lövhələr də tapılmışdır. Şumerdə xüsusi “m irzə” məktəbləri
mövcud idi. O nlar təsərrüfat və inzibati ehtiyaclar üçün mə-
bədlərdə, sarayda, ticarət mərkəzlərində fəaliyyət göstərirdi-
lər. M əktəbbr m üxtəlif bilik sahələri ilə məşğul olm aqla ya-
naşı, həm də ədəbi mərkəzlər idibr. M ək təb b rd ə yeni əsərlər
yazılır, qədimdən qalan ədəbi əsərlər öyrənilir və üzü
köçürülürdü. Elə bu səbəbdən də tək rar m əzm unlu çoxlu löv-
hələr tapılmışdır.
Lövhələrdəki mətnlər arasm da эп qədim epik poem ala-
ra da rast gəlinir. Bir sıra alimlər hesab e d irb r ki, bu cür po-
em alar “qəhrəmanlıq dövrundə” m eydana çıxır. Bu poem a-
larda о vaxtm m ühüm ictimai-siyasi p ro sesb ri, xalqlarm yer-
dəyişmə dövründə baş verən hadisələr, bu xalqlarm məskun-
laşdığı və yaxud istila etdiyi ərazilərdə yeni cəmiyyətlərin və
d ö v b tb rin yaranm ası əks olunurdu. F o rm aca poetik o la n ’
qəhrəm anlıq rəvayətlərində hökm darlar tərifb n ir, qəlırəman-
lar tərənnüm edilir. Bu rəvayətlər uzün m üddət şifahi form a-
da saxlanılırdı. Y axt keçdikcə həmin rəvayətlər dəyişiklər,. ix-
tisarlar və əlavələrlə qələmə almmış, sonrakı nəsillər üçün
saxlanılmışdır.
Oxunmuş doqquz poem anın ikisi Enm erkara, ikisi
onun varisi Luqalbandaya, beş müxtəlif variant isə Gilqame-
şə - Bilqamısa həsr olunm uşdur. A dları çəkilənbr U ru k d a
hökm darlıq edən birinci sülalənin nüm ayəndələri idibr.
Enm erkar haqqm da poem a məbədin bərpası və bəzə-
dilməsinə lazım olan müxtəlif tikinti m ateriallarm m çatışma-
dığı üçün A ratta ölkəsinə müraciətə və onlarm b u müraciətə
m ünasibətbrinə həsr elilmişdir. Poem aya görə Şumer çarm m
elçisi Elam şəhərləri Şuşan və A nşana çatandan sonra yeddi
dağ aşıb A rattaya gəlırdı. Poem alarm birində A rattanm çarı
Ensukuşsiranna/Ensuxkeşdanna, vəziri A nsiqarria, “maş-
m aş” adlanan kahini U rqirnunna və sərdarı N am ennadu-
m un adları çəkilir. Şumer torpaqları təbii sərvətlər baxımm-
d an kasad olduğu üçün Enm erkar ilahə İnannaya üz tu tu b
yalvarır ki, o, A rattanı ram etməyə kömək etsin və “onun sa-
k in b ri U ruk üçün qızıl və gümüş hasil etsinbr, dağlardan çı-
xarılmış zərif lazuriti taxıla dəyişsinlər” . A ra tta m üxtəlif m e
tal və tikinti m aterialları ilə zəngin olm aqla bərabər, kənd tə-
sərrüfatı m əhsullarm m çatışm azlığm dan korluq çəkirdi. Hə-
də və deyişmələr sülh ilə q u rtarır və A ra tta öz müstəqilliyini
saxlayır.
A rattan m lokalizasiyası haqqm da m üxtəlif mülahizələr
irəli sürülüb. O nu D iyala çayınm yuxarı axarm da, L uristan-
da, Z aqros dağlarm da və s. y erb şd irird ib r. Son tədqiqatlara
görə о H indistanda, H ind çayı vadisinin şimal-qərb hissəsin-
də yebşdirilir. A ratta toponim i bu ərazilərə H ind-A vropa
tayfalfrınxn gəlməsindən qabaq mövcud olm uş dövlətin adı
kimi qədim hin d eposu “M ah ab h arata”d a çəkilir.
L uqalbanda eposu qonşularla müxtəlif əlaqələrin yara-
dılmasma və çarlarm igidliyinə həsr olunm uşdur.
G ilqam eş haqqm da rəvayət həm Şumer, həm də sonra-
kı əsrlərin .xalqlarm m ədəbiyyatm da xysusi iz qoym uşdur.
R əvayətbr mixi yazı şəklində şum er, akkad, hürri və hett dil-
b rin d ə bizə çatm ışdır. Bu poem ada qədim dövrün bəşəri an-
layışları, о cümlədən bəşəriyyətin quruluşu, həyat və ölüm,
əbədi həyatm axtarışı və s. məsələlər öz əksini tapm ışdır. О
dövrün sonuncu çarı Ziusudranm vaxtm da baş verən dünya-
nm üzünü su alması əfsanəsi rəv ay ətb r arasm da əsas yer tu-
tur.
D ə cb və F ərat çaylarmm aşağı axarm da aparılm ış ar-
xeoloji qazm tılar zam anı arxeoloqlar bir neçə m ədəni təbə-
qədən sonra yaşayış izinə malik olm ayan qalm to rp aq təbə-
qəsi aşkar etmişlər, onun altm da isə daha qədim m ədəni tə-
bəqəbr v ar idi. A parılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, b u tə~
bəqə çaylarm adətən hər il daşm ası zam anı gətirdiyi lildən
ibarətdir. L akin lilin qalınlığı və əhatə dairəsi böyük fəlakətin
baş verməsinə dəlalət edirdi və b u hadisə əhalinin yaddaşm da
dərin iz buraxaraq, dünyanm üzünü suyun alması haqqm da
əfsanənin yaranm asm a səbəb olm uşdur.
Bu əfsanə sonralar bir sıra qədim xalqlarm mifoloji he-
kayəbrinə daxil olmuş, Bibliyanm vasitəsi i b bütün dünyaya
yayılmışdır.
Şumer dövründən bəlli olanlardan biri də “əkinçinin
təqvim i”dir. B urada may-iyun aylarm da əkin sahəlrini su
basm asm dan başlayaraq, aprel-may aylarm da taxılın əkilmə-
sinə qədər bütün kənd təsərrüfatı işlərinin aparılm asm a dair
müxtəlif təkliflər var idi. Dövlətin əsas təsərrüfat işləri yüksək
səviyyədə aparılırdı və ciddi nəzarət altm da idi.
Akkadlar. E.ə. III minilliyin axırlarm dan etibarən Şu-
merin rəqibi olan və samidilli tayfalar tərəfindən yaradılmış
A kkad dövləti öz ərazilərini genişləndirir.
Sami-hami tayfaları hələ neolit dövründə insanm yaşa-
ması üçün əlverişli olan Saxara ərazilərində yaşayırdılar.
Təxminən е.э. VI-IV minilliklərdə quraqlıq dövrünün gəlişi
və otlaqlarm tükənməsi ilə əlaqədar olaraq bu tayfalarm
müxtəlif istiqamətlərdə yayılması başlanır və sami-hami dili
də bundan asılı olaraq beş qola bölünür. 1-ci dalğa A frikada
Çad gölü rayonuna köçür; 2-ci qolun nümayəndələri N il
çaymm vadisində məskunlaşır; K uşit adlanan 3-cü qolun
nüm ayəndəbri - Sudan, Həbəşistan, Somali tərəfbrə; 4-cü
sami qolu е.э. V-IV minilliklərdə Y axm Şərq və Ə rəbistan
yarım adasm a keçmişdir; 5-ci Bərbər-Liviya q ru p u şimal-qərb
istiqamətində hərəkət edərək A frikanm A ralıq dənizi və A t-
lantik okeam sahillərini və K a n ar adalarım tutm uşdur.
M iqrasiya zam anı onlar bəzən özlərindən sayca daha
çox olan müxtəlif dilli yerli etnoslar və irqlərlə qarışırdılar.
Bu, nəticədə müxtəlif irqlərə m ənsub olan insanların sami dil-
lərində danışm asm a səbəb oldu. C ənub dil qrupları şimal
qruplarm a nisbətən qədim sami halm da daha çox müddət
qalmışdır. Məsələn, эгэЬ dili öz fonoloji sisteminin durum u-
nu, daxili və xarici fleksiyasmm ahəng sistemini saxlayaraq,
eyni zam anda bir çox qram m atik yeniliklər qazanmışdır.
Yaxm Şərqin ən qədim yazılı sam i dili akkad dilidir.
A kkadlar sonralar gələn samidilli tayfalarla qarışdıqdan so-
nra, nəticədə onlarm dili bir neçə m ərhəb keçərək dialektlərə
bülünür; bunlarm d a эп böyükbri assur və babil dialektləri-
dir. Samilər şumer mixi yazısını əxz edərək öz dilbrinə
uyğunlaşdırmışlar. O nlar şumer ideoqram larım əsasən hecalı
- loqoqram kimi yazırdılar, am m a bəzi hallarda sözbrin
ideoqrafik yazısm dan d a istifadə edirdilər.
Е.э. III minillikdə M esopotam iyada m əskunlaşm ış sa-
m ib r şu m e rb rb yanaşı yaşamış, sonra isə onlarla qarışmış-
lar. Q urduqları A kkad dö v b ti adm dan elmdə istifadə olunan
“akkad dili“ term ini э т э Ь gəlmişdir. Ölkənin paytaxtı A k
kad şəhəri B ağdaddan cənub-qərbdə yerləşirdi. Мйэууэп
müddətdən sonra A kkad gücbnir və Qədim Sarqonun - Şar-
rukin (е.э. 2316-2261-ci ilb r) hakimiyyəti illərində Şum er şə-
hərlərini işğal edir. O nun hakim iyyəti illərində vahid suvar-
m a sistemi yaradılm ış, ölçü və çək ib rin üm um i sistemi təyin
edilmişdir. Sarqonun müvəffəqiyətli yürüşbri nəticəsində o,
şimaldan və əks istiqam ətdən gedən ticarət yolları üzərində
nəzarəti öz əlinə alaraq, bütün M esopotam iyanı özündən asılı
hala saldı ki, bu da öz növbəsində Şumerin tezliklə samiləş-
məsinə gətirib çıxardı. S arqonun xələfləri 150 il ərzində öz
ərazilərini genişləndirərək böyük bir dövlət yaratdılar. A kka-
dm sonuncu qalib hökm darı N aram -Suen (e.ə.2236-2200-cu
illər) Elamla, lullubum və kuti tayfaları ilə m übarizə apar-
mağa m əcbur olm uşdu. O nun varisi Şarkalişarrinin (е.э.
2200-2175-ci illər) dövründə k u tib rin çarı Sarlaqab üzərində
(е.э. 2185 ib yaxın) qələbə çalm asm a baxm ayaraq, artıq A k
kad döv b ti xeyli zəifləmişdi. K u tib rin aram sız basqınları al-
tm da bu dövlət, eləcə də Şumerin bir hissəsi dağıdılmışdır.
A kkad həmişəlik öz qüvvəsini və şöhrətini itirmişdir. B undan
sonra cənub şəhərləri öz dövbtçilikbrini Ьэгра edə bildi və
е.э. X X II əsrin axırm da, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, kutilər
U rukun çarı U tuheqal tərəfindən (е.э. 2116/2111-2109/2104-
cü illər) qovuldu.
U ru n III sülaləsinin əsasmı qoymuş U r-N am m u
(e.ə.2112?-2094-cü ilb r) hakim iyyəti э1э keçirdi. Bu sülalənin
çarlarm m hakim iyyəti zam anı vahid Şumer və A kkad dö v b ti
yaradıldı, allahlar panteonu vahid şək b salmdı, tarixdə сэ-
miyyətdə m ünasibətbri reqlamentləşdirən ilk yazılı to p lu ki
mi bəlli olan dövlət qanunları qəbul olundu.