Mavzu: Bank tizimi bilan tanishib chiqish

Yüklə 34,86 Kb.

tarix	29.05.2023
ölçüsü	34,86 Kb.
	#114016

Mavzu Bank tizi-WPS Office

Mavzu:Bank tizimi bilan tanishib chiqish
Agar mamlakatda yetarli darajada bank faoliyatini ko'rsatayotgan banklar, kredit tashkilotlar hamda iqtisodiy tashkilotlar mavjud bo'lsa u holda bank tizimi mavjudligi to'g'risida gap yuritsa bo'ladi. U shbu sharoitda banklar va kredit tashkilotlar) turli shakllarida ham da d o im o o 'z m ijozlari- iqtisodiyot subektlari. Markaziy bank, boshqa organlar, davlat hokim iyatlari va davlat boshqaruv organlari, o 'zaro yoki yordam chi tashkilotlar bilan m uloqotda (m unosabatda) bo'lib turadilar. Bank tizimi - tashkiliy tuzilm a sifatida yirik tizim bo'lib m am lakatning iqtisodiy tizimiga kiradi. Bu shuni bildiradiki, banklarning faoliyati va rivojlanishini moddiy va nom oddiy nematlarni ishlab chiqarish, muomala va istemol qilish bilan bog'liq holda ko'rib chiqish zarurdir. O ’zining amaliy faoliyatida banklar xujalik hayotini tartibga solish mexanizmi bilan uzviy ravishda bog'liq.Shu bilan birga banklar soliq tizimi baho tizimi baho va daromad siyosati, tashqi faoliyat iqtisodiy faoliyat shartlari bilan o'zviy aloqada bo'lishlari shartdir. Bu shunday darak beradiki m am ikatdagi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar k o 'p hollarda bank tizimi faoliyatiga boshqa ijtimoiy - xo'jalik mexanizmi bilan aloqadoriigidagi harakatiga bog'liqdir.Bank tizimi mamlakat hududida tarixan shakllangan va mustahkamlangan kredit tashkilotlarining faoliyat ko'rsatish shaklidir. Xuddi pul va moliya tizimi kabi bank tizimi o'ziga hos milliy belgilariga egadir. Shu belgilar shu hududning, gyeografik shartlari ob-havo aholi milliy tuziiishi, ularni nima bilan mashg'ulligi, kushnilar bilan munosabati, savdo yo'llari va omillar asosida shakllanadi. Bank tizimi yagona manoga ega emas. U ni turli tamoyillarini ko'rish, turli holatlariga qarab guruhlash mumkin. Masalan, ularni tashkiliy tuzilishiga ko 'ra intitutsional chizma ko'rinishida ko'rib chiqish mumkin. Bundan tashqari bank tizimini bajaradigan funksiyaiari, o'zaro aloqadorligi, maxsus yo'nalishi, bajaradigan operatsiyalarga va ularni tanbex etilishiga qarab ham guruhlash mumkin.Tijorat banklarini belgilariga qarab quyidagi turlarga bo'lish mumkin. Mulkchilik shakliga qarab banklar: davlat bankiga, aksiyador banklarga. korperativ, xususiy, mintakaviy, aralash mulkchilikka asoslangan bankka bulinadi. Aksiyador banklar aksiyador jamiyat kabi ochiq turdagi yoki yopiq turdagi aksiyador banklar bo'lishi mumkin. Aksiyadorlar safiga kirish aksiyalarni sotib olish yo'li bilan amalga oshiriladi. Yuridik va jismoniy shaxslar banklarning aksiyalarini sotib olishi va aksiyadorlar bo'lishi mumkin .Aksiyador tijorat banklarining yuqori organi - aksiyadorlarning umumiy yig'ilishi hisoblanadi. Har yili aksiyadorlarning yig'ilishi ustavdagi va usta kapitalidagi uzgarishlarni, yillik faoliyat va uning natijalarini bank daromadlarini tasdiqlash bank kengashi tarkibini saylash bankning shu'ba muassasalarini tashkil qilish va bekor qilish kabi masalalarni ko'rib chiqishi mumkin.Ba'zi tijorat bankiari paylar (badallar) hisobidan tashkil qilinishi mumkin. Bu turdagi banklarning qatnashchilari ham yuridik va jismoniy shaxslar bo'lishi mumkin. Xususiy banklar - jism oniy shaxsning pul mablagari hisobidan tashkil qilingan bank lar hisoblanadi. Joylashish belgisiga qarab tijorat banklar xalqaro, respublika, mintakaviy, viloyat banklariga bulinishi mumkin.Bajaradigan operatsiyalariga qarab tijorat banklar - universal va maxsus banklarga bo'linadi. Universal banklar xilma-xil operatsiyalar bajarish, harxil xizmatlar amalga oshirish xususiyatiga ega bo'ladi. Maxsus banklar ma’lum yunalishlarga xizmat kursatib, o'z faoliyatini shu yunalishlarda yutuqlarga, samaradorlikka erishishga bag'ishlaydi. Bunday banklarga tarmoqlarga xizmat kursatuvchi banklar, eksport import operatsiyalarini olib boruvchi banklar, investisiya banklari, ipoteka. zamin banklari kirishi mumkin.Banklari instutitsional tuzilishi bilan bo'yicha guruhlari bir qanchaunsurlarni majmuini bevosita va bilvosita bank faoliyati bilan shug'ullanuvchilari, ularni tuzilishini. vazifalari, funksiyalari, muhitdagi operatsiyalarini o'zaro aloqadarlikda o'z ichiga oladi (tashkilot va korxonalar).Tashkiliy tuzilish bo'yicha guruhlash ushbu davlatda faoliyat olib boradigan kredit turlari va shakllarini, bunda ishtirok etadigan banklarining turlarini o'z ichiga oladi.O'zbekiston tijorat banklari, avvalo, ixtisoslashgan kredit institutlari sifatida ko'zga ko'rina boshladi. Bu, bir tomondan xo'jaliklarning vaqtincha bo'sh mablag'larini jalb etishi, boshqa tomondan esa jalb etilgan mablag'lar hisobidan korxonalar, xususiy tadbirkorlar va aholining moliyaviy ehtiyojlarini qondirishi bilan dolzarb ahamiyat kasb etdi.Xorijiy va mahalliy ekspertlarning qayd etishicha, so'nggi yillar davomida respublikada asosiy tamoyil — ixtisoslashuvdan uzoqlashish va bank faoliyatida universallashtirishni chuqurlashtirish kuzatilmoqda. Bu esa bank operatsiyalari mazmuni va kredit munosabatlari mohiyatini oldindan belgilab beradi.O‘zbekiston banklari milliy iqtisodiyotga ta’sir eta oluvchi qudratli tizimga aylangunga qadar uzoq evolyutsion rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Bu yo‘lda qator qiyinchiliklarni yengib o‘tishiga to‘g‘ri keldi.O'zbekiston tijorat banklari, avvalo, ixtisoslashgan kredit institutlari sifatida ko'zga ko'rina boshladi. Bu, bir tomondan xo'jaliklarning vaqtincha bo'sh mablag'larini jalb etishi, boshqa tomondan esa jalb etilgan mablag'lar hisobidan korxonalar, xususiy tadbirkorlar va aholining moliyaviy ehtiyojlarini qondirishi bilan dolzarb ahamiyat kasb etdi.Xorijiy va mahalliy ekspertlarning qayd etishicha, so'nggi yillar davomida respublikada asosiy tamoyil — ixtisoslashuvdan uzoqlashish va bank faoliyatida universallashtirishni chuqurlashtirish kuzatilmoqda. Bu esa bank operatsiyalari mazmuni va kredit munosabatlari mohiyatini oldindan belgilab beradi.Ushbu yillarda aholi va tadbirkorlik sub'ektlari uchun bank chakana mahsulotlarini rivojlantirish bank faoliyatining muhim yo'nalishiga aylandi.Mazkur yo'nalishda banklar o'z faoliyatini dunyoviy amaliyotning “oltin” printsipidan kelib chiqqan holda olib bordilar. Ya'ni, aholiga ko'rsatiladigan xizmatlarning jozibadorligi tadbirkorlarning kreditlardan foydalanish keng imkoniyati bilan mutanosib holda rivojlantirildi. Davom ettirilgan islohotlar bank faoliyatini aholining turmush darajasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etuvchi, ilgari qabul qilingan “Iste'mol krediti to'g'risida”gi va “Ipoteka to'g'risida”gi qonunlar doirasidagi faolligini yanada kuchaytirdi.O'zbekiston tijorat banklari respublikamizdagi va jahon bank hamjamiyatidagi yangi voqelikka javoban o'zlari taklif etayotgan xizmatlari to'plamini kengaytirdi, bozorga yangi bank mahsulotlarini chiqardi va ayni paytda moliya institutlari faoliyatining xalqaro standartlarini faol joriy etishga kirishdi.Ipotekaviy kreditlashning rivojlanish davri. Bank xizmatlarining mazkur yangi shakli mahalliy aholi tomonidan darhol ijobiy baholandi. Aholining barcha qatlamlarini, ayniqsa, yoshlarni ijtimoiy himoyalashni ko'zda tutuvchi ushbu manba O'zbekiston Respublikasi “Iste'mol krediti to'g'risida”gi va “Ipoteka to'g'risida”gi Qonunlari orqali mustahkamlandi.O'zbekiston Respublikasining“Iste'mol krediti to'g'risida”gi Qonuni iste'molchilarning huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Mazkur qonun turar-joy va maishiy sharoitlarni yaxshilash borasida aholining imkoniyatlarini yanada kengaytirishga, binobarin, banklarda iste'mol kreditlash hajmining sezilarli darajada oshishiga xizmat qiladi.2006 yilning oktyabr oyida esa O'zbekiston Respublikasi “Ipoteka to'g'risida”gi qonuni kuchga kirdi. Ko'chmas mulkni xarid qilish uchun kreditlar ajratishning huquqiy mexanizmini o'zida mustahkamlagan ushbu qonun hujjati bank ipotekaviy kreditlash rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Undan ko'zlangan asosiy maqsad ko'chmas mulkka garov qo'yishda yuzaga keluvchi munosabatlarni tartibga solishdan iborat edi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 16 fevraldagi “Uy-joy qurilishi va uy-joy bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori doirasida uy-joylar qurilishini uzoq muddatli ipotekaviy kreditlash tizimida bir qator mexanizmlar joriy etildi.Bu davrda, shuningdek, banklarning strategiyalari naqd pul muomalasini mustahkamlashga, har bir filialda naqd pul zahiralarini shakllantirishga va o'z faoliyatida samaradorlikni oshirishga qaratildi.“2005–2007 yillarga mo'ljallangan bank tizimini isloh qilish va rivojlantirish dasturi”da belgilangan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi banklar kapitallashuv darajasi va ko'rsatkichlarining barqaror o'sishini ta'minlagan holda, bank tizimini yanada isloh qilish va liberallashtirishda muhim omil bo'ldi. Bu borada pul muomalasini mustahkamlash va milliy valyuta, uning ayirboshlash kursi barqarorligini oshirish, banklarda aholi omonatlarini ko'paytirishni rag'batlantirishga ustuvor yo'nalishlar sifatida e'tibor qaratildi. Rivojlanish sari doimiy ravishda intilayotgan tijorat banklariga mamlakatimiz hukumati tomonidan o'z vaqtida taqdim etilgan imtiyozlar kredit muassasalari o'z yangi instrumentlarini ishlab chiqadigan va taklif qiladigan bank-moliya bozorining shakllanishini oldindan belgilab berdi.Bugungi kunda banklar va boshqa moliya-kredit tashkilotlari orasidagi farqini yo'qotishni mamlakatdagi kapital harakatini markazlashuvuni va jamg'arlishi bilan bevosita bog'liqdir.Bunday harakat natijasida o'zaro yaqin va o'xshash bo'limagan kredit tashkiiotlarini yo'qolib ketishi yoki kushilishi jarayoni amalga oshirilishi mumkin.Shu bilan birga banklarning universallashuvi makroiqtisodiy omillarga bog'liqdir. Ammo bu faoliyat uzoq muddatni o 'z ichiga oladi. Hozirgi kunda farqlar yo'qolishi va banklar tomonidan funksional va yuridik xususiyatlari bekor bo'lishi asosan yirik tijorat banklarida sezilarli amalga oshmoqda. Shuni qayd qilish lozimki yirik banklarning universallashuvi va global yo'nalishlarining olib borilishi kichik bank larning , maxsus kredit tashkilotlariga yani ma'lum turdagi operatsiyalarga moslashgan tashkilotlariga aylanishiga sabab bo'lmoqda. Bu esa ko'pgina mam lakatlarda faoliyot ko'rsatayotgan ko'p bosqichli bank tizimiga hos xususiyatdir. Bozor iqtisodiyoti va jahon xo'jaligi rivojlanishi bilan bank tizimi ham rivojlana boradi. Hozirgi sharoitda banklar tobora ko'proq faqat sof bank operatsiyalarini bajaradigan emas.
Tijorat banklari qo'yidagi operatsiyalarni bajaradi:
- passiv operatsiyalar;
- aktiv ssuda operatsiyalari;
- bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari;
- bankning uz mablag'lari hisobidan amalga oshiradigan operatsiyalar va boshqalar.
Shu bilan birga banklar moliyaviy xizm atlar ko'rsatadigan moliyaviy muassasalarga aylanntoqda, bu bank balansida aks ettirilmaydi lekin juda katta daromad keltiradi. O‘zbekiston banklari milliy iqtisodiyotga ta’sir eta oluvchi qudratli tizimga aylangunga qadar uzoq evolyutsion rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Bu yo‘lda qator qiyinchiliklarni yengib o‘tishiga to‘g‘ri keldi.O'zbekiston tijorat banklari, avvalo, ixtisoslashgan kredit institutlari sifatida ko'zga ko'rina boshladi. Bu, bir tomondan xo'jaliklarning vaqtincha bo'sh mablag'larini jalb etishi, boshqa tomondan esa jalb etilgan mablag'lar hisobidan korxonalar, xususiy tadbirkorlar va aholining moliyaviy ehtiyojlarini qondirishi bilan dolzarb ahamiyat kasb etdi.Xorijiy va mahalliy ekspertlarning qayd etishicha, so'nggi yillar davomida respublikada asosiy tamoyil — ixtisoslashuvdan uzoqlashish va bank faoliyatida universallashtirishni chuqurlashtirish kuzatilmoqda. Bu esa bank operatsiyalari mazmuni va kredit munosabatlari mohiyatini oldindan belgilab beradi.
2008–2009 yillar
Ushbu yillarda aholi va tadbirkorlik sub'ektlari uchun bank chakana mahsulotlarini rivojlantirish bank faoliyatining muhim yo'nalishiga aylandi.Mazkur yo'nalishda banklar o'z faoliyatini dunyoviy amaliyotning “oltin” printsipidan kelib chiqqan holda olib bordilar. Ya'ni, aholiga ko'rsatiladigan xizmatlarning jozibadorligi tadbirkorlarning kreditlardan foydalanish keng imkoniyati bilan mutanosib holda rivojlantirildi. Davom ettirilgan islohotlar bank faoliyatini aholining turmush darajasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etuvchi, ilgari qabul qilingan “Iste'mol krediti to'g'risida”gi va “Ipoteka to'g'risida”gi qonunlar doirasidagi faolligini yanada kuchaytirdi.O'zbekiston tijorat banklari respublikamizdagi va jahon bank hamjamiyatidagi yangi voqelikka javoban o'zlari taklif etayotgan xizmatlari to'plamini kengaytirdi, bozorga yangi bank mahsulotlarini chiqardi va ayni paytda moliya institutlari faoliyatining xalqaro standartlarini faol joriy etishga kirishdi.
2006–2007 yillar
Ipotekaviy kreditlashning rivojlanish davri. Bank xizmatlarining mazkur yangi shakli mahalliy aholi tomonidan darhol ijobiy baholandi. Aholining barcha qatlamlarini, ayniqsa, yoshlarni ijtimoiy himoyalashni ko'zda tutuvchi ushbu manba O'zbekiston Respublikasi “Iste'mol krediti to'g'risida”gi va “Ipoteka to'g'risida”gi Qonunlari orqali mustahkamlandi.O'zbekiston Respublikasining Iste'mol krediti to'g'risidagi Qonuni iste'molchilarning huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Mazkur qonun turar-joy va maishiy sharoitlarni yaxshilash borasida aholining imkoniyatlarini yanada kengaytirishga, binobarin, banklarda iste'mol kreditlash hajmining sezilarli darajada oshishiga xizmat qiladi.2006 yilning oktyabr oyida esa O'zbekiston Respublikasi “Ipoteka to'g'risida”gi qonuni kuchga kirdi. Ko'chmas mulkni xarid qilish uchun kreditlar ajratishning huquqiy mexanizmini o'zida mustahkamlagan ushbu qonun hujjati bank ipotekaviy kreditlash rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Undan ko'zlangan asosiy maqsad ko'chmas mulkka garov qo'yishda yuzaga keluvchi munosabatlarni tartibga solishdan iborat edi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 16 fevraldagi “Uy-joy qurilishi va uy-joy bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori doirasida uy-joylar qurilishini uzoq muddatli ipotekaviy kreditlash tizimida bir qator mexanizmlar joriy etildi.Bu davrda, shuningdek, banklarning strategiyalari naqd pul muomalasini mustahkamlashga, har bir filialda naqd pul zahiralarini shakllantirishga va o'z faoliyatida samaradorlikni oshirishga qaratildi.“2005–2007 yillarga mo'ljallangan bank tizimini isloh qilish va rivojlantirish dasturi”da belgilangan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi banklar kapitallashuv darajasi va ko'rsatkichlarining barqaror o'sishini ta'minlagan holda, bank tizimini yanada isloh qilish va liberallashtirishda muhim omil bo'ldi. Bu borada pul muomalasini mustahkamlash va milliy valyuta, uning ayirboshlash kursi barqarorligini oshirish, banklarda aholi omonatlarini ko'paytirishni rag'batlantirishga ustuvor yo'nalishlar sifatida e'tibor qaratildi. Rivojlanish sari doimiy ravishda intilayotgan tijorat banklariga mamlakatimiz hukumati tomonidan o'z vaqtida taqdim etilgan imtiyozlar kredit muassasalari o'z yangi instrumentlarini ishlab chiqadigan va taklif qiladigan bank-moliya bozorining shakllanishini oldindan belgilab berdi.
2005–2006 yillar
Mamlakatimiz banklari kapitallashuv darajasining oshishi va ularning investitsiya jarayonlarida hamda iqtisodiy-tuzilmaviy o'zgarishlarda ishtiroki yanada faollashgan davri. O'sha kezlarda mamlakat hukumati banklarning foyda (daromad) solig'idan ozod qilinishiga banklar faolligi oshuvining yana bir zahirasi sifatida qaradi. Boz ustiga, tasdiqlangan davlat dasturlariga muvofiq, tijorat banklarining mini-banklar tashkil etish bilan bog'liq xarajatlari ham soliq undirish bazasidan chiqarildi.Shu tariqa, asosiy e'tibor pul muomalasini mustahkamlash va milliy valyuta, uning ayirboshlash kursi barqarorligini oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratildi. Bu esa fuqarolarda katta rag'bat uyg'otib, ularning banklarga nisbatan ishonchini yanada orttirdi. Aholining banklarda depozit hisobraqamlar ochishga kirishishi bilan bog'liq ijobiy holatlar ko'paydi. Banklarning depozit bazasi hajmi oshdi, bank xizmatlari bozori shakllana boshladi. E'tiborlisi, bank mahsulotlari qatoridan yangi xizmat turlari, masalan, lizing xizmatlari joy ola boshladi.Shu o'rinda ta'kidlash joizki, mamlakatimizda chakana xizmatlar rivoji xalqaro bank va moliya kapitalini keng jalb qilgan holda qo'shma banklarning tashkil etilishiga ta'sir ko'rsatdi. Respublikamiz bank bozori 100 foizli xususiy kapital asosidagi yangi banklarning vujudga kelishi natijasida tubdan o'zgardi. Xususiy banklarning xizmatlar bozoridagi raqobatni kuchaytirib yuborgani mamlakat bank tizimi rivojida eng muhim bosqichlardan biri bo'ldi. Mamlakatimiz hukumati va Markaziy banki soliq imtiyozlari va kadrlarni tayyorlash jarayonida texnikaviy ko'mak taqdim etgan holda ularning rivojlanishini muntazam rag'batlantirib bormoqda. Ayni paytda xususiy banklar soni tijorat banklari umumiy sonining qariyb yarmini tashkil etadi.Respublikamizda xususiy banklar rivojlanishini izchil rag'batlantirish raqobatni kuchaytirishga, ko'rsatilayotgan bank xizmatlari sifatini yaxshilashga va moliyaviy resurslarning samarali taqsimotiga turtki berdi. Bu esa, o'z navbatida, xususiy tadbirkorlikni rag'batlantirish va rivojlantirish jarayonlariga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda.
2003–2004 yillar
Mamlakatimizda liberallashtirish va islohotlarni yanada chuqurlashtirish jarayonida bank tizimini rivojlantirish davri.Bu davrda aholining bank tizimiga ishonchini mustahkamlash, banklarni respublikamizdagi yangilanishlarning moliyaviy tayanchiga aylantirish maqsadi qo'yildi. Uning muvaffaqiyati banklarning kelgusi rivojida dolzarb ahamiyat kasb etishi lozim edi. Korxonalarni aktsiyadorlashtirish va ularning mulkchilik shaklini o'zgartirish jarayonlari jadallashdi. Banklar mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotining yangi bosqichi talablaridan kelib chiqib, o'z rivojlanish kontseptsiyasiga rioya etgan holda strategiyasini takomillashtirib bordi. Ularning resurs bazasini kengaytirish va kapitallashuv darajasini oshirish o'z faoliyatini diversifikatsiyalash, yangi aktsiyadorlarning mablag'larini jalb etish, IT-texnologiyalar asosida yangi bank mahsulotlari va instrumentlarini ishlab chiqish hisobiga amalga oshirildi.Valyuta bozorini liberallashtirishni davom ettirish va joriy xalqaro operatsiyalar bo'yicha so'm konvertatsiyasini ta'minlash uchun zarur shart-sharoit yaratish bilan bog'liq bo'lgan omillar ham banklar faoliyatiga bevosita ta'sir ko'rsatdi. Chunonchi, 2003 yilning 15 oktyabridan O'zbekiston Respublikasi Xalqaro Valyuta jamg'armasi Bitimining VIII moddasidagi majburiyatni qabul qildi. Natijada korxonalar joriy operatsiyalar bo'yicha konvertatsiyani amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ldi. Bu masala yuzasidan O'zbekistonning tashqi mablag'larni jalb etmay, amalda o'z resurslariga tayanib maqsadga erishgani yuksak e'tirofga sazovor. Mazkur choralar milliy valyuta konvertatsiyasidan foydalangan mahalliy tadbirkorlar faoliyatini kengaytirishga yaqindan yordam berdi.Bu haqiqatan ham boy va sermahsul faoliyatning qiziqarli davri edi. Markaziy bankning valyuta siyosati inflyatsiya darajasini ushlab turish va milliy valyuta kursi keskin tebranishining oldini olish barobarida eksportni rag'batlantirish hamda valyuta resurslaridan samarali foydalanishga qaratilgan edi. O'zbekistonning asosiy eksport tovarlariga nisbatan dunyo bozorlarida qulay narx kon'yunkturasi, shuningdek, eksportga yo'naltirilgan valyuta siyosatining olib borilishi eksport va oltin-valyuta zaxiralari hajmining oshishiga imkon berdi.Bank tizimini isloh qilishga qaratilgan ishlar davom ettirildi. Uning asosiy yo'nalishlari sifatida banklar boshqaruvida aktsiyadorlarning rolini oshirish orqali korporativ boshqaruv tizimini mustahkamlash, banklar moliyaviy barqarorligini ularning aktivlari, jumladan, valyuta aktivlari sifatini yaxshilash evaziga kuchaytirish, bank ishini yanada takomillashtirish va banklar tomonidan ko'rsatiladigan xizmat turlarini tobora kengaytirish, tijorat banklarining investitsion jarayonlardagi rolini oshirish va mulkchilikning barcha shaklidagi tadbirkorlik tuzilmalarining kredit resurslaridan (jumladan, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning liniyalari bo'yicha ham) foydalanish mexanizmi takomillashtirilganini qayd etish joiz.
2002 yil
2002 yil aholining banklardagi omonatlarini himoyalashning ishonchli va samarali mexanizmi yaratildi.O'zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to'g'risida”gi Qonuni doirasida Fuqarolarning banklardagi omonatlarini kafolatlash fondi tashkil etildi. Davlat-tijorat Xalq bankidan tashqari, respublikamiz hududida o'z faoliyatini olib boruvchi barcha banklar unga a'zo bo'ldi. Ishonchlilik, xizmat ko'rsatishning yuqori sifati, barcha mijozlar bilan o'zaro sheriklik munosabatlari O'zbekiston banklari faoliyatida asosiy printsiplarga aylana bordi.Bank tizimi faoliyatining institutsional asoslari takomillashtirildi. Bank sektorini liberallashtirish va isloh qilishni ko'zda tutib qabul qilingan dasturiy hujjatlar uning samaradorligini oshirishni oldindan belgilab berdi. Mazkur hujjatlar zamirida bank faoliyatini liberallashtirish jarayonining tizimli va bosqichma-bosqichlik tamoyillari yotadi. Ushbu tamoyillarga amal qilish aholining mamlakat banklariga nisbatan ishonchini yanada mustahkamlash imkonini berdi. Bunday yondashuv, shubhasiz, barqaror va ishonchli bank tizimini tashkil qilish jarayonida ulkan yutuqdir.
2001 yil
Ushbu yilning 1 iyulidan e'tiboran kichik biznes korxonalari o'zlari ishlab chiqargan eksport tovarlar (ish va xizmatlar)ni bank muassasalari kassalari orqali belgilangan tartibda valyuta ulushini o'z hisobiga o'tkazish yo'li bilan naqd xorijiy valyutada amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ldi. Respublikamiz hukumati kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rag'batlantirishni hamda uning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokini kengaytirish borasida muhim qadam qo'ydi. Aynan shu yili erkin ayirboshlovchi valyutadagi Birlashgan barqarorlashgan jamg'arma tashkil etildi. Bu o'z navbatida, O'zbekistonda birjadan tashqari valyuta bozorini yanada rivojlantirishning muhim vositasi bo'lib xizmat qildi.Bu vaqtda bank tizimi bilan xususiy sektor o'rtasidagi hamkorlik sezilarli darajada rivojlandi. Mazkur hamkorlik rivojiga turtki bergan muhim omillar sifatida banklar tomonidan xizmat ko'rsatish sifatining tobora yaxshilanishi, banklarda raqobatchilik muhitining yuzaga kelishi, mamlakatimizda tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq jarayonlarni ko'rsatish mumkin. Aynan shu davrda banklar kreditlash siyosati kuchayganini, mijozlar so'rovlarini sinchkovlik bilan o'rgana boshlaganini va bank xodimlarida mijozlarning talab-ehtiyojlariga javoban tez harakat qilish qobiliyati shakllanganini yaqqol kuzatish mumkin.
2000-2010 yillar
Mazkur davr O'zbekiston bank tizimini mustahkamlashda salmoqli yutuqlarga erishilgani bilan ahamiyatlidir. Aynan shu yillarda zamonaviy infratuzilmaga ega samarali bank tizimini tashkil etish bilan bog'liq ishlar amalga oshirildi.Bank tizimi oldiga uning rivojlanish istiqbollarini belgilab beruvchi strategik vazifalar qo'yildi. Vazifalarning birinchisi banklar moliyaviy barqarorligini oshirish va ichki bozorda moliyaviy xizmatlar doirasini kengaytirishdan iborat bo'lsa, ikkinchisi — O'zbekiston banklarining xalqaro kapital bozorida faolligini ta'minlashdir.Mazkur davrda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov mamlakatimiz moliya-bank tizimini rivojlantirish, uning faoliyatini mustahkamlash va sifat jihatidan yaxshilash masalalariga yanada ko'proq e'tibor qaratdi. Shu munosabat bilan qator etakchi banklar (“O'zsanoatqurilishbank”, “Asaka” banki va boshqalar)ning kapitallashuv darajasini oshirish bo'yicha muhim qarorlar qabul qilindi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mikrokreditbank” ustav fondini ko'paytirish to'g'risida”gi Farmoni mazkur bankni kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirish bo'yicha asosiy kredit markazlaridan biriga aylantirgan holda uning faoliyatini sifat jihatidan yanada yaxshiladi.Ushbu davrdagi har bir yil mamlakat bank-moliya tizimining izchil rivojlanishida yangi bosqich sifatida qayd etiladi.
1999–2000 yillar
Ushbu yillarda valyuta siyosati yanada liberallashtirilgan holda, birjadan tashqari valyuta bozorida xorijiy valyutalar savdosi mexanizmi amalga kiritildi.Mazkur mexanizm vakolatli banklarning xorijiy valyutada talab va taklifdan kelib chiqib, o'z mijozlaridan shartnoma asosida erkin kurs bo'yicha valyutalarni sotib olishini ko'zda tutadi.
1998 yil
Ushbu yilda respublika banklari Bazel tavsiyalariga muvofiq holda faoliyat ko'rsatish uchun zarur tadbirlar amalga oshirildi.Bank nazorati va xalqaro amaliyoti bo'yicha Bazel qo'mitasining tavsiyalaridan kelib chiqib, tijorat banklari faoliyatini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari doirasida tartibga soluvchi kompleks me'yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Bunda tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini ta'minlash maqsadida ular balansida mavjud muammolarni oldindan aniqlash hamda bank likvidligi pasayishi va kapital tugashi yuzaga kelishidan oldin ogohlantiruv choralarini ko'rish tamoyillaridan foydalanildi.
1997 yil
Ushbu yilda islohotlarning strategik yo'nalishlaridan biri bank sektorida xususiy kapital oqimini rag'batlantirishdan iborat bo'ldi.Mazkur jarayon 1997 yilda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy tijorat banklarini tashkil qilishni rag'batlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Farmoni e'lon qilinganidan so'ng jadallashdi. Unda jismoniy shaxslarning 50 foizdan kam bo'lmagan ulushi bilan banklar ochish uchun imtiyozlar taqdim etish ko'zda tutilgan edi. 1997 yil bank tizimining rivojlanish tarixida bank faoliyatida axborot tizimlarini joriy etish boshlangani bilan ahamiyatlidir. Ma'lumki, o'sha vaqtgacha respublika hududida amaldagi barcha hisob-kitoblar kun bo'yi olib borilar edi. 1997 yilning mart oyidan yangi dasturiy ta'minot joriy etilib, barcha hisob-kitoblar avtomatik rejimda amalga oshirila boshlandi. Bu esa to'lovlarni respublika tashqarisida 15 daqiqa mobaynida, Toshkentdan chekka joylarda atigi 3 daqiqada amalga oshirish imkonini berdi.Aynan o'sha vaqtda hisob-kitoblar mexanizmi ishlab chiqildi va banklararo elektron to'lovlarning zamonaviy tizimi joriy etildi. Banklarga o'sha vaqtdagi noyob imkoniyat — kompyuter va telekommunikatsiya uskunalarini xarid qilish va departamentlarni ular bilan jihozlash imkoniyati berildi. Ular mablag'larni o'z faoliyati uchun zarur uskuna-anjomlarni modernizatsiya qilishga yo'naltirishi hisobga olinib, qator soliq to'lovlaridan ozod qilindi.Shu tariqa, moliyaviy va iqtisodiy axborotning sifat jihatidan yangi iste'molchilari – mahalliy va xorijiy investorlar paydo bo'ldi.

1996 yil
Ushbu yilda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonuni ikkinchi darajali bank tizimi — tijorat banklari faoliyatining huquqiy asosini konkretlashtirdi.Bank tizimiga taalluqli ikki asosiy hujjat — “O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida”gi hamda “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi O'zbekiston Respublikasi Qonunlarining ishlab chiqilishida rivojlangan moliya tizimiga ega mamlakatlar tajribasi inobatga olinganini alohida ta'kidlash joiz. Mazkur qonunlar, shuningdek, “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar huquqlarini himoya qilish to'g'risida”gi Qonun nodavlat banklarning xususiy va aktsiyadorlik-tijorat shaklida tashkil etilishiga qulay huquqiy sharoit yaratdi. Bu davrda bank tizimi rivojiga alohida ta'sir etgan ikki omilni ajratib ko'rsatish mumkin. Birinchisi, olib borilgan islohotlar natijasida 1996 yilda O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar boshqaruv va bank nazoratining to'la huquqli organi bo'ldi. Ikkinchisi, O'zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonuni ikkinchi darajali bank tizimi – tijorat banklari faoliyatining huquqiy asosini aniq-puxta belgilab berdi. Unda bank aktivlarini diversifikatsiyalash va xorijiy kapital jalb qilish asosida universal tijorat banklarini shakllantirish printsiplari mustahkamlangan.Bu davrda iqtisodiyotning alohida tarmoqlariga xizmat ko'rsatuvchi kredit-moliya tashkilotlari tashkil etildi. Bunday ixtisoslashuv qishloq xo'jaligi, avtomobil sanoati, aviasozlik kabi xalq xo'jaligining muayyan soha va tarmoqlarini moliyalashtirish zarurati bilan bog'liq edi. Kelgusida ixtisoslashgan banklar o'z operatsiyalari va mijozlari doirasini mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining yangi darajasi va biznes-muhit talablariga ko'ra kengaytira boradi.Mazkur davrda O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bank sektorini boshqaruvchi va nazorat qiluvchi organ sifatida shakllanish jarayonlari davom etdi. Bank tizimiga taalluqli qonunchilik bazasi sifat jihatidan yangilanib, xalqaro bank amaliyoti bilan muvofiqlashtirildi.

1995 yil
1995 yil bank qonunchiligini takomillashtirish davri bo'lgani bilan ajralib turadi. Tarixiy muhim hujjat — “O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida”gi Qonun nafaqat bank tizimining huquqiy asosini boyitdi, balki O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining yangi, alohida maqomi va vakolatlarini, asosiy maqsad-vazifalarini aniq-ravshan belgilab berdi. Shu bilan bir qatorda mazkur yilda aholiga xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilash, shuningdek, kredit va depozit bozorlarida raqobat muhitini shakllantirish uchun zarur sharoitlar yaratildi. Banklarning kapital hajmiga jalb etiladigan aholi jamg'armalari miqdorini cheklovchi qoida bekor qilingach, bank muassasalarining imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi va raqobat kuchaydi. Buning samarasi darhol namoyon bo'ldi. Agar 1994 yil boshida aholi jamg'armalarining 98,5 foizi Jamg'arma banki (hozirgi Xalq banki), 1,5 foizi esa boshqa banklar hissasiga to'g'ri kelgan bo'lsa, o'sha yil oxirida boshqa tijorat banklarining hissasi ham ko'payib, bu boradagi ko'rsatkich 12,8 foizga etdi. Bugungi kunga kelib, bu boradagi ko'rsatkich 83,2 foizni tashkil etmoqda.
1993–1994 yillar
1993–1994 yillarda bank tizimidagi islohotlar davom etdi. 1994 yilning 1 iyulidan e'tiboran milliy valyuta — so'mning muomalaga kiritilgani mustaqil bank tizimining, umuman, O'zbekiston iqtisodiyotining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu Markaziy bank o'z faoliyatida to'liq mustaqil bo'lganini, kelgusida bozor instrumentlari orqali milliy pul tizimini tartibga solish samarali tashkil etilishiga yordam berishi mumkin ekanini anglatar edi. Aynan shu vaqtdan boshlab Markaziy bankning pul-kredit siyosatini yuritish, valyutaga oid ishlarni tartibga solish, bank faoliyatini boshqarish va keyinchalik samarali to'lov tizimini yaratish bo'yicha faoliyati to'laqonli ravishda milliy valyutaning barqarorligini ta'minlashga qaratildi.
1991 yil
1991 yilda qator banklar shakllana boshladi. Ular O'zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishining o'zgaruvchan sharoitlarida faoliyat yuritib, zamonaviy ish uslublarini o'zlashtirgan holda tobora yangi qirralarga ega bo'la bordi. 1991-1992 yillar banklar faoliyatiga doir qarashlarda chinakam burilish yillari bo'ldi. O'zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonunining qabul qilinishi ikki darajali bank tizimining tarkib topishi va mamlakat Markaziy banki zimmasiga yangi vazifalar yuklanishi uchun asos bo'lib xizmat qildi. Uning oldiga pul muomalasini tartibga solish, tijorat banklari tizimi hamda to'lov tizimini shakllantirish vazifalari qo'yildi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarini moliyalashtirish endi tashkil etiladigan, zamonaviy tamoyil va talablar asosida faoliyat yurituvchi ixtisoslashgan tijorat banklari tomonidan amalga oshirilishi lozim edi.

Mavzu:Bank raqamlarini ochish tartibi

Yuridik va jismoniy shaxslar o'zlariga hisob-kitob va kassa xizmatlarini ko'rsatish uchun banklani mustaqil ravishda tanlaydilar hamda bir yoki bir necha banklarda milliy va xorijiy valutadagi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlar hamda depozit hisobvaraqlaming boshqa turlarini ochish huquqiga egadir.Xo'jalik yurituvchi subyektning birinchi m arta milliy valutada ochgan talab qilib olinguncha depozit hisobvarag'i uning asosiy hisobvarari hisoblanadi.Mijozlar qonunchilik asosida bir yoki bir necha banklarda ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlari ochishlari mumkin.Tadbirkorlik subyektlari (yuridik shaxsni tashkil etgan holda va tashkil etmagan holda faoliyat ko'rsatadigan) tomonidan milliy valutada talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlar ochish uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim kilinadi;
a) hisobvaraq ochish to'g'risida ariza;
b) davlat ro'yxatidan o'tganligi to'g'risidagi guvoxnomaning nusxasi;
v) intzolar namunalari va m uhr qo'yilgan varaqcha.
Tadbirkorlik subyekti bo'lm agan rezident yuridik shaxslar, jum ladan, byudjet tashkilotlari tom onidan milliy valutada talab qilib olinguncha depozit hisob-varaqlar ochish uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim kilinadi;
a) hisobvaraq ochish to'g'risida ariza;
b) soliq organlari tom onidan soliq to'Iovchining identifikasiya raqarni berilganligi to'g'risidagi guvoxnomaning nusxasi;
v) imzolar namunalari va m uhr izi qo'yilgan varaqcha.
Nerezident shaxslarga (jism oniy shaxslar bundan m ustasno) milliy valutada talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlar ochish, bankka quyidagi hujjatlar taqdim qilinishi bilan amalga oshirilddi:
a) hisobvaraq ochish to'g'risida ariza;
b) agar qonunchilikda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lm asa, soliq organlari tomonidan soliq to'Iovchining identifikasiya raqarni berilganligi to'g'risidagi guvoxnomaning nusxasi;
v) imzolar namunalari va m uhr izi qo'yilgan varaqcha.
Kredit shartnomasi kuchga kirgandan so'ng , keyingi ishkunidan kechiktirmasdan bank rahbari yoki rahbar tom onidan vakolat berilgan kredit bo'lim ining xodimi kreditning m uddati va foiz stavkasini ko'rsatgan holda, mijoz uchun ssuda ochish to'g'risida buxgalteriyaga farmoyish beradi.Farmoyishga asosan keyingi ish kunidan kechiktirmasdan mijozga ssuda hisobvaraq ochiladi.Banklarning vakillik hisobvaraqdagi quvidagilarga bo'linadi;
a) rezident banklardagi vakillik hisobvaraqlari
b) nerezident banklardagi vakillik hisobvaraqlari;
v) O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi majburiy zahira hisobvarag'i;
g) banklarning boshqa depozit hisobvaraqlari.
Yangi tashkil etilayotgan bank ta'sis badallarini yig'ish uchun istalgan bankda vaqtinchalik talab kilinguncha (m ablag1 yigish uchun) depozit hisobvarag'i ochtshi m um kin.Tijorat bank milliy valutada vakillik hisobvarag'i ochish uchun quyidagilarni taqdim qiladi:
a) hisobvaraq ochish to'g'risida ariza;
b) soliq to'Iovchining identifikasiya raqarni berilganligi to'g'risida guvoxnom a nusxasi;
v) bank operakiyalarini amalga oshirish uchun O'zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tom onidan berilgan lisenziyaning nusxasi;
g) statistika organlari tom onidan berilgan korxona va tashkilotning yagona davlat ro'yxatiga kiritilganligi to'g'risida guvoxnom a nusxasi;
d) imzolar nam unalari va m uhr izi qo'yilgan varaqcha.
Nerezident banklar tomonidan O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankida va O'zbekiston Respublikasining vakolatli banklarida vakillik hisobvaraqlarini ochish uchun quyidagilar taqdim qilinadi;
a) ixtiyoriy shaklda hisobvaraq ochish to'g'risida ariza;
b) imzolar va m uhr izi namunalari.

Mavzu: Hisob-kitoblarning asosiy va iqtisodiy mazmuni

Pulli munosabatlardan pul shakllaridan foydalanish xususiyatlari va to'lov usullariga ko'ra pul aylanishi naqd pulli va naqd pulsiz aylanishga bo'linadi.Chakana savdo aholiga pullik xizmat ko'rsatish asosan naqd pulda amalga oshiriladi. Bundan tashqari naqd pulli aylanishlarga com m unal, Xizmatlar uchun to'lovlar, ishchi va xizmatchiiarga ish haqi va unga tenglashtirilgan to'lovlami to'lash, sug'urta tashkilotlariga badallar to'lash uy-joy ko'rilishi va boshqa maqsadlar uchun aholi tomonidan olingan kreditlam i qaytarish va boshqa to'lovlar kiradi. Naqd pul aylanishi umumiy pul oborotining taxminan 10 foizini tashkil etadi.Xalq ho'jaligida bo'ladigan pul aylanishining 80-90 foizi naqd pul ishlatmasdan, naqd pulsiz hisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlaming tovar ayriboshlash, xizmat ko'rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo'yicha bir-biriga bo'lgan talab va majburiyatlami naqd pul ishlatmasdan pul mablag'larini hisobvaraqadan ikkinchi hisobvaraqaga o'tkazish orqali amalga oshirilish tushuniladi. Naqd pulsiz pul aylanishi yalpi ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida sodir bo'ladigan munosabatlarini o'zida aks ettirishga ko'ra ikki qismga bo'linadi:
1. Tovar operatsiyalari bo'yicha pul aylanishi.
2. Moliyavii majburiyatlar bo'yicha pul aylanishi.
Birinchi guruhga tovarlami sotish, xizm atlar ko'rsatish va kapital ko'ril ish jarayonidaga hisob-kitoblami aks ettiruvchi pul aylanishi kiradi ikkinchi, ya’ni moliyaviy majburiyat guruhiga esa byudjetga to'lovlar, ya’ni foydadan to'lanadigan soliq, qo'shilgan qiymat soligi va boshqa majburiy to'lovlar ham da byudjetdan tashqari fondlar, bank ssudalarini qaytarilishi, kredit uchun foizlaming to'lanishi, sug'urta kompaniyalari bilan hisob-kitoblar kiradi.Naqd pulsiz pul aylanishi pulli munosabatlar ishtirokchilarining joylashuviga jqarab bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanishiga bo'linadi. Bir shahar ichidagi pul aylanishi bir hisob ntarkaziga qarashli banklar o'rtasidagi hisob-kitoblar majmuini bildiradi. Shaxarlararo pul aylanishi esa turli hisob markazlariga karashli banklar o'rtasida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar yigindisidir. Lekin respublikamizda bank tizimining rivojlanishi, "elektron to'lovlar" tizimiga o'tish natijasida hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi subyektlaming joylashuviga qarab ikkiga bo'lish maqsadga muvofiq bo'lmay qoldi. Chunki hisob-kitoblarda qatnashuvchi subyektlar qaysi hududda joylashganidan qat’iyy nazar, to'lovlar bir necha soatda, hattoki bir necha daqiqada o'tkaziladi,
Naqd pulsiz hisob-kitoblami tashkil etishda bir qator tamoyillarga asaslaniladi26.
Bu tamoyillar quyidagilar:
1. Har bir xo'jalik subyekti o'z pul banklarda ochilgan depozit hisobvaraqalarda saqlashlari lozim. Korxona va tashkilotlar o'zaro hisob-kitoblarpni bevosita bankdagi hisobvaraqlar orqali amalga shart, qaysi bankda hisobvaraq ochishni mijozlaring o'zlari tanlaydilar.
2. Hisob-kitoblar to'Iovchining roziligi bilan uning topshirig'iga asosan depozit hisobvaraqdagi mablag'i evaziga amalga oshiradi. Korxona bank kreditidan foydalanish huquqiga ega bo'lsa, to'lovlar bank krediti hisobidan amalga oshiriliish mumkin.
3. To'lovlar belgilangan to'lovlar ketm a-ketligi asosida bajariladi.
4. Xo'jalik yurituvchi subyektlar hisob-kitob shakllariii mustaqil tanlagilari va uni shartnom a orqali m ustahkam lab ko'rishlari mumkii.
5. Tovar yetkazib beruvchi korxona hisobvarag'ida pul m ablag'lari mazkur mablag'lam ing mol sotib oluvchi korxona hisobvarag'idai o'chirilgandan so'ng o'tkazib beriladi.
6. To'Iovni kafolatlash maqsadida yetkazib berilishi lozim bo'lgan tovar yoki ko'rsatiiishi lozim bo'lgan xizmat qiymatining 15% oldindan to'langanidai so'nggina tovarlar jo'natilad i yoki xizmatlar ko'rsatiladi.
H isob-kitoblam i amalga oshirishda yuqorida sanab o'tilgan tamoyillarga amal kilinmas ekan, bu holat hisob-kitob m unosabatlarida qatnashuvchi tomonlam ing moliyaviy holatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.Hozirgi kunda O'zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblar "O'zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblami amalga oshirish to'g'risida. 1998 yil 27 iyunda O'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki tom onidan tasdiqlangan . Nizom asosida olib boriiadi. Nizom ga asosan naqd pulsiz hisob-kitoblar qonunda ko'zda tutilgan va O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qabul qilingan quyidagi shakllar orqali amalga oshiradilar:
• T o'lov topshiriqnomalari;
• T o'lov talabnom alari;
• Akkredetivlar;
• Inkasso topshiriqlari;
• Tijorat banklarining hisob-kitob cheklari;
• Elektron hisob tizimi.
To'lov topshiriqnom asi bu to'lovchi korxonaning uning bankdagi depozit hisobvarag'idan pul m ablag'larining m a'lum bir sum m asi boshqa mijozning hisobvarag'iga o'tkazish haqida o'ziga xizmat ko'rsatuvchi bankka bergan yozma topshirig'idir. To'lov topshiriqnom alari orqali quyidagi to'lovlar amalga oshriladi:
• tovarlar to'lovlar uchun hisob-kitoblar;
• notovar operatsiyalar bo'yicha hisob-kitoblar;

• Markaziy bankning me'yoriy hujjatlarida ko'zda tutilgan bo'lsa, bank ssudalari va unga ko'shilgan foizlarni qoplash uchun mablag' o'tkazish;

• Hukumat qarorlari va bank qoidalarida belgilangan hollardagi bank to'lovlari.Ilgari to'lov topshiriqnomalari rasmiylashtirilgan kundan boshlab 10 kun ichida bankka topshirilishi mumkin bo'lib, shu davr ichida haqiqiy bo'lib hisoblanar edi. "Naqd pulsiz hisob-kitoblami amalga oshirish to 'g ‘risida"gi yangi Nizomga asosan to'lov topshiriqnomasi rasmiylashtirilgan kun bankka taqdim etilishi lozim ya'ni topshiriqnomaning sanasi uni bankka taqdim etilgan kun bilan topshiriqnomasi ijro uchun qabul qilinmaydi. Lekin byudjetga va byudjetdan tashqari fondlami bo'yicha to'lovlar bundan mustasno.T o 'lo v to pshirig'nom asining barcha rekvizitlari tuidirilgandan so 'n g , topshiriqnomaning alohida ajratilgan pastki qismiga to'lovchi korxona rahbari va bosh, buxgalterining imzosi ham da m uhr izi quyiladi. Ushbu m uhr va imzolar to'lov topshirig'ining faqat birinchi asl nusxasiga quyiladi.Korxonalardan hujjatlar qabul qilish, shartnomada boshqa narsa ko'zda tutilmagan bo'lsa, butun kun davomida bankning mijoz bilan ishlash vaqtidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bunda operatsion kun davomida bank tomonidan korxonalardan qabul qilingan hujjatlar shu kunning o'zidayok ijro qilinadi. Bundan tashqari, to'lovchi korxonaning depozit bo'yicha ochilgan hisobvarag'ida hujjatda ko'rsatilgan summami to'lashga yetarli pul mablag'lari borligini aniqlaydi. Agar to'lov topshirig'i va to'g'ri rasmiylashtirilib, uni to'lashga yetarli pul m ablag'lari bo'lsa, m as’ul ijrochi topshiriqnomadagi barcha ma’lumotlami dasturiy yo'l bilan komputer orqali bankning elektron to'lovlami amalga oshiruvchi hisoblash markaziga o'tkazadi. Ertasi kun ertalabdan kechikmagan muddatda bank balansi chiqarilgandan keyin hujjatning birinchi nusxasi bankning kundalik yigmajildiga tiqiladi. Belgilangan tartibda awal joriy arxivda, bir yil o'tgandan so'ng umumiy bank arxiviga topshiriladi. To'lov topshiriqnomasining ikkinchti nusxasi esa mijozning hisobvarag'idan kuchirma bilan birgalikda operatsiyalar o'tkazilganiigini tasdiqlovchi hujjat sifatida mijozga qaytarib beriladi.Elektron to'lovlar tizimi orqali olingan elektron to'lov topshiriqnomalari mablag'lami oluvchi bankda ikki nusxada qog'ozga chiqariladi. Topshiriqnomaning birinchi nusxasi bank mas'ul ijrocltisining imzosi va bank m uhr izi qo'yilib, kunlik hujjatlar yigmajildiga tikiladi. Ikkinchi nusxasi esa bank mas'ul ijrochisining imzosi va bank muhri izi quyilgan holda mijoz hisobvragiga ilova sifatida mijozga beriladi.Ta’minotchilar tomonidan mahsulot yetkazib berish va xizmatlar ko'rsatish transport xizmati bilan birgalikda bir tekisda amalga oshirilsa, o'zaro hisob-kitoblar doimiy to'lovlar tartibida o'tkazilishi mumkin. Bunday hisob-kitoblar har biri alohida savdo bitimi ya'ni mahsulot ortish, jo'natish yoki xizmat ko'rsatish bo'yicha emas, balki, tomonlar oldindan kelisltib olgan muddatlar va hajmlarda to'lov topshiriqnomalaridan foydalangan holda mablag'lami davriy ravishda ko'chirish yo'li bilan bajariladi.Hozirgi kunda respublikam izda banklar orqali o'tkazilayotgan barcha to'lovlarning 65-75 foizi to'lov topshiriqnomalari yordamida amalga oshirilmoqda, bu uning avzalligi bilan bog'liqdir.Bu afzalliklar quyidagilardan iboratdir:
- birinchidan, hujjatlar aylanishining oddiyligi va tezligi, ya'ni hisob-kitoblami amalga oshirishning texnik jihatdan qo'layligi. Bu esa o'z navbatida xo'jalik yurituvchi subyektlar va bank xodimlarining m ehnat sarfini kamaytiradi;
- ikkinchidan, pul m ablag'lari harakatining tezligi, ya'ni to'lov talabnomasiga nisbatan to'lov topshiriqnomasi bo'yicha hisob-kitoblarda hujjallaming aylanishi harakati qisqaligi, so'zsiz xo'jalik oborot mablag'larining aylanish tezligini oshiradi,
- uchinchidan, tovar sotib oluvchining qabul qilingan tovarlar yoki xizmatlar sifatipi oldindan aniqlab olinishi.Hisob-kitoblaming bu shaklidato'lov talabnomasi orqali hisob-kitoblarda boigani kabi bankka raddiya arizasi topshirmaydi. chunki to'lovchining o'zi to'lovni to'lashga rozi bo'lsa, topshiriqnomani bankka topshiradi. to'rtinchidan, to'lov topshiriqnomasining barcha tovarsiz operatsiyalarida qo'llanishi, ushbu shakl bo'yicha hisob-kitoblaming ahamiyatini yanada yaqqol aks ettiradi.
To'lov topshiriqnomasi bo'yicha hisob-kitoblar afzalliklar bilan bir qatorda kamchiliklarga ham ega. Kamchiliklar shundan iboratki, mol jo'natuvchi yoki xizmat ko'rsatuvchi korxona uchun to'lovning o 'z vaqtida o'tkazilishini to 'la kafolatlanmagan. Chunki to'lovning o'z vaqtida o'tkazilishi to'lovchi korxonaning depozit hisobvarag'idagi mablag'lar miqdoriga bog'liq. To'lovning to'liqo'tkazilishiga yetarli pul m ablag'larining bo'lmasligi pul aylanishini sekinlashtiradi va mahsulot jo'natuvchi xizmat ko'rsatuvchi korxonaning moliyaviy holatini yomonlashtiriladi,Yuqorida ko'rsatilgan muam m olarning oldini oiish maqsadida hukum atim iz tom onidan bir katar mexanizmlar ishlab chiqiladi, qaror va farmoyishlar qabul kilinda. Dastlab 1995 yil 5 mayda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Korxona va tashkilotlar rahbarlarining xalq ho'jaligidagi hisob-kitoblarni o 'z vaqtida o'tkazishni ta’minlash bo'yicha javobgarligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida'gi 154-sonli Farm oni chiqarildi. Farmonga muvofiq, mulk shaklidan qat'iyy nazar har bir xo'jalik subyekti agar mol oluvchi korxona bo'lsa, u albatta o'sha mol qiymatining foizini kam ida 15% sumasini oldindan to'lashi talab etiladi. Tabiiyki, bu to'lov topshiriqnom asi asosi amalga oshiriladi.Oldindan to'lov o'tkazish ilgari yoqiJg'i - moylash mahsulotlari va boshqa ba'zi hollarda davlat bankining ruxsati bilan amalga oshirilar edi. Lekin hozirgi paytda xo'jaliklar o'zlari o'zaro xo'jalik shartnomalari orqali 100% yoki undan kam miqdorda bo'lgan oldidan to'lovlar o'tkazishni kelishib oladilar. Yuqorida ko'rsatilgan mexanizm esa tomonlar o'rtasida shartnomada ko'rsatilgan majburiyatlami bajarilishi ustidan nazorat o'm atishga yordam bcradi. 15% dan kam bo'lm agan avanslangan to'lovlarning o'tkazilishining majburiyligi, bank bunday to'lovlar ustidan doimo nazorat olib borish haqida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining yana bir "Hisob-kitoblar tizimi hamda to'lov nizomini mustahkamlash chora-tadbirlari to'g'risidagi ’gi 1996 yil 24 yanvardagi farmoni chiqarildi. Farmonda korxona va tashkilotlar tomonidan bankka topshiriladigan to'lov topshiriqnomasida qat'iy ravishda shartnoma nomeri, to'lov tartibi, 15% dan kam bo'lmagan avans to'lovi miqdori ko'rsatilishi shart qilib belgilanadi. Demak, naqd pulsiz hisob-kitoblaming qaysi shaklidan foydalanishdan qat'iy nazar, xo'jaliklar awalo to'lov summasining 15% dan kam bo'lmagan miqdorini to'lov oluvchi korxona hisobvarag'iga aynan to'lov topshirig'i yordamida o'tkazadilar.

Mavzu: Bank kredit potensiali manbalarining tuzulishi va ularning tavsifi

Bank resurslari bizga ma'lumki passiv operatsiyalarni natijasida shakllanadi. Bankning passiv operatsiyalari - bankning o‘z va jalb qilingan mablag'larini ustida amalga oshirilgan amaliyotlarda yuzaga keladi. Moliya-kredit lug'atlardaberilishicha, banklarning passiv operatsiyalari bu - "Banklar kredit va boshqa aktiv amaliyotlami bajarish uchun o'z resurslarini shakllantirish operatsiyalari" dir.Passiv operatsiyalarning xilma-xilligi, ulami boshqarish zaruriyatini yuzaga keltiradi va hozirgi kunda ularni boshqarish bank menejmentini tashkil etuvchi asosiy kismlaridan ekanligini ko'rishimiz mumkin.Bank passivlarini boshqarishdagi asosiy e'tibor bankning likvidligini ta’minlash bilan bog'liq bo'lib, bu yerda passivlaming har turi alohida e’tiborga olinadi. Passivlami boshqarishda begona pullar bilan ishlash bilan bir qatorda (ya’ni jalb qilingan mablag'lar) mijozlarni talabi ham qondiriladi.Banklar resurslaridan samarali foydalanish uchun o'z passivlarini boshqarishni o'ta ehtiyotkorlik va qat’iy holatda olib boradi hamda bankning likvidligini va daromadliligini ta'minlaydilir. Bank passivlarini boshqarishini quyidagilami o‘z ichiga oladi va olishi kerak
.Birinchidan, passivlarni boshqarish - bankni barqaror resurslar bilan ta'minlashi.
Ikkinchidan, jalb qilingan va o'z mablag'lari o'rtasida nisbatni optimal tarzda belgilashi.
Uchinchidan, passivlarni boshqarish orqali kapitalning yetarliligi talablarini nazorati.
To'rtinchidan. depozit turlarini salmogini ko'proq bo'lishini ta’minlashi va mulkchilik shakllarini manfaatlarini ifoda etishi.
Beshinchidan, muddatli jamg‘armalarga alohida e’tiborberilishi va likvidiikni ta'minlanishi.
Oltinchidan, jalb qilingan resurslarni muddatlari bo'yicha joylashtirilgan aktivlarning muddatlari va summalarini mos kelishi.
Yettinchidan, passivlarni boshqarilishi shunday tashkil etilishi lozimki, natijaviy holatda bank foyda ko'rishi lozim.
Bank passivlarini boshqarishdan maqsad bankni barqaror resurslar bazasi bilan ta'minlash bo'lib, bankning olib borayotgan yoki olib borisbi lozim bo'lgan depozit siyosatiga bog‘liq bo'lgan holda ularga qo'yiladigan talablami keyingi qismlarda ко'rib chiqamiz.Bank resurslarining iqtisodiy mohiyatini o'rganadigan bo'lsak, bu yuzasidan taniqli iqtisodchi olim Lavrushin O.I., quyidagicha ta'rif beradi: 'Tijorat banki resurslari yoki"bank resurslari", aktiv amaliyotlami amalga oshirish uchun o‘z ixtiyorga jalb qilingan va o‘z mablag'larining jamlamasidir", Maslechenqov Yu.S. ham o'z kitobida "Bank resurslari o'z va jalb qilingan mablag'laridan tashqil topadi" deydi.Taniqli iqtisodchi olim Usoskin V.M. ham bank passivlarini ikkita katta gumhga bo'lib o'rganadi:
- Bank kapitali va unga tenglashtirilgan moddalar
- Jalb qilingan mablag'lar, depozit va nodepozit
Bizning fikrimizcha ham bank resurslariga, bankning o'z kapitali, qarzga olingan va jalb qilingan mablag'lari kirib, ulardan bankning aktiv amaliyotlarini amalga oshirishda foydalaniladi, ya’ni mablag'lami daromad olish maqsadida sohalarga joylashtirish tushuniladi.Bank resurslarining asosiy manbai sifatida uning tashkiliy tuzilishi va strategik yo'nalishidan kelib chiqgan holda bugungi kungi amaliyotda ulaming salmoqli qisrnini jalb qilingan mablag'lar tashqil qiladi. Bankning o'z mablag'lari esa ja’mi resurslarning kichikroq ulushini tashkil qilgani holda yuqoridagi ko'rsatib o'tilgan vazifalami bajaradi. Yuqorida aytib o'tganimizdek bank resurslarining tarkibida, jalb qilingan mablag'lar ham yetarli darajada katta o'rinni egallaydi. Jalb qilingan mablag'lari bank resurslari tarkibida 50% va undan ham ko'proq ulushni tashkil etishi mumkin Banklarning rivojlanish taraqqiyotida shuning bilan birgalikda an'anaviy va xorijiy tajribalardan kelib chiqgan holda jalb qilingan mablag'larning tarkibida uni tashkil etuvchi manbaalarda bir qator o'zgarishlar yuzaga kelgan, ya’ni bugungi kunda jalb qilingan mablag'lar depozit va nodepozit manbalar hisobiga shakllanayotganligini ko'ramiz.Bank resurslarining depozit va nodepozit manbaalar ham o'z o'mida bozor tizimidagi bank faoliyatining bir necha iqtisodiy unsurlardan tashkil topganligiui ko'rishimiz mumkin. Bankning resurslari tarkibini ikki qismga jalb qilingan va o'z mablag'lariga bo'lib o'iganar ekanmiz, ular ham o'z vaqtida bir necha iqtisodiy unsurlarda tashkil topganligini ko'ramiz.Bulardan, bankning o 'z mablag'lari umumiy olganda o'z aksiyalarini joylashtirish, shuningdek rezervlar shakllantirish, har hil fondlar tashkil etish, va taqsimlangan foyda hisobiga shaklllanadi. Shuningdek banklarda boshqa nomoliyaviy tashkilotlardan farqli o'laroq, o'z mablag'lari bilan ta’minlanganlik ozroq bo'ladi. (Boshqa nomoliyaviy tashkilotlarda 50% dan yuqori, banklarda e.sa 10% atrofida)

Mavzu: Tijorat kapitali va uni baholash usullari

Bank o‘z mablag‘lari tarkibi,
1) Aksiyadorlik kapitali (Oddiy, Imtiyozli)
2) qo'shimcha kapital,
3) zahira kapitali (Zahiralar va maxsus fondlar, devalvatsiya)
4) Taqsimlanmagan foyda
5) qayta baholash ortiqchasidan iborat.
Yuqorida aytib o'tganimizdek, o'z mablag'lari ustav kapital, rezerv kapital, maxsus fondlar, o'tgan yillardagi taqsimlanmagan foydalar, rezervlar, qayta baholash natijalaridan iborat.Shundan, bank ustav kapitali ular tomonidan chiqargan aksiyalarning nominal qiymatiga teng bo'lib, bankning boshlangich ish faoliyatida bank faoliyatini yuritishi uchun kerakli darajada mablag'ga ega bo'lish maqsadida o'zi uchun yetarli bo'lgan miqdorda joylashtiriladi. Shuningdek rivojlangan mamlakatlarda Fond bozorlariga joylashtirilgan aksiyalarning nominalidan yuqori bo'lgan bozor narhlari qo'shimcha ravishda nominalidan ortiqcha qismi qo'shimcha kapitalda hisobga olinadi.Bankning rezerv kapitali foydadan ajratmalar ajratish hisobiga maqsadli tarzda shakllantirilib uning tarkibiga, har Ml yaratilgan maqsadli fondlar va zahiralar,shuningdek ko'zda tutilmagan xarojatlami, ssudalardan ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami qoplash uchun yaratilgan zahiralar kiradi. Zahiralaming zarurligi shundan kelib chiqadiki, umidsiz bo'lgan qarzlami qoplash va hamma kredit uchun noto'lovlami oldini oladi. Bizning amaliyotda bank zahiralari xarojatlami oshirisli evaziga amalga oshiriladi. Shuningdek kapitalga faqatgina jami xatarga tortilgan aktivlarga nisbatan 1,25% gina qo'shiladi.Kapitalning navbatdagi elementi bo'lib, taqsimlanmagan foyda kiradi. Bu bank egalarining ixtiyorida qoladigan mablag' hisoblanib, yil yakuni bo'yicha zahiralarga ajratish, soliqlarga to'lovlar va dividendlar uchun o'tkaziladi.Bank kapitali yoki o'z mablag'larining ja'mi bank resurslari tarkibida ulushi kamroq bo'lishiga qaramay, bir qator funksiyalami bajaradi.
Ular bugungi kunda keng tarzda e'tirof etilayotgan uchta asosiy funksiyalarga:
himoya, tezkorlik va nazoratga bo'linadi. Bank aktivlaming sezilarli qismi jamg'armachilar tomonidan moliyalashtiriladi, shuning uchun o'z mablag'lari jamg'armachilar manfaatini ta’minlovchi himoya vazifasini. Bank kapitali, o'z o'm ida bank uchun "yostiqcha" vazifasini bajaradi yoki bank faoliyatini ko'zda tutilmagan xarajatlar va zararlardan saqlanish uchun ishonch vazifasini o'taydi.Kapitalning tezkorlik funksiyasidan o'z o'rnida, bankning boshlangich faoliyatida kerakli bo'lgan bino va asosiy vositalarga manba sifatida foydalaniiadi.Kapitalning nazorat funksiyasi ommaning qiziqishi va e’tiborida bo'lib bankning samarali ishlash faoliyati nazoratini ta’minlaydi. Kapitalning nazorat funksiyasi orqali davlat organlari bank faoliyatiga baho beradi va u orqali bank faoliyatiga ta'sirini o'tkazadi. Odatda kapitalga qo'yiladigan minimal miqdor va ularga belgilanadigan cheklovlami hamda ularga nisbatan bankning boshqa ko'rsatkichlarini ' nazorat qilish yoki unga nisbatan shakllantirish foydalidir. Markaziy bankning tijorat banklari uchun belgilagan ayrim iqtisodiy normativlari ham bank kapitaliga nisbatan belgilanadi va ular kredit va investitsiyalarni hamda qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar olib borishning maksimal miqdorini belgilaydi.Bugungi kunda bank kapitaliga nisbatan nazorat va uni o rganish ikki asosiy guruhlash asosida olib boriladi va ular quyidagi turlarga bo'Iinadi, shundan:
I darajali kapitalga:
- Muomaladagi aksiyalar
- qo'shimcha kapital
- Zahiralar
- Taqsimlanmagan foyda
II darajasi kapital
- Joriy yil sof foydasi
- Subordinar qarzlar
Bu yerda I darajali kapital ja'rni kapitalning 50% dan ko‘p bolishi talab qo'vilgan.Yuqoridagi ko'rsatib o'tilgan hamma funksiyalar bank faoliyatida xatar darajasini kamaytirishga qaratilgan bo'lib, bankni samarali boshqarish sharoitini yuzaga keltiradi.Bank resurslarini barqarorligini ta’minlashning asosiy shartlaridan biri ularni samarali boshqarishdir va boshqarish quyidagi turlarini ko'rishimiz mumkin
Birinchisi yuqorida ko‘rib o'tganimizdek, bankda yuzaga kelgari likvidlik muammosini qo'shimcha pul mablag'larini kapital bozoridan sotib olgan holda jalb etishning nodepozit usullaridan foydalanib hal etib borish mumkin.
Ikkinchisi - tijorat banki o'z likvidligini Markaziy bankdagi ketig miqyosdagi qarzga beriladigan pul mablag'laridan yoki boshqa banklaridan qarzga olinadigan qarzlardan foydalanib ta'm inlashi m um kin. Keyingi yillarda banklar o 'z barqarorliklarini ta’minlash uchun keng miqiyosda qarz olishdan foydalanmoqdalar.Bank resurslarining muhofazasining ta'minlash maqsadida Markaziy bank tomonidan ham bir qator tadbirlar ishlab chiqilganligini ham inobatga olgan holda, ayrim amaliyotlarga cheklovlami ham keltirib o'tishimiz mumkin, masalan dahldor shaxslar bilan amaliyotlar hamda bir kredit oluvchiga nisbatan kreditning maksimal miqdorini belgilanishi, hamda kapitalning adekvatliligiga qo'yiladilar talablarm ham shu yulda qilingan ishlar qatorida olishimiz mumkin.Resurslar barqarorligi masalalarini ko'rayotganda omonatlami kafolatlanishiga ham e'tibor qaratish lozim. Chunki ushbu holatning borligi mijozlaming banklarda mablag' saqlash psixologiyasiga ta'sir etuvchi eng zarur omil hisoblanadi. Shuningdek, hamma rivojlangan davlatlarda o'ziga xos omonatlami ta'minlash tizimlari bor, masalan Amerika, Germaniya, Fransiya kabi davlatlarda ham omonatlaming sug'urtalari federal tarzda yoki umummajburiy hamda chegaralangan amaliyotlar uchun sug'urta tizimi mavjud. Ayrim davlatlarda esa tiafaqat omonatlar balki butun bank aktivlariga nisbatan sug'urta amaliyotlarini olibborilishi ham ko'zda tutilgan. Bu esa bank tizimida iqtisodiy inqirozlarning olinishi, omonatchilaraing tijorat banklariga ishonchini saqlab qolishda o'z ahamiyatini ko'rsatmay qolmavdi.Shuningdek, bizning amaliyotda ham Banklar omonatchilarini himoya qilish (Jismoniy shaxslami) maqsadida Vaziriar Mahkamasining 2002 yildagi 326 sonli qarori bo'yicha "Fuqarolaming banklardagi omonatlarini kafolattash fondi" tashkil etiigan. Fond faoliyatining maqsadi, bankning bank operatsiyaiarining amalga oshirish huquqini beruvchi lisenziyasi Markaziy bank tomonidan chiqarib olingan taqdirda.fuqarolarning banklardagi onionatlariga hani to'lanishini qommchilikda nazarda tutilgan shartlarda va niiqdorda kafolatlashdan iboratair,Fuqorolar omonatlari sug'urtasi bo'yicha qilinayotgan ishlarni o ‘z vaqtida qilingan ijobiy ish ekanligini ta'kidlab o'tish e'tiborga loyiqdir. Hukumat tom onidan yaratilgan yuqoridagi imtiyozlar yaratilganligi tijorat banklariga yana bir bor o'z faoliyati aktivlikni oshirishni talab etadi.Shuning bilan biigalikda banklar uchun hozirgi iqtisodiy sharoitdan kelib chiqqan holatda bank resurslarini shakllantirishda qimmatli qog'ozlar faoliyatini yanada rivojlantirishlari maqsadga muvofiqdir, chunki ular banklar likvidligiga ta’sir ko'rsatadi. to'lov tizimida yengilliklar olib keladi hamda Markaziy bankdan hisobga olish amaliyotini oshirish orqali pul-kredit siyosati instrumentlaridan foydalanish osonlashtiradi.
— Pktstik. kartalar amaliyoti ham bank resurslarini shakllantirishga juda katta ta'sir ko'rsatadi, chunki ular doimiy jam g'arish vositasi sifatida ko'proq ishlatilishi bir tarafdan bank resurslari m ustahkam ligini ta'm inlasa, ikkinchi tarafdan iqtisodiyotdagi pul - kredit siyosatini olib borishda oz bo'lsada yengillik berar edi.Bank o'z faoliyatida omonatning bir qator turlarini amaliyotga tadbiq etgan, lekin shuni aytish kerakki, shunday bulsa ham aholi om onatlari bo'yicha olib borilayotganishlar talab darajasiga bormay qolmoqda , chunki aholi jamg'armalarining ulushi o'rtacha hisobda 6-7 foizdan oshmay kelmoqda.Fikrimizcha bank ko'proq sertifikatlar bilan ishlarni amalga oshirishni ko'paytirishi kerak, chunki u bu yerda ortiqcha hujjatli ishlarni kamayishi hamda mijoz uchun qulayligi hamda bank uchun esa buning uchun hech qanday majburiy zahiralami to'lovi amalga oshirmasligi va uning hisobiga kredit potensialni oshishiga olib keladi.Shuning bilan birga bank o 'z faoliyatini quyidagilar bilan to'ldirishi lozim.Depozit, kredit va boshqa operatsiyalarini bankning barqarorligini ta’minlashi bo'yicha bog'liqligini yanada kuchaytirishi.Risklarni kamaytirish uchun resurslami diversifikatsiya qilinish lozim.
Depozit portfelni turkumlash (mijozlar bo'yicha);
Mijozlarni turlari bo'yicha individual yo'nalish olib borish;
Xizmatlarning raqobatbardosh bo'lishi.Bu holat bo'yicha banklar o'rtasidagi kredit resurslari bozorini "O'zbekiston Valyuta biijasida emas, balki soddaroq shaklda va o'rta banklar ham kira olishi mumkin bo'lgan sharoitlarda "O'zbekiston Banklari Assosasiyasi qoshida yuritilishi hamda unifikatsiyalashgan shartlar tizimini tashkil
etish yoki banklar uchun resurslaming elektron bozom i tashkillashtirish choralarini ko'rilsa, bu ko'proq bank resurslariga bo'lgan talab va taklifni optimal tarzda shakllantirilishiga hamda bank tom onidan ulaming diversifikatsiyasiga va foydalanish samaradorliligini ortishiga olib kelar edi.

