birsabablarga k o ‘ra kechiktirilgan faoliyatga u ndovchi motiv
(sabab) tariqasida yiizaga kelishi m u m k in . 0 ‘zlari u c h u n
zarur ehtiyoj his qilgan ajdo d larim iznin g orzulari: uc ha r
gilamlar; oynayi ja h o n ; elektr c h iro g ‘i; o ‘ziyurar arava va
hokazolar k o ‘rinishida gavdalanganligini s h o h id i b o la m iz .
Badiiy va ilmiy ijodda fantaziyaning o ‘rni t o ‘g ‘risida
muayyan darajada ishlarqilingan. M a ’lu m k i, rassorti hamda
y o z u v c h in in g ijodiy faoliyatida is h t i r o k e tu v c h i xayol
obrazlarining m u h im xususiyatlari — b u u n in g cmotsional
kechinm alar, h is-tuyg‘ular bilan mujassamlashganligidadir.
Hozirgi d avrda: b a d iiy ijo diyot, b a d i i y ta r j im a , ilmiy
ijodiyot, adabiy qobiliyat va iste’d od singari m axsus xayoliy
j a r a y o n l a r g a a s o s l a n g a n h o l d a t a d q i q o t i s h la r i o lib
borilmoqda.
Hozirgi y o sh la rim iz yangi texnika v a texnologiyalarni
yaratish; o ‘ziga xos kashfiyotlarni a m a lg a osh irish, o'zlari
y o q t ir g a n m a s h g ‘u l o t l a r b ila n s h u g ‘u ! l a n i s h , y u k s a k
kasbiy m ah o ra tg a erishish t o ‘g ‘risida o r z u qiladilar. Fan va
texnika rivojiga hissa q o ‘shish istagi, in tilishi, ularning
barkam ol inson b o ‘Iib voyaga yetish larig a p ux ta zam in
hozirlaydi. K a s b - h u n a r egasining bug un g i kundagi o b r o ‘-
e ’tib o r in i n g o r ti s h i, m illiy h u n a r m a n d c h i l i k k a s h a rt-
s ha ro itla r yaratilishi o ‘z s o h a sin in g m a h o r a t l i kishisiga
a ylan ishig a im k o n t u g ‘diradi. D o n i s h m a n d l a r i m i z n i n g
insonni kasb u lu g ‘laydi, degan fikriga a m a l qilish kasbiy
tayyorgarlik dam ja sin in g yuksalishiga x i z m a t qiladi.
Tekshirish uchun savollar
1. X ayol d e g a n d a n im a n i tu s h u n a s iz ?
2. X ayol q a n d a y tu rla rga ajratiladi?
3. X a y o l n i n g ijo diyotdagi roli n i m a l a r d a n ib o r a t ?
4. X ayol f e n o m e n l a r i g a ta v s if b e r in g .
5. O r z u n i n g m o h iy a tin i tu s h u n tirin g .
2 2 P s ix o lo g iy a
337
www.ziyouz.com kutubxonasi
X V I I ! b o b
D IQ Q A T
D iq q at to ‘g‘risida um um iy tushuncha
D iq q a t inson faoliyatining b a rc h a turlarini muvaffa-
qiyatli a m a lg a oshirish va u larn in g sam aradorligini t a ’-
m in la s h n in g m u h im shartlaridan biridir. Kishi faoliyati
qa n c h alik m u ra k k a b , serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq
m u d d atli, m a s ’uliyat hissini taq o z o qilsa, u diqqatga shun-
chalik y u k sa k shartlar va talablar q o ‘yadi. Inson ziyrakligi,
farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning
tu rm u sh sha ro itid a , shaxslararo m u no sa b a tid a m uhim omil
sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida
is h tiro k e t a d i , in s o n n i n g x a tt i- h a r a k a t la r i h a m u n in g
ishtirokida so d ir b o ‘ladi.
Psixologiya fanida diqqatga h a r xil t a ’rif beriladi, uni
y o ritish d a psixologlar turli nazariyaga asoslanib y o n d a -
shadilar. D iq q a t deb ongni bir n u qtaga to 'p lab, m uayyan
bir ob yek tg a faol qaratilishga aytiladi (P.I.Ivanov). P.I.Iva-
n o v n in g f ik r ic h a , biz fao liyatim iz j a r a y o n id a idrok va
t a s a w u r qiladigan h a r bir narsa, h a r bir hodisa, o ‘zimiz
qilgan ishim iz, o ‘y va fikrlarimiz diqq atn ing obyekti b o ‘la
oladi.
N . F .D o b r i n i n , N .V .K u zm ina, I.V.Straxov, M .V .G a-
m ezo, F . N .G o n o b o l in va boshqalarning nuqtayi nazaricha,
diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga to ‘planishi
ong d o ira sin in g torayishini bildiradi, g o ‘yoki ong doirasi
b i r m u n c h a tig ‘izlanadi. Bunday torayish va tig ‘izianish
natijasida o n g doirasi yanada yorqinlashadi. O ngning eng
toraygan, tig'izlangan yorqin nuqtasi diqqatning markazi
(fokusi) d e b n o m la n a d i. Xuddi sh u m arka z (fokus)ga
tu sh g a n , id r o k qilinayotgan jism la r, t a s a w u r obrazlari,
o ‘y va fik r la r t o ‘la, yorqin va a n iq ifodalanadi. J a h o n
psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz ravishda, m uay-
www.ziyouz.com kutubxonasi
yan darajada aktivlik xususiyatini saqlab tu ra d i. Bunday
aktivlik, o n g n in g b iro n -b ir obyektda o ‘y n a lis h in in g ku-
chayishi va m a 'Iu m vaqt davom ida d iq q a t yo'naltirilgan
narsaga ongning faol qaratilishini yo ‘lga solib turadi hamda
m azkur h olatning saqlanishini t a ’m inlaydi.
Shuni aloh ida ta'kidlab o ‘tish kcrakki, d iq q at sezgi,
idrok, xotira, tafakk u r, xayol, n u tq kabi a lo h id a psixik
jarayon emas. S h u n in g u c h u n u barch a psixik jarayonlarda
qatnashadi, ularn ing mahsuldorligini oshirishg a t a ’siretadi.
Shu boisdan diqqat qaratilgan o byektlar o n g to 'plangan
nuqtasida aniq, yaqqol aks ettiriladi. D e m a k , d iq q at — aqliy
ja r a y o n la r n in g sifati, m ah suldorligi va s a m a r a d o r lig in i
t a ’minlovchi inso n nin g ichki aktivligidan iboratdir. Shu-
ningdek, u inson faoliyatining zaruriy shartidir.
Psixologiya tarixining sahifalarini varaqlasak, diqqatning
kishi faoliyatidagi roliga berilgan q i m m a tli m u lohazalar
u c h ra y d i. J u m l a d a n , fransu z o lim i K y u v e g c n ia llik n i
chidamli diqqat deb t a ’riflashi, N y u to n n in g kashfiyot fikrni
d o im o shu m asalaga qaratilish jara y on i de yishi, Ushin-
skiyning diqqat psixik hayotimizning yagona eshigi deb baho
berishi bunga yorqin misol b o ‘la oladi.
Bilish jarayonlari kechishining e n g m u h i m xususiyati
uning tanlovchanligi va yo‘nalganligi bilan xarakterlanadi.
S h u b o isd a n i n s o n a t r o f - m u h i t n i n g k o kp l a b q o ‘zg‘a-
tuvchilari, t a ’sirlari orasidan alohida n i m a n id i r idrok etadi,
faraz qiladi, allaqaysi narsà t o ‘g‘risidagina m u lo h a z a yuritadi,
xolos. O ngning bu xossasi diqqat xususiyati bilan bo g‘!iq
ravishda n a m o y o n b o ‘ladi. Diqqat bilish ja ra y o n la ri singari
o'zining alohida m azm uniga, muayyan m ah su liga ega emas,
s h u n i n g u c h u n u b a r c h a j a r a y o n l a r n i n g j o ‘s h q in lig i,
ildamligini ta'm inlaydi. Dem ak, d iqqat in d iv idn ing hissiy,
aqliy yoki h a ra k a tla n tim v c h i faolligi d a ra ja s in in g oshi-
rilishini taqozo etadigan tarzda ongning y o ‘naltirilganligi va
b iro r narsaga qaratilganligidir. Berilgan t a ’rifga b inoan,
ushbu y o ‘naltirilganlik subyektning e h tiy o jla rig a , u ning
f a o l i y a t i m a q s a d l a r i va v a z i f a l a r i g a m o s k e l a d i g a n
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |