d) paradigmatik fonetika ( 1,3 — 1,5 yoshgacha) — buvi,
buva, o ‘tir,
0
‘tirdi, o £tiradi;
e) n utq n ing vaziyatbopligi (J.Piaje — situativ nutq);
0 n utq egosentrizmi (J.Piaje — egosentrik nutq).
N u tq n in g vujudga kelish nazariyalari
P s ix o lo g iy a , p s ix o f iz io lo g iy a , p s ix o lin g v istik a fan
soh alarida t o ‘plangan nazariy va amaliy materiallar tahliliga
k o ‘ra, akustik nutq signallari m urakkab muvofiqlashgan
h ara k a tla rn in g natijasida n am o y o n b o ‘luvchi m ajmuaviy
ho latla rn in g birlashuvi n u tq apparati deb ataladi.
O d a td a , o ‘pka va nafas olish tana a'zolarining muskul
harakatlari bosimining oshishini va havo oqimlarining (ichki
va tashqi) nutq aktida artikulatorlar qatnasliishini uzluksiz
ravishda t a ’minlab turadi.
N u tq n i vujudga keltiruvchi um u m iy apparat sxemasi
sakkiz jihatni o ‘zida aks ettiradi.
I. N u t q n i n g a n ato m ik tasviri:
1. K o ‘krak qafasi.
2. 0 ‘pka.
3. Traxeya.
4. Ovoz paychalari (aloqalari).
5. T o m o q trubkasi.
6. H a lq u m b o ‘sh!ig‘i.
7. Tanglay pardasi.
8. O g ‘iz b o ‘sh!ig‘i.
9. Burun b o ‘shlig‘i.
II. N u tq n in g funksional elementlari:
1. N afas olish to m irlari, muskullarning kuchi.
2. 0 ‘pka sig‘imi.
3. Traxeya harakati.
4. O voz paychalari tebranishi yoki harakati.
5. T o m o q trubkasining funksiyasi.
6. H a lq u m b o ‘shlig‘ining organik vazifasi.
7. T ang lay pard asin ing holati (torayishi, kengayishi,
shilimshiqligi).
www.ziyouz.com kutubxonasi
8. O g‘iz b o ‘shlig‘i (uning tarkiblari, a ’zolari: tish, h a v o
harakati, kuchaytirgich, susaytirgichlar va hokazo).
9. BuRin b o ‘shlig‘i va u n i n g tarkibiy a ’zolari (k ataklari,
tuklari, namligi, quruqligi).
10. O g 'iz d a n nur (yorugMik)ning kirib kelishi, y a ’ni
nurla n ish .
1 1 .B u ru n d a n nurning kirib kelishi.
12. O g ‘iz va b u a m d a n h a v o oqim ining kirishi.
13. Ichki tana a ’zolaridan havo oqimining chiqib ketishi.
III. N u tq n in g ekvivalent b lo k sxemasi:
1,2,3 — o ‘pka va traxeya sig‘imi;
4 — ovoz (tovush) te b ra n ish in in g m anbayi;
5,6 — hiqildoq va to m o q a'z o larining sig‘imi;
7 — tanglay pardasi m exanizm i;
8 — o g ‘iz b o ‘shlig‘i sig‘imi;
9 — bu ru n b o ‘sh!ig‘i sig‘imi;
10 — og‘iz traktidan c hiqish signali;
11 — burun traktidan ch iq ish signali;
12 — shovqin manbayi.
IV. N u tq n in g xususiyatlari:
1. M a tn — m a ’no — fik r bildirish.
2. M a 'lu m o t (xabar, a x b o ro t) bayoni.
3 . 0 g ‘zaki n u t q d a a x b o r o t n i n g m u a y y a n d a r a j a d a
y o kqolishi.
V. N u tq n in g fonetik elem enti.
VI. N u tq n i idrok qilish nazariyasi:
1. Shkalalashtirish.
2. U nu tish.
3. Xalaqit beruvchi vaziyat va sharoitda idrok qilish:
a) akustik, b) vizual, d) taktil.
VII. D inam ik spektrogramma:
a) u n d o s h ,
b) unli.
www.ziyouz.com kutubxonasi
V III. N u tq faoliyati:
1. Anglash.
2. Anglash ( tu s h u n is h ) .
3. Qayd qilish (fiksatsiya):
a) nazariy va am aliy axborotlar;
b) takroriy fikrlar;
d) diqqatni y o 'n a ltirish (soxta diqqat);
e) inson shaxsiyati (shaxs, motiv, motivatsiya, e m o -
tsiya, hissiyot, iroda: e m otsional — motivatsion, shaxsiy,
irodaviy, kognitiv, regulativ va boshqalar).
Nutq turlarining psixologik tavsifl
Psixologiya fanida nutqqa va nutq faoliyatiga bag‘ishlangan
bir q a n c h a ilm iy-tadqiqotlar mavjud bo'Isa-da, lekin bu
b o r a d a um um iylik, t a ’riflar birligi, lining evolutsion va
ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotiga oid qarashlarda mohiyat hamda
shakl jih a td a n o'x shashlik yo‘q. N utqn in g neyropsixologik
asoslari, mexanizm lari, artikulatsion va fonetik apparatlari,
psixolingvistik tuzilishi (fonem a, fleksiya) to'g'risida ilmiy-
a m a liy u m u m la s h m a la r ishlab chiqilmagan. Xuddi shu-
ningdek, nutqning genezisi, lining filogenetik va ontogenetik
xususiyatlari, paydo b o ‘lishi, o ‘sishi, o'ziga xos tavsiflanishi
rivojlanish bosqichlari, fazalari, patologiyasi bo'yicha xilma-
xil yon d ashuv lar mavjuddir.
Psixologlar t o m o n i d a n nutqning psixologik m u a m m o
sifatida o ‘rganilishida h a m o ‘ziga xoslik, u n in g shakliy
tuzilishi, m antiqan izchilligi, tasniflanishi mavjud bo'lib,
u la r ilmiy talqinning tu b mohiyati, bayoniyligi bilan o lzaro
fa r q la n a d i. Y o n d a s h u v la r tahliliga to 'x ta lis h d a n o ld in ,
n u tq n in g psixologik tavsiflarini qarab chiqish m aqsadga
muvofiqdir.
Bizningcha, n u tq n in g m uayyan asoslariga suyangan
h o ld a no an'an av iy tasnifini berish uning qiymatini yanada
oshiradi. (Odatda, nutq o g ‘zaki va yozma
(verbaI va noverbal)
tu rk u m g a ajratiladi):
www.ziyouz.com kutubxonasi
G en etik kelib chiqish jih a tid a n noverbal nutq birlam chi
hisoblanadi, chunki insonning ijtimoiy-tarixiy taraq qiyoti
davrida dastaw al tovushsiz, so 'z siz nutq turi p a y d o boMgan
b o l i b , u shaxs kam olotining katta davrini q a m ra b olgandir.
Insonda nutqning hozirgi z a m o n avlodiga xos artikulatsion
app arati paydo b o ‘lgunga q a d a r, u im o -is h o ra negiziga
qurilgan. M a'lumki, qadimgi ajdodlarimizning nutqi va n utq
faoliyati hozirgi z a m o n k is h ila r id a q a n d a y f u n k s iy a n i
b ajarayo tgan b o ‘lsa, o ‘sha d a v rd a h a m x uddi s h u n d a y
vazifani bajargan. U d a v rla rd a axborotlar, m a ’l u m o t la r
k o ‘lami to r bolganligi tufayli insonlar noverbal n u tq d a n
kolp davrlar muvaffaqiyatli foydalanib kelganlar. A vlodlar
tarbiyasi, m a ’lum otlar uzatish noverbal nutq orqali am alga
oshirilgan.
Noverbal nutq turini shartli ravishda quyidagi k o ‘ri-
nishlarga ajratish mumkin:
— im o-ishora;
— m imika;
— panto m im ika;
— exologik, ya’ni aks sado;
— signifikatsiya;
— daktiologik (barm oq nutqi).
Inson hayot va faoliyatining dastlabki pallalarida im o -
ishora asosiy nutq turi sifatida alohida aham iyat kasb etgan.
Etnik stereotiplarasosida m uayyan kechinm alarni, m a ’lum
axborotlarni shaxslararo m u n o s a b a t jarayonida u z a tish va
q abu l qilishda ifo d a lan u v c h i tovushsiz, Ickin m a ’n o li,
m azm u nli nutq turi im o-ishorali nutq deyiladi. M a sa la n ,
o ‘zbeklarda flkrni tasdiqlash old to m o ng a bosh siltash bilan
ifodalansa, xuddi shu m a 'n o n i bulg'orlarda boshni sa ra k-
sarak qilish orqali anglatiladi. Bir xalqda s a n a s h b o s h -
m a ld o q d a n boshlansa, b o s h q a s id a jim jilo q d a n , b iris id a
barm oqlarbukilsa, ikkinchisida unday qilinmaydi. Aksariyat
h o lla rd a im o -is h o ra h is - tu y g ‘usiz n a m o y o n b o 'l g a n va
shaxslararo m u n o sa b a tn in g tu b m a ’nodagi h a m q u r o li,
h am vositasi funksiyasini bajarib kelgan. Lekin u n i his-
31 5
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |