Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

Yazılı mənbələrdə 

təsvir olunan 

tayfalar və ölkələr

Şuraerlər. Ə n qədim şumer mixi yazılı sənədləri  U rukda 

(İraqm   cənubunda  müasir  V arka)  tapılm ışdır.  A şkar  olun- 

muş  şum er sənədləri həm  iqtisadi,  həm   də mənəvi  (dini)  həy- 

atlar haqqm da hərtərəfli m əlum at verir.

Burada  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  şum er  sənədlərinin 

oxunm asm dan  sonra  məlum  olm uşdur  ki,  dünyanm   yaran- 

ması,  dünyanı  su  basması  -  N uhun  tufanı,  əbədi  həyatm  ax- 

tarılm ası  və s.  haqqm da müxtəlifdilli xalqların mədəniyyətinə 

daxil  olmuş  bir  çox  əfsanə  və  miflər  ilk  dəfə  m əhz  şu m erlər. 

tərəfindən  yaradılmış,  hər halda  yazılı  şəkildə  qeydə  almmış- 

dır.

Şumerlər  -   adı  və  eyniləşdirilmiş  m addi  mədəniyyəti 

olan  ən  qədim  xalqdır.  O nlarm   özləri  bəşərin  yarandığı  yeri 

İran   körfəzindəki  D ilm un  adasmm  -   m üasir  Bəhreyn  -   ol- 

duğunu,  ən qədim şəhərin isə F ərat çaymm körfəzə töküldüyü 

yerdəki  Eredu  -   indiki  Əbu  Şəhrayn  -   şəhərinin  olduğunu 

zənn edirdilər.

Şumerlər  ilk  dövrlərdə  M esopotam iyam n  böyük  bir 

ərazisində  məskımlaşmışdılar.  Linqvistik  və  toponim ik  təd- 

qiqatlar  göstərir  ki,  şumerlərin  özləri  bu   yerlərdə  avtoxton 

əhali  olmayıb.  Arxeoloji  m ateriallara  əsasən  söyləmək  olar 

ki,  onlar  burada  özlərindən  xeyli  ə w əl  mövcud  olmuş  başqa 

mədəniyyətin  daşıyıcıları  olan  xalqlarm   yerlərinə  köçüb,  on- 

larla qarışmışlar.

Şumerlərin  M esopotam iyaya  gəlmə  vaxtı  və  haradan 

gəlmələri  məsələsi  bu   günədək  dəqiq  müəyyənləşdirilməyib. 

Ehtim al  olunur  ki,  onlar  bu  ərazilərə  gələndə  burada  güclü 

dövbtlər  mövcud  idi.  Digər  bir  nöqteyi-nəzərə  görə  şumerlə- 

rin  bir  qismi  dəniz  yolu  ib   gəbrək  cənub  ərazilərdə,  digər

qismi  isə  qu ru   yollarla  keçib  şimal  və  şimal-şərq  ərazilərdə 

m əskunlaşm ışlar.  Ş u m erb r bu  d ö v b tb rin   sərhədlərində  məs- 

kunlaşaraq,  əvvəllər  m uzdurluq  etmişlər,  sonralar  isə  daha 

içəribrə keçərək, son hesabda oranı tutm uşlar.

Şumer  dili  öz  qram m atik  quruluşuna  görə  aqqlünativ 

dillər qrupuna  aiddir,  yəni sözün  kökünə m üxtəlif qram m atik 

form antlar birbşdirilir.  Ş um erbr  öz dillərini  “em egir”  (eme -  

dil,  gir  -  əsl)  adlandırırdılar.  A lim b r tərəfindən şum er dilinin 

ayrı-ayrı  məlum  d ilb r b   nisbi  müqayisəsi  müsbət  nəticə  ver- 

məmişdir  və  onu n   başqa  d ilb rlə  qohum luğu  indiyədək 

müəyyənləşdirilməmişdir.  Çətinlik  törədən  səbəblərdən  biri 

şumer  sözbrinin  düzgün  fonetik  oxunuşunun  -   təbffüzünün 

olmamasıdır.  Şumer  sözbrinin  m ənası  və  tələffüz  edilməsi 

şum er-akkad  lüğətinin  m əlum atlarm a  əsaslanır  ki,  bu   d a  sa- 

mi akkad dilinin fonetik vasitələrib verilir.

A ntropoloji cəhətdən şum erlər ağ irqin A ralıq dənizi və 

Balkan-Q afqaz qolu tipinə aiddir.

“Şum er”  ak k ad   sözüdür  -   m ənbələrdə  M esopo- 

tam iyanm   mərkəzi  və  cənub  hissəsinə  aid  olunurdu.  İlk  dəfə 

ona e.ə. X X III əsrə aid m ənbələrdə təsadüf edilir.

