kelgan b o ‘lsa la r k e ra k “ . Bu b o l a n i n g fikrini an a liz q ilib
k o ‘rsak, u n i n g fikr yuritishi m a n a b u n d a y l a rz d a t a r a q q i y
etganligini s h o h id i b o l a m i z . „ 0 ‘t g a n g a ld a a d a m i s m i m n i
aytib c h a q ir i b kelgan edilar. 0 ‘s h a n d a u la r m e n g a so v g ‘a
olib kelgan edilar. Y ana chaqirayotirlar. Albatta, a d a m m e n g a
sovg‘a olib k e lg a n la r“ , deb x u lo sa c h i q a r a d i .
E n d i turli yoshdagi k is h ila rn in g t u r m u s h la v h a la rid a n
n a m u n a l a r keltiram iz:
0 ‘s m i r y o s h i d a g i o ‘q u v c h i m u l o h a z a s i d a n p a r c h a :
, , 0 ‘tg a n yili n o y a b r n in g o ‘rta la rid a q a lin q o r y o q q a n ed i.
N o y a b r n i n g o ‘rtasi y a q i n l a s h m o q d a . D e m a k , y a n a q a l i n
q o r y o g ‘ishi e h t i m o l “ .
0 ‘sp irin s h u n d a y xulosa c h i q a r d i: „ S h u yil yoz o y i d a
p u l - b u y u m lotereyasiga s o a t y u t i b o i g a n e d im . K io s k a d a
lotere ya bileti sotilm oqda. Y a n a s o tib o lay, b iro r narsa y u ti b
q o l a r m a n “ .
0 ‘q u v c h i analogiyasidan , , O kt g a n im ti h o n d a biletni e n g
tagidan to rtib olib „ a ’lo “ oigan e d i m . I m ti h o n la r y a q i n l a s h i b
qoldi. Y a n a ta g id a n tortib o ls a m o m a d i m yurishib k e t a r “ .
Y e tu k y o s h davridagi kishi s h u n d a y xulosa c h iq a r d i :
„ B o l a l a r n i n g z o ‘r m a - z o lri b i l a n y a k s h a n b a kuni p a r k k a
c h i q s a m , y ig irm a yillik q a d r d o n i m kelib ketibdi. B u g u n
y a k s h a n b a , y a n a b o l a l a r x a r h a s h a q ilish y a p ti, yaxshisi u y d a
h o rd iq c h iq a r g a n im m a ’qul, c h u n k i y a n a k im d ir m e h m o n g a
kelib q o l a r “ .
K e k sa o d a m chiq arg an x u lo s a s i d a n n a m u n a : , , 0 ‘t g a n
hafta z a g ‘izg‘o n sayraganda, q a d r d o n d o ‘stim keldi. Y a n a
z a g ‘iz g ‘o n s a y r a y a p t i . B u g a l s e v i k l i n a b i r a m A k o b i r
m e h m o n g a kelishi m u m k i n “ v a h o k a z o .
S h u n d a y qilib, a na logik y o ‘l b il a n x u lo sa c h i q a r g a n d a ,
m u r a k k a b q o n u n i y a t l a r t o ‘g ‘r i s i d a g i b i l i m l a r o ‘z l a s h -
t i r i l m a s a - d a , lekin t u r m u s h n i n g t u r l i j a b h a l a r i d a u n d a n
f o y d a la n ib turiladi.
T ushu nchalar.
I n s o n v o q e l i k n i b i l is h j a r a y o n i d a
n a r s a l a r n i b i r - b i r i bilan t a q q o s l a b k o ‘ra d i va u l a r n i n g
o ‘xshashligi h a m d a farqini a n iq la y d i: a n a li z va sin tez y o ‘li
285
www.ziyouz.com kutubxonasi
b i l a n n a r s a , h o d i s a l a r n i n g m o h i y a t i n i o c h a d i , f i k r a n
u l a r n i n g b e l g i l a r i n i a j r a t a d i , b u b e l g i l a r n i a b s t r a k -
siyalashtiradi va u m u m la s h tira d i. N a tijad a o d a m voqelikdagi
narsa, h o d i s a l a r t o ‘g ‘risida tu s h u n c h a hosil qiladi.
N a r s a va h o d is a l a r n i n g m u h im b e lgilarini, b o g i a n i s h -
larini, m o h i y a t in i h u k m l a r orqali fikran k e n g va c h u q u r
aks e t tiris h d a n ib o r a t fikr yuritish shakli v a psixik m ahsuli
b o ‘lgan t u s h u n c h a bilishning m u h im jihatidir. B oshqa psixik
m a h s u ll a r kabi t u s h u n c h a l a r n i n g m a n b a y i h a m m o d d iy
d u n y o d ir.
N a r s a v a h o d i s a l a r n i n g u m u m i y h a m d a m u h i m
belgilarini aks e t t i r u v c h i tu s h u n c h a bu fikrdir. O d a td a ,
t u s h u n c h a l a r m o h i y a t i ji h a t i d a n k o n k r e t v a a b s t r a k tg a
a jra tila d i. A l o h i d a o l i n g a n b ir b u t u n n a r s a g a a l o q a d o r
t u s h u n c h a k o n k r e t t u s h u n c h a deb a tala d i. M asalan: stol,
d i v a n , q a y r a g ‘o c h , t r a k t o r , h o lv a v a h o k a z o . M o d d i y
borliqdagi n a r s a l a r d a n fikran ajratib o lin g a n b a 'z i xusu-
siyat, sifat h o l a t l a r g a , s h u n i n g d e k , n a r s a l a r o ‘rtasidagi
ichki m u n o s a b a t l a r g a , q o n u n iy a tla rg a q a r a tilg a n t u s h u n
c h a l a r a b s t r a k t t u s h u n c h a d e b a ta la d i. M a s a la n : o qlik,
u z u n lik , b a l a n d l i k , k e n g lik , h a r a k a t , y o r u g ‘lik, q iy m a t
haqidagi t u s h u n c h a l a r va hokazo.
T u s h u n c h a l a r k o ‘lam i jih a tid a n u c h t u r g a b o l i n a d i :
yakka t u s h u n c h a l a r , u m u m i y t u s h u n c h a l a r v a t o ‘p l a n m a
t u s h u n c h a la r. Y a k k a t u s h u n c h a l a r y a k k a n a rsa va hodisa
h a q id ag i t u s h u n c h a d i r . B u n d a y t u s h u n c h a l a r g a A lish e r
N a v o iy , g e n e r a l S o b i r R ah im o v , T o s h k e n t , A m u d a r y o ,
H im o la y , T i n c h o k e a n i t o ‘g ‘risidagi t u s h u n c h a l a r n i misol
qilib keltirsa b o l a d i .
Y akka t u s h u n c h a l a r n i n g xususiyati s h u k i, bu tu s h u n -
c h a l a r d a h a m i s h a a n i q o b ra z m av ju d b o l a d i . U m u m i y
t u s h u n c h a l a r d a b i r j i n s d a b o l g a n k o ‘p n a r s a v a h o disalar
g av dalantiriladi. M a s a la n , kitob, m a k ta b , y u ld u z , talaba,
o ‘spirin, hosil, t o g ‘ va yer.
T o ‘p l a n m a t u s h u n c h a l a r b ir j i n s d a b o ‘lgan n a rsa va
h o d is a la r t o 'p l a m i h a q i d a yaxlit fikr yuritish d ir. M asa la n ,
286
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |