Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR)
429 Qardaşların dördüncüsü olan İğ bəkə (İy bəy) gəlincə, o, Ərsarı bayın oğullarının yanında qalmışdır. Onun oğulları iki obaya ayrıldılar: qullar və çağatay kullar. Bu sonuncuya çağatay qullar dənilməsi, onların çağatayların arulat boyuna mənsub bir kişinin soyundan olmaları ilə başlıdır. İy bəyin oğullarından biri bir arulata qızını vermiş və çağatay qullar bunlardan mey- dana gəlmişlər 1 . Türkmənlər arasındakı əski xalqı da həqiqi türkmən sayılmır və onların Ayaz adlı bir kölənin soyundan olduqları bildirilir 2 . Ağar və aymaqlı (?) oy- maqlarının da oğuz xanın vəziri uyğur Irkıl xocanın oğulları olduqları yazı- lır
3 . Bu sözlər bu iki oymağın əsillərinin və ya keçmişlərini bilinmədiyini göstərir. Xəzərarxası türkmənlərinin yurdları Manqışlaq və Balxan dağları olduq- ca tənha yerlərdir və bu yerlərin mühim bir qismi dəniz, bozqır və çöl ilə çevrilidir. Buna baxmayaraq monqoldan, çağataydan, özbəkdən adamlar, topluluqlar türkmənlərə sığınır, onlar arasında yaşayır və zamanla görmüş olduğumuz oymaqlar meydana gəlir. “Şəcəreyi-tərakimə”də daha bir çox oymağın əsli haqqında bilgi verilir. Məsələn, tərakimeyi-salur Öyürcük Alpın oğullarından Usara, cabı xalqı ye- nə həmin bəyin oğullarından Dinliyə, Ceyhun sahilində Qara Qol deyilən yerdə yaşayan yayalar Dinlinin qardaşı Yaycıya bağlanmışlar 4 . Saqar oy- mağı isə yenə Öyürcük Alpın qardaşı Qabacığın, azlar oymağı da onların qardaşları Duduğun, olam ürgəncli xalqı da adları çəkilən bəylərin qardaşı uşaqları və Suvarçığın oğlu Xurşidin nəslindən göstərilmişlər 5 . Xorasanda Durun yörəsində yaşayan yemir elinə gəlincə, bu elin içki sa- lurdan Teymur Tuğlu xandan törədildiyi görünür 6 . Fəqət nə burqaslar 7 , nə
də Teymur Tuğlu xan haqqında daha artıq bilgi verilmir. Səfəvi qaynaqlarından Xəzərarxası türmənlərinə ait ilk bilgi oxlu (ohlu) türkmənindən Abanın faaliyətləri ilə ilgilidir. Aba çox gənç, son dərəcə
1 Şəcəreyi-tərakimə, s. 75-76, türkcə tərcüməsi, s. 93-94. 2 Həmin əsər, s. 72-72, türkcə tərcüməsi, s. 90-91. 3 Həmin əsər, s. 71, türkcə tərcüməsi, s. 89. 4 Şəcəreyi-təraikimə, s. 71, türkcə tərcüməsi, s. 89. 5 Həmin əsər, s. 71-72, türkcə tərcüməsi, s. 89-90. Buradakı Suvarcıq adı suvar qövmü ilə ilgili ola bilər. “Cami üt-təvarix”dəki oğuznamədə Qara Arslan xanın Suvar adlı bir kölə- sindən söz edilir. Bu kölə suvar elindən gətirilmişdi. Xan bu kölənin sədaqətini görərək onu ordusunun komandanı edir (Oğuzlara ait dastanı mahiyətdə əsərlər, s. 377-378). “Şəcəreyi- tərakimə”də (s. 55) bu qövm üçün suracıq eli deyilir. Bu fikrin Əbülqaziyə aid olub-olma- dığı bilinmir. Fəqət oğuznamədə yoxdur. Suvarlar İtil boylarında yaşayırdılar və Kaşğariyə görə türk qövmlərindən biridir. Bu adlar oğuzlarla suvarlar arasındakı tarixi münasibətlərlə bağlı xatirələr olaraq görünür. 6 Həmin əsər, s. 71-72, türkcə tərcüməsi, s. 89-90. 7 Bu Burkas adı da yenə İtil sahillərində oturan Burtas adlı qövmü xatırladır. Bunların su- varlara yaxın bir qövm olduqları söylənir (Ə.Z.Toğan. Burtas maddəsi, İA, II, s. 820-821).
FARUQ SÜMƏR
430 yaraşıqlı və o nisbətdə bahadır bir bəy idi. Valiliyini təbrik etmək üçün qatı- na gəldiyi səfəvilərin Astarabad bəylərbəyisinin ona aşiq olub bunu göstər- məsi Abanın üsyan etməsinə səbəb olmuşdu. Aba bəy səfəvilərə ciddi prob- lemlər yaratdı. Belə ki, 965-ci ildə (1558) divanbəyi ustacalu Bədir xan, mö- hürdar zülqədir Şahqulu Xəlıfə, əfşar Rüstəm xan, mosullu Yadigar Məhəm- məd bəy, ustacalu Fəth oğlu Həsən bəy, çavuşlu Şahqulu bəy, qacar Qaya oğlu Əhməd bəy, Çərəndab Saltanın oğlu Əli bəy və Turqut (Durqut) oğlu Qasım Əli Sultan kimi ünlü bəylərin olduğu qələbəlik bir ordu Abanın üzə- rinə göndərildi. Bu ordu Aba ilə Xarəzm hökmdarı Əli Sultan tərəfindən Gürgən çayı sahillərində ağır bir yenilgiyə uğradıldı. (21 şəvval 965 = av- qust 1558). Astarabad bəylərbəyisi ustacalu İbrahim xan, əfşar Rüstəm xan savaş meydanında qaldılar. Ustacalu Bədir xan ilə türkmən Yadigar Bəy də əsir düşdülər. Səfəvilər ilk dəfə olaraq özlərindən sayıca çox az bir qüvvə qarşısında ağır bir yenilgiyə uğramışdılar. Qaynaqların ittifaqla göstərdiklə- rinə görə, savaşın qazanılmasında ən mühim rolu qüvvəsinin az olmasına rəğmən Aba oynamışdı. Fəqət Aba bu zəfərdən sonra (həmin il) gözlənilməz bir ölümün qurbanı oldu. Evləndiyi Astarabad yerlilərindən bir qadının təh- riki ilə çadırında yatarkən bu qadının atasına mənsub bir adam tərəfindən öl- dürüldü
1 . Səlcuqlular dövründə başqa bir kəlmə ilə birlikdə mürəkkəb bir isim kimi işlənən (Altunaba, Bəyaba, Ayaba) Aba (Ара) ilə bu türkmən bə- yinin adı eyni olmalıdır. Aba bəy dolayısı ilə oxluların Astarabaddakı səfəvi valilərinə vergi ver- diklərini öyrənirik. Eyni əsrin sonlarına doğru Astarabadın şimalında, Gür- gən və Ətrək çayları boylarında oxlu və göklənlərdən başqa eymür (eymir) və salurların da yaşadıqları və münbit torpaqları əkməyə başladıqları görü- nüyor. Fəqət bunlardan bilxassə oxlular başçıları Qarı xan idarəsində səfəvi torpaqlarına axınlar etməkdən geri qalmırdılar. Şah Abbas həm türkmən axınlarını durdurmaq, həm də Astarabadın özbəklərin əlinə keçməsini önlə- mək üçün eymürlərin bəyi olan Əliyarı xan ünvanı ilə Astarabad valisi təyin etmişdi. Eymürlər sayıca oxlu və göklənlərdən daha az idilər və bəlkə də bu- raya Manqışlaqdan lap yaxın bir zamanda gəlmişdilər. Buna rəğmən eymür Əliyar xanın Astarabad valiliyi uğurla keçdi; 1005-ci ildə (1596) ölüncə mövqeyi oğlu Məhəmmədyara verildi. Ancaq oxlular ona müxalifət etdilər və bir çarpışmada Məhəmmədi öldürdülər 2 . Yenə bu zamanlarda Xəzərarxası türkmənlərinin tarixləri üçün önəmli olan iki hadisə cərəyan etdi. Bunlardan biri Ceyhun irmağının yenidən bir yol tapıb Aral gölünə tökülməsidir. Bunun 1575-1578-ci illər arasında baş
1 Qaffari. Cahan-ara, s. 303-304; Qumlu Həsən bəy. Əhsən ül-təvarix, s. 346-347, 386-387, 401-404, 405-406; Türkmən İskəndər bəy. Tarixi-aləm arayi-Abbasi, I, s. 106-109; Əbül- qazi. Şəcəreyi-türk, s. 245-246, türkcəsi s.258-259; Barthotd, həmin əsər, s. 139. 2 Bundan daha öncə söz edilmişdi. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|