Ş u m erb r öz ərazilərini “K İ.E N .Q İ.”  adlandırırdılar.  İlk 

dəfə  bu  söz  e.ə.  2450-ci  ildə  U ru k   şəhərinin  hökm darı  Enşa- 

kuşannanm   yazısm da  işbdilir.  O nu  şum erbrin ümümi  ilahisi 

olan  Enlilin  m əbədinin  yerbşdiyi  m əskənb  bağlayırlar. 

Sözün  etimologiyası  haqqm da  yekdil  fikir  yoxdur.  Şum erb- 

rin  özbrini  b irb şd irən   üm um ibşdirici  adları  yox  idi  və  özb- 

rini yaşadıqları  y erb rə əsasən müəyyən edirdibr.  Ikiçayarası- 

nm  bütün  sak in b ri -  həm  şumerlər,  həm  də akkadlar özbrini 

şumercə  -   şaq-qiq,  akkadca  -   şalm at  kakkadim   “qarabaşlı- 

lar”  adlandırırdılar.

Şumer  yazılı  abidəbrinin  tarixi  e.ə.  IV  minilliyin  sonla- 

rm a  -  III  minilliyə  aid  edilir.  E.ə.  2000-ci  i b   yaxm  şum er  şi- 

fahi  danışıq  dili  ak k ad   dili  tərəfindən  sıxışdırılmışdır.  Lakin 

yazılı  şumer  dili  m əktəblərdə,  m əbədlərdə,  dəftərxanalarda 

rəsmi  dil  kimi  uzun  m üddət  istifadə  olunub,  sonralar  isə  ta- 

m am ib  ak k ad   dili  ilə  əvəz  olunub.  A ntik  müəlliflərin  şumer-

---

lər  haqqm da  m əlum atı  olmayıb.  Bibliyada  rast  gəlinən  “ Şi- 

n a r”  admı şumerlərlə bağlayırlar.

Е.э.  IV  minillikdə  bu  ərazidə  siyasi,  təsərrüfat  və  dini 

mərkəzlər  kimi  ayrı-ayrı  şəhər-dövlətlər  mövcud  idi.  Ümum- 

şum er  allähm a  itaət  etməklə  yanaşı,  hər  şəhərin  öz  ilahisi  də 

var  idi,  onlar  üçün  məbədlər  tikilir  və  q u rb an lar  gətirilirdi. 

Ən  böyük  şəhərbrdən  Eredu  (Əbu  Şəhreyn),  Laqaş  (Tello), 

U m m a  (Coli),  U ruk  (V arka),  U r  (M ukayyar),  Kiş  (Tell-al 

Uxaymir), N ippur (Neffer) və s.-ni  göstərmək  olar.  Bu şəhər- 

lərdə  aparılan  arxeoloji  qazm tılar  nəticəsində  xeyli  tikili, 

müxtəlif peşələrə  aid  m əm ulat,  incəsənət  nüm unələri  və  külli 

m iqdarda  kitabə  tapılm ışdır  ki,  bu  d a  Şumer  tarixinin  ayrı- 

ayrı  mərhələlərini  dəqiq  оугэптэуэ  im kan  verir.  Şumer  şə- 

hərləri  M esopotam iyada  hökm darlıq  etm ək  uğrunda  əsrlərlə 

biri-biri  ilə,  sonralar  isə  sami  tayfaları  ilə  m übarizə  aparm ış- 

lar.  2336-cı  il  radələrində  Um m a  şəhərinin  hökm darı  Luqal- 

zaqesi  qələbəyə  nail  olm uşdur.  O,  bütün  Şumeri  və  şimalda 

samidilli  tayfalarm   A qade  (Akkad)  şəhər  dövlətini  öz  haki- 

miyyəti  altm da  birləşdirmişdir.  Lakin  lullubilərin,  bunun  ar- 

dınca  isə  kutilərin  M esopotam iyaya  soxularaq,  burada  100 

ilə yaxın hökm ranlıq etmələri onun yüksəlişinə son qoydu.

U ruk 

şəhərinin 

hökm darı 

U tuheqalm  

dövründə 

(2116/2111-2109/2104-cü  illər)  kutilər  M esopotam iyadan  qo- 

vulur  və 

Şumer 

yenidən 

bərpa 

olunur. 

U tuheqalm  

ölümündən  sonra  hakimiyyəti  onun  rəqibi  -  III  U r  sülaləsini 

yaradan  hökm dar  U r-N am m u  (2112?-2094-cü  illər)  ə b   keçi- 

rir,  Şumer və A kkad torpaqlarını birbşdirir.  Bu dövrdə rəsmi 

sənədbr  həm  şumer,  həm  də  akkad  dilində  tərtib  olunurdu. 

Tədricən  ölkənin  şimalmda,  eləcə  də  cənubunda,  hətta  çar 

sülaləsinə  məxsus  adlar  arasm da  sami  xüsusi  adları  artır.  III 

U r  sülabsi  dövründə  “Şumer  çarlarm m   siyahısx”  təşkil  edil- 

mişdir  ki,  bu  da  əvvəlki  çarlarm   adlarm ı  müəyyənbşdirm əyə 

im kan  verir.  B undan  məqsəd  M esopotam iyada  vahid  çar 

hakimiyyətinin  mövcud  olmasmm  ideoloji  cəhətdən  əsaslan- 

dırılması  idi.  Siyahıya  görə  buradä  vahid  hakim iyyət  həmişə 

olub,  lakin  vaxtaşırı  öz  iqam ətgahm ı  dəyişib.  О  dövrlərdə

qanunlar  toplusu  da  tərtib  olunm uşdur.  Bu  toplu  fraqm ent- 

b r   şəklində  bizə  gəlib  çatsa  da,  “ U r-N am m u  qanunnam əsi” 

hələlik о  dövrün ən qədim qanunnam əsidir (е.э.  2050-ci il).

III  U r  sülaləsinin  sonlarm da  çar  hakimiyyəti  daxili  sə- 

b ə b b r üzündən,  eləcə  də  yeni  samidilli  dalğanm  -   am ori  tay- 

falarm m bu  əraziyə soxulması nəticəsində xeyli zəifləmişdi.

M esopotam iyanm  şim alm da M ari  adlanan böyük am o­

ri  dövbti  yaranm ışdır.  Yeri  gəlmişkən,  hökm dar  saraym da 

aparılan  qazm tılar  zam anı  bu rad an   20  m inə  qədər  mixiyazılı 

lövhə  aşkar  edilmişdir.  Şimalda  və  cənubda  güclənən  qonşu- 

lar  Şumer  dövlətinin  zəifləməsindən  istifadə  ed ird ib r.  E.ə. 

2027-2003-cü  illərdə  hökm darlıq  etmiş  axırmcı  Şum er  çarı 

İbbi-Suenin  dövründə  d ö v b t  tədricən  zəifləməyə  başlayır,  şi- 

m aldan  g əb n   sami  tayfaları  cənuba  doğru  hərəkət  etdikcə, 

yeni  ərazibri  zəbt  edirdibr.  Şumer  dilinin  hələ  də  rəsmi  dil 

statusunda  qalm asm a baxm ayaraq,  о  gəlmələrin dili ilə sıxış- 

dırılır  və lo ru   dilə çevrilirdi.  Bu  dövrdə  d ö v b t daxilində т э г -  

kəzi  hakim iyyətdən  qaçm a  tendensiyaları  güclənir,  əyalətlər 

tabelikdən çıxır,  ticarət əlaqəbri, iqtisadiyyatm  əsasları pozu- 

lurdu.

Şumerə  axırmcı  zərbəni  elam lılar  vurm uşlar.  O nlar 

Şumerin  paytaxtı  U ru  zəbt  etmiş  və  çarı  əsir  aparm ışlar.  Bu- 

nunla da minillik dövlət dağılmışdır.

B undan sonra  Şumer bir sıra müstəqil dövlətlərə  bölün- 

müşdür ki,  bu n lard an  ən böyükləri İsina,  Larsa və Babil sami 

am ori mənşəli çarlarla idarə edilirdi.  Samidilli tayfalar qədim 

mədəniyyətin  v arisb ri  oldular.  Şumer  xalqı  akkad  dilini  qə- 

bul edir və е.э.  II minilliyin əvvəlbrində şum er dili danışıq  di­

li  kimi  tam am ilə  itir,  ondan  yalnız  dini  və  elm  ocaqlarm da 

istifadə olunur.

Şumer dövründən  bizə külli m iqdarda  ədəbi,  dini,  təsər- 

rüfat  və  s.  yazılı  a b id əb r  çatm ışdır.  O n m in b rb   “m əktəb 

m ətnləri”  adlanan  lövhəbr  də  tapılm ışdır.  Bunlarm   çox  ol- 

ması savadlığa böyük diqqət yetirilməsinin rəmzidir.  M üxtəlif 

məsələlərə  aid  m üəllim brin  özlərinin  yazdıqları  tapşırıqlar, 

şagirdlər  tərəfm dən  dərsdə  yerinə  y etirib n   tapşırıqlar  olan

---