi bo‗yicha yagona asosga ega bo‗lgani va o‗zaro bog‗liq tarzda rivojlangani
holda, maqsadi va ideallari, falsafiy tafakkur tarzi bo‗yicha jiddiy
kelishmovchiliklarga ega. Klassik falsafaning xronologik chegaralari XVII – XIX
asrning birinchi uchligidan iborat.U Bekondan boshlanib, Gegel bilan yakunlandi
va uning muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Prinsipial, qat'iy ratsionalizm. Aynan ana shu xususiyati bilan antik davr
kosmotsentrizmi, o‗rta asr teotsentrizmi, uyg‗onish davri antropotsentrizmidan farq
qiladi. Fikrlovchi individ, uning aqlining muqaddaslashtirilishi, borliqning
etaloniga aylantirilishi klassik ratsionalizmning mohiyatini tashkil etadi.
2. Epistemologik optimizm, insonning bilish qobiliyatiga nisbatan cheksiz
ishonch. Bilib bo‗lmaydigan narsalar yo‗q, hatto xudoni ham bilish mumkin,
haqiqatga to‗la hajmda erishsa bo‗ladi, degan fikr ana shu optimizmning asosida
yotadi.
3. Progress g‗oyasining asoslanishi. Bu g‗oyaga muvofiq aql-zakovatga ega inson
ijtimoiy hayotni o‗z maqsadlarini tashkillashtirish va shu asosda baxt-saodatga
erishishga qodir. Tarix insonparvarlik, adolat, erkinlik sari harakatlanadi; bu
ayniqsa XVIII asr fransuz ma'rifatparvarlari ijodida yaqqol ifodalangan.
4. O‗z-o‗zini anglash g‗oyasining ilgari surilishi. Bu g‗oyaga muvofiq, inson aql
kuchi ila o‗z mohiyatini, borliqda tutgan o‗rnini tushunib yetadi, (nemis mumtoz
falsafasida bu markaziy falsafiy masalalardan biri sifatida tahlil etiladi).
18
Gollandiyada (1566-1609) va Angliyada (1640-1688) bo‗lib o‗tgan ilk
burjua revolyusiyalari, ularning G‗arbiy Yevropa mamlakatlarining ijtimoiy-
iqtisodiy va mafkuraviy jihatdan taraqqiy etishiga ko‗rsatgan ta‘siri yangi davrning
muhim voqealari hisoblanadi. Shuni aytish kerakki, yirik mashinali ishlab
chiqarish fan va texnikaning taraqqiy etishini taqazo qilardi. London va Parijda
fanlar akademiyasining tashkil qilinishi, tabiyotshunoslik va matematikaning tez
sur'atlar bilan rivojlana borishi, mukammal soatlar va tegirmonlarning yaratilishi
va shu kabilar davr amaliy ehtiyojini qondirishga qaratilgan javob bo‗ldi.
Tabiyotshunoslik bilan uzviy aloqada, o‗rta asr sxolastikasiga qarshi keskin kurash
jarayonida yangi davr falsafasi shakllandi. Bu falsafa mexanistik va metafizik
xarakterga ega ekanligi bilan ajralib turadi, o‗zida davr bilishi xususiyatlarini ifoda
qiladi. Kepler va Galileyning kashfiyotlari, Nyuton tomonidan mexanikaning
asosiy qonunlari va prinsiplarining yaratilgani, mexanikaning nazariy fan sifatida
to‗liq shakllanishiga, mexanitsizmning esa, ilmiy bilish va falsafada hukmron
dunyoqarash va metodologiyaga aylanishiga olib keldi.Tabiat hodisalarini
tushuntirishda mexanika qonunlarning mutloqlashtirilishi, tarixiy yondashishning
yo‗qligi eksperimentlar qo‗yish, faktlar to‗plash bilan ovora bo‗lib, predmetlar
o‗rtasidagi bog‗lanishlarni e'tibordan chetda qoldirishga, o‗z navbatida,
tabiyotshunoslik va falsafada metafizik fikr yuritish usulining shakllanishiga va
uning keng qo‗llanilishiga sabab bo‗ldi.
|