Mavzu: Banklarning depozit operatsiyalari

Depozit - lotincha so'zdan olingan bo'lib, lug'aviy ma'nosidan kelib chiqgan holda saqlash uchun topshirilgan buyum ma'nosini bildiradi. Iqtisodiyotda esa mijozning o'z mablag'ini vaqtincha foydalanish uchun bankga topshirish natijasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatni tushuniladi. Respublikantizda banklarning depozit va unga bog'liq amaliyotlari quyidagi qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi:
-"O 'zbekiston Respublikasi Fuqorolik qodeksi: 759-770, 771-789, 327
moddalar, 29,08,1996 yil 257-1
"O’zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to’g'risidagi" qonun, 1996 yil 25 aprel
-"Banklarning depozitlari to ‘g ‘risida" nizom , "O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki" 28.03.1997 y, № 319
-"Bank depozit sertifikatlarining chiqarisli, ro’yxatga olish va muomalasi tartibi" to 'g 'risid a "O’zbekiston R espublikasi M arkaziy banki 24.12,1994. Ne 103, "O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi, 09.11.1998, N° 522
-"M arkaziy bank depozit sertifikatlarini chiqarish to 'g risida" nizom , "O’zbekiston Respublikasi M arkaziy banki 26.12.1998, N i 434, O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi 09.02.1999 № 624
-"Vakolatli banklariga erkin ayriboshlanuvchi valutada taqdim etuvchiga depozitlarni mukammallashtirish to ’g’risida" nizom , "O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 20.02.1999 № 439, O’zbekiston Respublikasi Adliva Vazirligi
15.03.1999 у № 673
-"B anklarning veksellar bilan operatsiyalar o ’tkazish" to ’g ’risida tartib "O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 30.05.1995 y.Talab qilib olgunch^depozitlar yoki tranzaktsion hisoblar, bankning nobarqaror resurslar manbasi turkumiga kiritilib, ular hisobidan jam g’armachi va hisob varaq egalari to’lovlami antalga oshirish yoki undagi qoldiqlar uchun chek olish huquqini beradi. Bundan tashqari, ushbu depozitlaming egasi o ’z talabiga ko’ra belgiiangan tartibda naqd pul ham talab qilib olishi m um kin|U shbu depozitlaming tarkibiy qismini hamda tashkil qiluvchi asosini davlat, qorxona va tashkilotlar hamda firmalar, individual shaxslaming saqlayotgan mablag’lari kiradi.^Taiab qilib olguncha depozitlar bank jalb qilingan mablag’lari tarkibida ko’proq qisminTtashkil qiladi. Shu bilan biigalikda ushbu depozitning o ’ziga xos xususiyatlaridan biri ulardagi mablag’lar egalari tomonidan istalgan vaqtda talab qilib olinishi va o ’z extiyojlari uchun ishlatilishi m u m io ^ Shuning ushbu depozit turi banklar uchun tashkiliy xuquiy asosiga ko’ra boshqalarfp nisbatan ancha arzon resurs turi hisoblanib, bugungi kunda ushbu om onat turi bo’yicha ulaming egalariga banklarning depozit siyosatlaridan kelib chiqqan holatda turlicha belgitanib ulardagi qoldiqlar uchun o’rtacha yillik 10% atrofida foiz to’lanmoqda. Muddatli depozitlar nomidan kelib chiqgan holda mijoz laming ma'ltim muddatlarga saqlash va foiz shaklida daromadlar olish uchun banklarga qo’ygan mablag’larini tushunish mumkin. U ni tashkil etuvchi mablag’lar bank va mijoz o ’rtasidagi tuziladigan depozit shartnomasi asosida oldindan belgiiangan va kelishib olingan aniq muddatlarga qo’yiladi, shuningdek ulam ing qabul qilimsh va amalda bo’lish shartlari va turlari o’z mohiyatidan kelib chiqgan holda turlicha bo’lishi mumkin. Buning boshqa depozit turlaridan ustunlik tomonlari mijozlarga qo ’ygan mablag’lari uchun muddatlari va hajmlaridan kelib chiqgan holda bank tom onidan oldindan shartnoma shartlariga asosan ma'lum qat’iy yokio’zgaruvchan foizlar to’lanadi.Depozit bazasi mustahkamligini ta'm inlashda banklar tom onidan hamda tashkiliy me'g’riy asoslaridan kelib chiqib ushbu depozit turining quyidagi turlarga ajratib olingan bo’lib, bo’lar quyidagicha tavsiflanadi:
30 kungacha bo’lgan depozitlar;
90 kungacha bo’lgan depozitlar;
180 kungacha bo’lgan depozitlar;
1 yilgacha va undan yuqori bo’lgan depozitlar;
Depozitlarning bunday tabaqalanishi xalqaro amaliyotda hamda "O'zbekiston banklari amaliyotida keng qo'llanib kelinmoqda. Shuningdek 1 yildan yuqori bo'lgan depozitiarga alohida e'tibor qaratiladi, chunki ushbu depozitlar bank uchun barqaror resurlar tarkibiga kiradi va bank uchun uzoq muddatga mablag' investitsiya qilish uchun o'ziga xos sharoit yaratib beradi. Iqtisodiy holatdan kelib chiqgan holda ayrim davrlarda ushbu depozit turi bo'yicha mijozlar uchun qo'yish u darajada foydali bo'lmasligi m umkin, chunki o'sha davrdagi iqtisodiyotdagi inflyatsiya sur'ati va pulning qadrsizlanishi pulning to'lov qobiliyatini yoki qiymatini tushirib yuborishi mumkin. Lekin ushbu holati bo'yicha bizdagi m uam m o to 'liq vcchilgan va omonatchilar o'z mablag'larini banklarga ishonishi mumkin.Bugungi kunda ja ’mi m uddatli depozitlarning qoldig'i bank jalb qilgan mablag'larga nisbatan ulushi 10-20% foizni tashkil etgani holda hozirda hamma tijorat banklarida ushbu holatni kuzatishimiz mumkin.Jpepozitlaming yana c’tiborli turlaridan jamg'arma depozitlari hisoblanadi, bo'larga aholining yoki korxonalaming jamg'arish va saqlash maqsadida banklarga qo'ygan mablag'lari kiradi. Buning depozit turining e'tiborli jihati shundaki ularning belgilangan aniq muddatlari bo'lishi yoki bo'lmasligi ham mumkin# "O'z nomidan kelib chiqgan holda aniq maqsadiar uchun yoki bank tomonidan taklif etilgan jamg'arma turi mablag' qo'yilishi amalga oshiriladi. Bu yerda aholi uchun alohida e'tiborli tarafi uning hisobi mijozning jamg'arma kitobchasida yuritilib u asosida pul mablag'larining hisobi olib boriladi va u kitobchada ushbu depozit turi bo'yicha hamma amaliyotlar yuritiladi.Jamg'arma depozitlar - Bank uchun resurslari bazasini mustahkamligini ta’minlovchi hamda rcsurslar sifatida ishlatilishi ycngillashtiruvchi asosiy manbaalardan biri hisoblanadi va jam g'arm achi uchun o ‘z jam g'arm alarini to plash va ulam i jam g'arish bilan birga salmoqli darajada foiz daromadlarga ega bo'lishini la'minlaydi. Ushbu depozit turini bankning depozit siyosatidan kelib chiqgan holda xalqaro va an'anaviy tajribalardan kelib chiqib jalb qilishning turli usullariga taqsimlashimiz mumkin:
Muddatli
Taqdim etuvchiga
Yutuqli
Plastik kartalari bo'yicha
Boshqa maxsus jam g'arm alar
Depozitlar bankning asosiy resurs manbasi sifatida tavstflanadi, shu bilan birgalikda ular tashkil etish jarayonida o'ziga xos muamolarni yuzaga keltirishi mumkin. Masalan ularni jalb qilish o 'ziga yarasha marketing ishlari va ular bilan bog'liq bo‘lgan xarojtlarni keltirib chiqarishi mumkin. Boshqa tomondan qaraganiizda bank uchun ko'zda tutilgan aktiv operatsiyalardan yuzaga kelishi mumkin bo'lgan yo‘qotishlarni oldini olish yoki ma’lum maqsadli investitsiya jarayonini amalga oshirish istalgan vaqtda kerakli resurslarni yig'ib olish imkonini bermaydi. Shu jumladan pul ma lag'larini jamg'armalarga jalb qilish ko'p hollarda bankga emas, balki mijozga bog'liq bo'ladi. Uni kerakli darajada va ko'zlangan miqdorda jalb qilishga ta’sir etuvchi omillar sifatida raqobatdosh banklarning taklif etayotgan foizlar yoki boshqa sabablarini k o 'rsa tish m um kin. Bunday hollarda banklar banklararo qarzlar yoki boshqa nodepozit instrumentlarga murojaat qiladilar va buni ko‘rip o'tamiz.\ Bank resurslari tarkibida yoki banklarning passiv operatsiyalarda tijorat banklarining banklararo depozitlar ham m uhim o'rinni egallaydi. Xususiyatiga ko'ra banklararo depozitlar m uddatli yoki m uddatsiz b o'lishi m um kin, ular yirik miqdordagi aktiv operatsiyalari amalga oshirish uchun ishlatilib. turli maqsadlar hisobiga shakllantiriladi.Banklararo depozitlar tarkibiga yuqoridagilarga qo'shim cha ravishda banklar tomonidan o 'z aro yuritiladigan korrespondent hisob kitoblarni bam ktritish mumkin, chunki o'zaro hisob kitoblarni amalga oshirishlari ham da bir birida depozit qoldiqlariga ega bo'lishlari o'zaro hisob kitoblarni yanada soddalashtiradikY uqoridagilarni ko'rib chiqgan holda, bank resurslari tarkibining ilkilam chi m anba bilan tanishib o 'tam iz. U larning e’tiborli xususiyati shu yerdaki ular asosan ikkilam chi yo'Iiar bilan jalb etiladi va aniq m aqsadlar bank likvidligini saqlab qolish, yirik m aqsadli investitsiyalarni tez m uddatlarda am alga oshirish uchun .Bular depozit manbalardan farqli o'laroq o‘z egasiga ya'ni mablag' joylashtimvchiga mablag' qo'yganligini tasdiqlovchi egalik huquqi to'g'risida maxsus hujjatlari asosida ta'minlanishi yoki ko'zda tutilgan shartnomalar asosida sotib olinishi mumkin.Banklarning pul bozoridagi marketing tadqiqotlarini olib borish bilan birga. resurlar bozoridagi talab va taklif asosida shakllangan pul mablag'larini bank omonatlariga jalb qilishning zamonaviy usullari deb qarashimiz mumkin. Bu usullardan biri qimmatli qog'ozlar toifasiga kiruvchi yoki uning bir ko'rinishi bo'lgan bank depozit sertifikatlaridir.Mablag' jalb etishning nodepozit usullaridan yana bir turi banklararo kreditlar hisoblanadi. Banklararo kreditlar - Markaziy bank yokivaqil bankdan qarz olish zahiralaming holatini tuzatish va likvidlikni saqlash uchun mablag'lami safarbar etishning "hisob oynasi" deb nomalangan bir usulidir. Zahiralami barobarlashtirib borishning usuli keng yig'ilmagan bo‘lsa-da, bunday qarzlar Markaziy bank tomonidan nazorat qilinadi.Mablag' joylashtirishdan naf ko'rishdan tashqari, kreditor banklar bank faoliyatining boshqa masalalari bo'yicha ham amahy sheriklik munosabatlari o'matish imkoniyatlariga ega bo'ladilar. Moliyaviy barqaror banklardan tashqari, tashkil qilinish va rivojlanish bosqichida turgan banklar bo'sh kredit resurslariga ega bo'ladilar.Kredit resurslarining o'mini qoplash muddatlari turlichadir. Xalqaro amaliyotda 1,3 va 6 oy muddatlardagi depozitlar, bir kundan bir necha yilgacha eng yuqori muddatlilar ko'proq tarqalgan. ВАК (Banklararo kreditlar) bo'yicha stavka odatda, xo'jalik yurituvchilarga berilgan kreditlar bo'yicha belgilanadigan foiz stavkalaridan pastroq bo'ladi va Markaziy bankning rasmiy hisobga olish stavkasiga muvofiq ravishda tuzatiladi. Qarz oluvchi bank boshqa banklardan kredit resurslari jalb etishga uning o'z mijozlarining qarz majburiyatlariga bo'lgan extiyojlarini qondirish, ya’ni o'z kredit qo'yilmalarini kengaytirishi hamda bank likvidligini tartibga solib borish zamriyati sabab bo'ladi. ВАК jalb etish ikkita usulda, mustaqil ravishda, to'g'ridanto'g'ri muzokaralar yo'li bilan yoki moliyaviy vositachilar orqali amalga oshiriladi. Banklarning o'zlari bank to'g'risida kelishgan taqdirda ulaming munosabatlari maxsus shartnoma bilanrasmiylashtiriladi. Kredit resurslarini qarzga olgan bank ulaming qaytarc-b imkoniyatiga ega bo'lmasa, u boshqa banklarning muddatli qarziardan foydalanadi.Zahira fondlarni olish - likvidlikni ta'm inlash maqsadida kreditlar foydalanishning keng tarqalgan usullaridan biridir. Ushbu fondlar Markaziy bankdagi hisob varog'larda saqlanadigan depozit qoldiqlaridir. Kutilmaganda qo'yilmalar oqimi kela boshlagan yoki ssudalar qisqargan taqdirda tijorat banklarida ortiqcha zahiralar yuzaga kelishi mumkin. Bu m ablagiar daromad keltirmasligi sababli, banklar ulaming qisqa muddatga boshqa banklaiga foydalanish uchun berib qo'yadilar. Zahiralar majburiy hajmni tiklash yoki aktivlar sotib olish uchun mablag'ga muxtoj bo'lgan banklar esa ushbu ortiqcha mablag'lami bajonidil sotib oladi.Zahira fondlariga oyi bir kunlik operatsiyalar o'z mohiyatiga ko'ra, ssudalar bilan ta'minlanmagan bo'ladi. Ba’zan banldammg bin boshqasiga davlatning qimmatli qog'ozlarini sotadigan bo'lsa, bitim qaytarib sotish to'g'risidagi bitim shaklini kasb efadi.Qaytarib sotib olish to'g'risida bitimlar - Zahira fondlariga oid banklararo operatsiyalarga qo'shimcha ravishda banklar bilan davlat qimmatli qog'ozlari bo'yicha dile riar hamda boshqa investorlar o'rtasida shuiaiga o'xshash bitimlar amalga oshiradi. Bulax oddiy qilib "RE PO" deb nomlanadi. Bunday bitimlarda aktivlami qaytarib sotib olish shartlari asosida belgiiangan kunda va oldindan kelishilgan natxda amalga oshiriladi. Bunday bitimlar vaqtincha bo'sh mablag'lar uchun muhim kanal bo'lib qolgan. Chu nki ular ikkala tomonning ehtiyojlariga moslashtirish oson. Ular bir kundan bir necha oylaigacha cho'zffishi mumkin. Chunki bank zahiralarini barobarlashtirishning eng yaxshi vositasi "Repo" bitimlaridir.Sertifikatning chiqarilishi va m uom alada bo'lish sharoitida dastlap belgilab qo'yilgan stavkalar yoki o'zgantvchan foizlar bo'yicha to'lov amalga oshiriladi. Sertifikat bo'yicha foiz to'lovlari uning m uom alada bo'lish m uddati tugagandan keyin yoki sertifikatda ko'rsatilgan shartlar bo'yicha oraliq davrlarda uning egasiga tegishli foiziami emitent - bank ushbu sertifikat qachon sotib olinganligidan qat’iy nazar to'laydi.Bugungi kunda depozit sertifikatlaming oldi-sotdi va foiz to'lovlari faqat pul ko'chirish yo'li bilan, milliy valutamiz so'mda amalga oshirilislti shuningdek qat’iy valutada chiqariigan sertifikatlar qonunda belgilangan tartibda xorijiy valutada to'lanishi mumkin.Jam g'arm a sertifikatlari - bankda jism oniy shaxs tom onidan om onatga pul qo'yilganligi to'g'risidagi bankning guvoxnom asidir, ja m g 'a n n a sertifikatning egasi jismoniy shaxs bo'lib, bankning unga naqd pul ko'rinishida qo'yilgan jam g'arm alari bo'yicha m ajburiyatlaridir. Jam g'arm a sertifikatining o'zgachaligi u faqatgina aholi uchun chiqariladi va uning egasi aholi bo'lishi m um kin. U bo'yicha foiz to'lovlari ham depozit seitifikatlarda ko'rib o'tilgan shartlar asosida anialga oshiriladi.
D epozit sertifikatlari 1 yilgacha (sertifikat chiqarilishi sanasidan toki sertifikat egasi sertifikat bo'yicha om onatni talab qilish huquqini olgan sanagacha) bo'lgan muddatga chiqariladi. Jam g'arm a sertifikatlari esa 3 yilgacha m uddatga chiqarilishi mumkin. Agar sertifikat bo'yicha depozitni yokiom onatni olish m uddati o 'tib ketgan bo'lsa, bunday sertifikat talab qilib olinadigan hujjat hisoblanadi va o 'tib ketgan darv uchun bank unga foizlar to'lash majburiyatini olm aydi va bank ushbu hujjatda ko'rsatilgan shart bo'yicha egasining birinchi talabi bilan to'lash m ajburiyatini oladi.So'nggi vaqtlarda depozit sertifikatlari banklar uch u n juda ham o'zgaruvchan resurs sifatida qaralm oqda, chunki ularga to'lanadigan foizlar kreditlarga to'lanadigan foiz stavkalari bilan birgalikda o'zgarib turadi. Shuning uchun depozit sertifikatlariga xalqaro amaliyotlarda boshqariladigan passivlar sifatida qaralm oqda.
Depozit - Iotincha so'zdan olingan bo'lib, lug'aviy m a’nosidan kelib chiqgan holda saqlash uchun topshirilgan buyum m a’nosini bildiradi. Iqtisodiyotda esa mijozning o 'z m ablag'ini vaqtincha foydalanish uchun bankga topshirish natijasida vujudga keladigan iqtisodiy m unosabatni tushuniladi. D epozit sertifikatlari - bu qimmatli qog'oz bo'lib, em itent bank pul m ablag'larining om onatga qo'yilganligi haqidagi guvoxnom asidir va u om onatchiga yokiuning huquqiy vorisining depozit summsin i va unga tegishli foizlarni belgilangan muddat tugagandan so'ng yoki ko'rsatilgan shartlar bo'yicha oldindan olish huquqini tasdiqlaydi.

Mavzu: Valyuta operatsiyalari

Har qanday davlatda valuta munosabatlari davlat tomonidan tartibga solinadi. Bunday tartibga solish albatta turli qonunlar yordamida amalga oshadi. Masalan, O'zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish maqsadida 2003 yilda "O'zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish qonuni" va 1994 yil oktabr oyida "So'mni ichki konvertatsiyasi haqida qonun" qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur qonunlar harakatidan kelib chdqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo'jalik yurituvchi subyektlami tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchiO'zbeksiton Respublikasi Markaziy bankining bir qator me’yoriy hujjatlari va yo'riqnomalari mavjud.V alyuta jarayonlarini tartibga solish, valuta chegaralanishlarim va soliqlami hisobga olm agan holda, zam onaviy sharoitda valuta kurslarini tartibga solish bilan bog‘liq bo'lib qolgan.Har qanday davlatda pul tizim i bo'lganligi sababli, valuta tizitni ham mavjud. V alyuta tizim i - bu, d av latlararo kelishuvlar va sh artn o m alar bilan belgilanadigan xalqaro valuta m unosabatlarni tashkil etishni d av lat-huquqiy shaklidir (B crjanovS.A.). Yoki, valuta tizim i, bu — xo'jalik aloqalari baynalm inallashuvi asosida tarixan shakllangan valuta m uom alasi bilan b o g'liq iqtisodiy m unosabatlar yig'indisidir Valyuta tizim ini m ohiyati, tashkiliy shakllari va roll jam iy atn in g iqtisodiy tizim i bilan belgilanadi.Maxsus adabiyotlarda valuta tizim larini 3 xil ko'rittishi farqlanadi, ya'nt milliy, jah o n va hududiy.Milliy valuta tizim i va uni elem entlari.M illiy valuta tizim ini qonuniy asosda belgiiangan elem entlari quyidagilardan iborat:
1. milliy valuta va uning nomi;
2. milliy valuta paritetini aniqlash;
3. milliy valuta konvertatsiya shart-sharoitlari;
4. milliy valuta kursi rejimi;
5. xalqaro muomala kredit qurollari turlari va ulardan foydalanish tartibi;
6. xalqaro zahira aktivlari kom ponentlari orasidagi nisbatnt aniqlash;
7. mamlakat xalqaro hisob-kitoblarini chegaralash (rcglam cntatsiya);
8. milliy valuta va oltin bozori faoliyatini rejim i;
9. valuta chegaralanishlarni o'm atilish tartibi;
10. valyuta munosabatlariga xizmat ko'rsatuvchi va ularni tartibga soluvchi milliy organlar maqomi.
Jahon valuta tizim i - bu, davlatlararo kelishuvlar bilan m ustahkam langan jah o n bozori rivojlanishi asosida, xalqaro valuta m unosabatlarini tashkil etish shaklidir .U ning asosi bo'lib, shu tizim ga kirayotgan har qanday davlatni milliy valuta tizimini tashkil etilishini davlat-huquqiy shakli va valuta mexanizmi hisoblanadi.Jah o n valu ta tizim i, m illiy valuta tizim i singari, o 'z ichiga b ir n ech ta elem entlam i olgan. Ular milliy valuta tizim i elem entlari bilan yaqindan o 'zaro bog'liq bo'lib, quyidagilardan iborat:
1.xalqaro hisob-kitob birligining nom i (S D R , EVRO );
2.valuta paritetlarini soddalashtirilgan (unifikatsiya qilingan) rejimi;
3.valutalar konvertabelligining shartlari;
4.valuta kurslari rejim ining chegaralanishi (reglam entatsiyasi);
5.halqaro m uom ala kredit qurollaridan foydalanishni soddalashtirilgan tartibi;
6.halqaro valuta likvidligi tarkibiy tuzilishini aniqlash;
7.xalqaro m uom ala kanalini ishonch qozongan vositalar bilanetarli m iqdorda to'ldirish m exanizm ini cheklanishi (reglam entatsiyasi);
8.xalqaro hisob-kitoblar asosiy shakllarini soddalashtirish (unifikatsiyasi);
9.valuta chegaralanishlarni davlatlar aro tartibga solinishi;
10.jahon valuta va oltin bozorlari faoliyat rejim larini belgilash;
11 .davlatlar aro valuta m unosabatlarini tartibga solib turuvchi organlar m aqom i.
Xududiy valuta tizimi - bu, hududiy birlashma a'zosi bo'lm ish davlatlamirig dalatlar aro kclishuvlar bilan mustaltkamlangan valuta munosabatlarini tashkil etish shaklidir.Z ahira (rezerv) valuta - bu, jahon savdosida o 'rin egallagan m am lakatlar milliy valutasi bo'lib, u xalqaro to'lov m uom alasiga xizm at ko'rsatish uch u n va baholar belgilashda, ham da boshqa davlatlar m arkaziy banklarida valuta zahiralari sifatida saqlash m aqsadida ishlatiladigan valutadir.
Jahon amaliyotida, valutalami oldi-sottisi amalga oshadigan joy jahon valuta bozori deb ataladi. Ammo, mazkur bozoming xususiyatlariga ko'ra, u aniq bir manzilga ega emas yoki m alum bir joyda jismonan mavjud emas. Jahon valuta bozori - telefon ham da zamonaviy telekomunikatsion tizim orqali savdosi amalga oshadigan xususiyatli bozordir.Valyuta pozitsiyasi - dilem i talab va majburiyatlarini nisbatidir. U ikki kism dan iborat, v an i "uzun" va "qisqa" pozitsiyadan."U zun" pozitsiyada - dilem i talablari aks etadi. Talablar esa, diler tom onidan valuta sotib olinganda xosil bo'ladi.Vaiyuta bozori - bu chet el valutasini oldi-sotdisini va chet el valutasidagi qim m atbaho qog'ozlam i ham da valutaviy kapitalni investitsiya qilish m unosabatlarini amalga oshiruvchi iqtisodiy m unosabatlam i nam oyon qiluvchi m arkaz hisoblanadi.M uddatli bitim lar deb, belgilangan m uddatda, am m o ikki ish kunidan oshiq bklgan m uddatda amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. A m aliyotda m uddatli bitim larning quyidagi keng tarqagan turlari mavjuddir. Ularga:
Forvard valuta bitim lari;
Fyuchers bitimlari;
Valyuta opsioni;
Svop operatsiyalarini ko'rsatish m um kin.
Forvard valuta bitimi - bu voz kechib va bank bilan uning mijozi krtasidagi m a'lum m iqdordagi kelishilgan valutani bitim tuzilayotgan vaqtda qayd qilingan ayriboshlash kursida kelajak m uddatlarda shartnomaning majburiyatlarini bajarilishidir.Moliyaviy fyuchers bitim lari 70-yillarda xalqaro valuta bozorida birinchi bor ikkilanilganligi keng tarqaldi. Moliyaviy fyucherslar konsepsiyasi xom ashyo va oziq-ovkat mahsulotlaridan keladigan foydaga asoslaniladi. Y uqorida ta'kidlanganidek, valuta kurslari bo'yicha fyucherslar - bu kelajakdagi m a'lum bir sanaga ma'lum hajm dagi valutani oldi-sotdi qilish bitimidir.
O ptsionlarning quyidagi ikkita asosiy turi mavjud:
1 ."koll-opsion" yoki xarid qilish uchun opsion.
2."put-opsion" yoki sotish uchun opsion.
Koll-opsionning xaridori oldindan belgilangan narx bo'yicha m uayyan tovam i sotishga ega bo'ladi. Ushbu xaridorga aniq tovam i sotib olish yoki sotish uning uchun foyda keltirmaydigan bo'lgan holda undan voz kyechish im koniyatini beradi.Amerika opsioni deb, odatda opsionni harakat m uddatini xohlagan vaqtida bajarilishiga, va shuning uchun opsionni harakat m uddati uning birinchi va oxirgi kitob sanasi orasida o'rnatiladi.Yevropa opsioni deb, odatda opsionni faqat hisob-kitobning aniq bir m a'lum oxirgi davrida bajarilishiga aytiladi. Biijadan tashqari opsionlar odatda bank tom onidan ishbilarm on mijozga m os keluvchi tijorat shartnom asiga yoziladi.Birja opsionlari - bu valuta opsion bitim larini jam langan sum m asi va vaqtning davriy yig'indisidir.Valyuta bozoridagi xalqaro bitim lar. xususan, kapitalni qisqa m uddatli eksporti bitim lardan tez-tez foydalanishga olib kelm oqda.Svop opcratsiyasi - bu bir vaqtning ichida chet el valutasmi har-xil sartaga turli hisob-kitoblar sliartida teng summada sotib olish va sotishdir. Svop - bitimlar,shuningdek. banklar tomonidan qarzlarining chet el valutasidagi majburiyatlarini qoplash maqsadida foydalaniladi. Shunday qilib, banklar svop bitimlardan qarzlarining valuta pozitsiyalarini muvofiqlashtirish usulini va valuta kurslarini tebranishini oldini olish maqsadida foydalanadilar.

Yüklə 34,86 Kb.

Dostları ilə paylaş: