Yazılı mənbələrdə
təsvir olunan
tayfalar və ölkələr
Şuraerlər. Ə n qədim şumer mixi yazılı sənədləri U rukda
(İraqm cənubunda müasir V arka) tapılm ışdır. A şkar olun-
muş şum er sənədləri həm iqtisadi, həm də mənəvi (dini) həy-
atlar haqqm da hərtərəfli m əlum at verir.
Burada qeyd etmək lazımdır ki, şum er sənədlərinin
oxunm asm dan sonra məlum olm uşdur ki, dünyanm yaran-
ması, dünyanı su basması - N uhun tufanı, əbədi həyatm ax-
tarılm ası və s. haqqm da müxtəlifdilli xalqların mədəniyyətinə
daxil olmuş bir çox əfsanə və miflər ilk dəfə m əhz şu m erlər.
tərəfindən yaradılmış, hər halda yazılı şəkildə qeydə almmış-
dır.
Şumerlər - adı və eyniləşdirilmiş m addi mədəniyyəti
olan ən qədim xalqdır. O nlarm özləri bəşərin yarandığı yeri
İran körfəzindəki D ilm un adasmm - m üasir Bəhreyn - ol-
duğunu, ən qədim şəhərin isə F ərat çaymm körfəzə töküldüyü
yerdəki Eredu - indiki Əbu Şəhrayn - şəhərinin olduğunu
zənn edirdilər.
Şumerlər ilk dövrlərdə M esopotam iyam n böyük bir
ərazisində məskımlaşmışdılar. Linqvistik və toponim ik təd-
qiqatlar göstərir ki, şumerlərin özləri bu yerlərdə avtoxton
əhali olmayıb. Arxeoloji m ateriallara əsasən söyləmək olar
ki, onlar burada özlərindən xeyli ə w əl mövcud olmuş başqa
mədəniyyətin daşıyıcıları olan xalqlarm yerlərinə köçüb, on-
larla qarışmışlar.
Şumerlərin M esopotam iyaya gəlmə vaxtı və haradan
gəlmələri məsələsi bu günədək dəqiq müəyyənləşdirilməyib.
Ehtim al olunur ki, onlar bu ərazilərə gələndə burada güclü
dövbtlər mövcud idi. Digər bir nöqteyi-nəzərə görə şumerlə-
rin bir qismi dəniz yolu ib gəbrək cənub ərazilərdə, digər
qismi isə qu ru yollarla keçib şimal və şimal-şərq ərazilərdə
m əskunlaşm ışlar. Ş u m erb r bu d ö v b tb rin sərhədlərində məs-
kunlaşaraq, əvvəllər m uzdurluq etmişlər, sonralar isə daha
içəribrə keçərək, son hesabda oranı tutm uşlar.
Şumer dili öz qram m atik quruluşuna görə aqqlünativ
dillər qrupuna aiddir, yəni sözün kökünə m üxtəlif qram m atik
form antlar birbşdirilir. Ş um erbr öz dillərini “em egir” (eme -
dil, gir - əsl) adlandırırdılar. A lim b r tərəfindən şum er dilinin
ayrı-ayrı məlum d ilb r b nisbi müqayisəsi müsbət nəticə ver-
məmişdir və onu n başqa d ilb rlə qohum luğu indiyədək
müəyyənləşdirilməmişdir. Çətinlik törədən səbəblərdən biri
şumer sözbrinin düzgün fonetik oxunuşunun - təbffüzünün
olmamasıdır. Şumer sözbrinin m ənası və tələffüz edilməsi
şum er-akkad lüğətinin m əlum atlarm a əsaslanır ki, bu d a sa-
mi akkad dilinin fonetik vasitələrib verilir.
A ntropoloji cəhətdən şum erlər ağ irqin A ralıq dənizi və
Balkan-Q afqaz qolu tipinə aiddir.
“Şum er” ak k ad sözüdür - m ənbələrdə M esopo-
tam iyanm mərkəzi və cənub hissəsinə aid olunurdu. İlk dəfə
ona e.ə. X X III əsrə aid m ənbələrdə təsadüf edilir.
Ş u m erb r öz ərazilərini “K İ.E N .Q İ.” adlandırırdılar. İlk
dəfə bu söz e.ə. 2450-ci ildə U ru k şəhərinin hökm darı Enşa-
kuşannanm yazısm da işbdilir. O nu şum erbrin ümümi ilahisi
olan Enlilin m əbədinin yerbşdiyi m əskənb bağlayırlar.
Sözün etimologiyası haqqm da yekdil fikir yoxdur. Şum erb-
rin özbrini b irb şd irən üm um ibşdirici adları yox idi və özb-
rini yaşadıqları y erb rə əsasən müəyyən edirdibr. Ikiçayarası-
nm bütün sak in b ri - həm şumerlər, həm də akkadlar özbrini
şumercə - şaq-qiq, akkadca - şalm at kakkadim “qarabaşlı-
lar” adlandırırdılar.
Şumer yazılı abidəbrinin tarixi e.ə. IV minilliyin sonla-
rm a - III minilliyə aid edilir. E.ə. 2000-ci i b yaxm şum er şi-
fahi danışıq dili ak k ad dili tərəfindən sıxışdırılmışdır. Lakin
yazılı şumer dili m əktəblərdə, m əbədlərdə, dəftərxanalarda
rəsmi dil kimi uzun m üddət istifadə olunub, sonralar isə ta-
m am ib ak k ad dili ilə əvəz olunub. A ntik müəlliflərin şumer-
lər haqqm da m əlum atı olmayıb. Bibliyada rast gəlinən “ Şi-
n a r” admı şumerlərlə bağlayırlar.
Е.э. IV minillikdə bu ərazidə siyasi, təsərrüfat və dini
mərkəzlər kimi ayrı-ayrı şəhər-dövlətlər mövcud idi. Ümum-
şum er allähm a itaət etməklə yanaşı, hər şəhərin öz ilahisi də
var idi, onlar üçün məbədlər tikilir və q u rb an lar gətirilirdi.
Ən böyük şəhərbrdən Eredu (Əbu Şəhreyn), Laqaş (Tello),
U m m a (Coli), U ruk (V arka), U r (M ukayyar), Kiş (Tell-al
Uxaymir), N ippur (Neffer) və s.-ni göstərmək olar. Bu şəhər-
lərdə aparılan arxeoloji qazm tılar nəticəsində xeyli tikili,
müxtəlif peşələrə aid m əm ulat, incəsənət nüm unələri və külli
m iqdarda kitabə tapılm ışdır ki, bu d a Şumer tarixinin ayrı-
ayrı mərhələlərini dəqiq оугэптэуэ im kan verir. Şumer şə-
hərləri M esopotam iyada hökm darlıq etm ək uğrunda əsrlərlə
biri-biri ilə, sonralar isə sami tayfaları ilə m übarizə aparm ış-
lar. 2336-cı il radələrində Um m a şəhərinin hökm darı Luqal-
zaqesi qələbəyə nail olm uşdur. O, bütün Şumeri və şimalda
samidilli tayfalarm A qade (Akkad) şəhər dövlətini öz haki-
miyyəti altm da birləşdirmişdir. Lakin lullubilərin, bunun ar-
dınca isə kutilərin M esopotam iyaya soxularaq, burada 100
ilə yaxın hökm ranlıq etmələri onun yüksəlişinə son qoydu.
U ruk
şəhərinin
hökm darı
U tuheqalm
dövründə
(2116/2111-2109/2104-cü illər) kutilər M esopotam iyadan qo-
vulur və
Şumer
yenidən
bərpa
olunur.
U tuheqalm
ölümündən sonra hakimiyyəti onun rəqibi - III U r sülaləsini
yaradan hökm dar U r-N am m u (2112?-2094-cü illər) ə b keçi-
rir, Şumer və A kkad torpaqlarını birbşdirir. Bu dövrdə rəsmi
sənədbr həm şumer, həm də akkad dilində tərtib olunurdu.
Tədricən ölkənin şimalmda, eləcə də cənubunda, hətta çar
sülaləsinə məxsus adlar arasm da sami xüsusi adları artır. III
U r sülabsi dövründə “Şumer çarlarm m siyahısx” təşkil edil-
mişdir ki, bu da əvvəlki çarlarm adlarm ı müəyyənbşdirm əyə
im kan verir. B undan məqsəd M esopotam iyada vahid çar
hakimiyyətinin mövcud olmasmm ideoloji cəhətdən əsaslan-
dırılması idi. Siyahıya görə buradä vahid hakim iyyət həmişə
olub, lakin vaxtaşırı öz iqam ətgahm ı dəyişib. О dövrlərdə
qanunlar toplusu da tərtib olunm uşdur. Bu toplu fraqm ent-
b r şəklində bizə gəlib çatsa da, “ U r-N am m u qanunnam əsi”
hələlik о dövrün ən qədim qanunnam əsidir (е.э. 2050-ci il).
III U r sülaləsinin sonlarm da çar hakimiyyəti daxili sə-
b ə b b r üzündən, eləcə də yeni samidilli dalğanm - am ori tay-
falarm m bu əraziyə soxulması nəticəsində xeyli zəifləmişdi.
M esopotam iyanm şim alm da M ari adlanan böyük am o
ri dövbti yaranm ışdır. Yeri gəlmişkən, hökm dar saraym da
aparılan qazm tılar zam anı bu rad an 20 m inə qədər mixiyazılı
lövhə aşkar edilmişdir. Şimalda və cənubda güclənən qonşu-
lar Şumer dövlətinin zəifləməsindən istifadə ed ird ib r. E.ə.
2027-2003-cü illərdə hökm darlıq etmiş axırmcı Şum er çarı
İbbi-Suenin dövründə d ö v b t tədricən zəifləməyə başlayır, şi-
m aldan g əb n sami tayfaları cənuba doğru hərəkət etdikcə,
yeni ərazibri zəbt edirdibr. Şumer dilinin hələ də rəsmi dil
statusunda qalm asm a baxm ayaraq, о gəlmələrin dili ilə sıxış-
dırılır və lo ru dilə çevrilirdi. Bu dövrdə d ö v b t daxilində т э г -
kəzi hakim iyyətdən qaçm a tendensiyaları güclənir, əyalətlər
tabelikdən çıxır, ticarət əlaqəbri, iqtisadiyyatm əsasları pozu-
lurdu.
Şumerə axırmcı zərbəni elam lılar vurm uşlar. O nlar
Şumerin paytaxtı U ru zəbt etmiş və çarı əsir aparm ışlar. Bu-
nunla da minillik dövlət dağılmışdır.
B undan sonra Şumer bir sıra müstəqil dövlətlərə bölün-
müşdür ki, bu n lard an ən böyükləri İsina, Larsa və Babil sami
am ori mənşəli çarlarla idarə edilirdi. Samidilli tayfalar qədim
mədəniyyətin v arisb ri oldular. Şumer xalqı akkad dilini qə-
bul edir və е.э. II minilliyin əvvəlbrində şum er dili danışıq di
li kimi tam am ilə itir, ondan yalnız dini və elm ocaqlarm da
istifadə olunur.
Şumer dövründən bizə külli m iqdarda ədəbi, dini, təsər-
rüfat və s. yazılı a b id əb r çatm ışdır. O n m in b rb “m əktəb
m ətnləri” adlanan lövhəbr də tapılm ışdır. Bunlarm çox ol-
ması savadlığa böyük diqqət yetirilməsinin rəmzidir. M üxtəlif
məsələlərə aid m üəllim brin özlərinin yazdıqları tapşırıqlar,
şagirdlər tərəfm dən dərsdə yerinə y etirib n tapşırıqlar olan