Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

similyasiyaya uğrayır,  bəzən isə yeni gələn  qəbiblər yerli əha- 

li  arasm da  əriyib  itirdi.  Assimilyasiya  olunm uş  etnoslar,  bir 

qayda  olaraq,  yeni  gələn  etnoslara  həm  tarixi-mədəni,  həm 

də  bioloji  irslərini  verirdilər.  Yeni  q ə b ib b r  yerli  əhalinin 

m addi mədəniyyət və təsərrüfat  nailiyyətləri  ib   bərabər  onla- 

rm,  müəyyən  dərəcədə,  antropoloji  xüsusiyyətlərini  də  mə- 

nim səyirdibr.  Digər tərəfdən,  gəlm əbr öz yenilikbrini və nai- 

liyyətlərini  gətirirdilər.  Son  nəticədə  yeni  mədəni,  dini  və  so- 

sial-siyasi institutlar m eydana gəlirdi.

M üxtəlif  ərazilərin  ekoloji  və  tarixi  xüsusiyyətlərindən 

asılı  olaraq,  sonrakı  m ərh əb b rd ə  istehsal  iqtisadiyyatm m  

özünəxas  formalarmm  yaranm ası  və  izafı  m əhsulun  çoxal- 

ması əhalinin kəskin  surətdə  artm asm a  səbəb  olmuş  və hərb 

yolu  ilə  onlarm   yeni  əraziləri  zəbt etmə  im kanlarm ı  artırm ış- 

dı.

M iqrasiya  prosesbri  tarixin  bütün  inkişaf  mərhələ- 

lərində -  ilk dövrlərdə arxeoloji m ateriallar,  sonralar isə daha 

aydm  və konkret olan yazılı mənbələr əsasm da müşahidə edi- 

lir.  Bu  mənbələr bəzi  dövrlərdə  bir-birini  tam am layaraq,  baş 

verən  proseslərin  dəqiq  araşdırılm asm a  im kan  verir.  Onlarm  

müqayisəsi  və  analizi  əldə  olan  subyektiv  m əlum atlarm  

müm kün  qədər  dəqiqləşdirilməsinə  və  ayrı-ayrı  hadisələrin 

tarixinin düzgün müəyyənbşdirilməsinə im kan yaradır.

«Şərq»  termini  ib   erkən  vaxtlar  R om a  imperiyasma 

daxil  olan  ölkəbr  -   əyalətlər  adlandırılırdı.  S onralar  bu  ter- 

min  elmdə  də  qəbul  olundu.  Bu,  nəinki  coğrafi,  həm   də  əsas 

etib arib   sosial-iqtisadi  anlayış  ıdi  və  onun  ayrı-ayrı  ərazib- 

rində  inkişaf qeyri-bərabər  getsə  də,  özünəməxsus  əlam ətbri 

və  xüsusiyyətbri  ilə  səciyyələnsə  də,  inkişaf üm um i  tarixi  qa- 

nunlara uyğun gedirdi.

Elmdə  Şərq  ərazisi  əlahiddə  U zaq  Şərq  və  Y axm   Şərq, 

eləcə  də  onları  qovuşduran  O rta  Şərq  rayonlarm a  bölünür. 

Tarixdə  istifadə  olunan  “Qədim  Şərq”  term ini  Iran   körfəzi, 

Xəzər,  Q ara və Aralıq dənizləri arasm da yerləşən ərazilərə və 

Şimali Afrikanm  həm hüdud ərazilərinə aid edilir.  D ah a geniş 

məfhum   kimi  bu  ərazilər  Ön  Asiya  adlanır  (m üasir  dövrdə

Yaxm   Şərq term ini A ralıq dənizinin  şərq sahili boyu yerləşən 

m əhdud ərazilərə aid edilir).

Əhalinin  m iqrasiyası  (m iqro  -   latm   sözü  olub,  köçmək 

deməkdir),  yəni  insanlarm   yaşayış  yerinin  dəyişməsi  aşağıda- 

kı şəkildə olur:

1)  qayıdışsız  -   b u   zam an  müəyyən  bir  etnos  köçərək 

həmişəlik öz tarixi ərazisini tərk edir;

2) m üvəqqəti köçmə;

3) mövsümi hərəkət.

Qayıdışsız  m iqrasiya  zam anı,  özündən  asılı  olm ayaraq, 

m iqrantlarm   yolu  üstündə  məskunlaşmış  müxtəlif  etnoslar 

(etnos -  yunanca sülalə,  xalq;  tarixən  əmələ gəlmiş  insanlarm  

sosial qruplaşm ası; etnogöstəricibr -  dil,  şüur,  mədəni-məişət 

quruluşu,  təsərrüfat  durum u  və  s.)  d a  köç  burulğanm a  düşə 

b ib r.  M iqrasiya  zam anı  yeni  gəlmiş  tayfalar  hər  hansı  bir 

ərazidə  çoxdan  məskunlaşmış  və  ehtim al  ki,  vax tıb   özləri  də 

tarixən  yaşadıqları  başqa  ərazibrdən  köçüb  gəlmiş  xalqlarla 

qarışır.

Müqayisəli  arxeoloji  və  linqvistik  m əlum atlar  dilin  və 

mədəni  təbəqələrm  aşk ar  edilməsinə  və m üxtəlif xalqlarm   er- 

кэп m əskunlaşm a ərazilərinin təyin edilməsinə im kan verir.

Arxeologiya  elmi  (yunanca  arxe  -   qədim,  loqos  -   söz) 

bəşəriyyətin  tarixi  inkişafmm,  onun  mənəvi  mədəniyyətinin, 

incəsənətinin  və  texniki  uğurlarm m   bərpa  edilməsinə  im kan 

verir.

Hələ  antik  dövrdən, Y unanıstanm  və  R om anm  yüksəli- 

şi  zam anm dan  başlayaraq  bütün  tarixi  dövrlərdə  qədim   abi- 

dəb rə  m araq  m övcud  idi.  Lakin  X IX   əsrdən  etibarən  arxeo­

logiya  müasir  anlam da  bir  elm  kimi  inkişaf etməyə  başladı. 

A rxeoloqlar təsadüfı tapm tılardan və soyğunçu qazm tılardan 

sistemli və dəqiq qazm tılara və tədqiqatlara keçdilər.

Çoxlaylı  a b id ə b r  araşdırılan  mövzu  üçün  mühüm   əhə- 

miyyət  kəsb  edir.  Bir-birinin üzərini  ardıcıllıqla  örtən  m ədəni 

təbəqələr  uzun  d ö v rb r  ərzində  stratiqrafiyanı  -   mədəniyyət- 

b rin  xronoloji şəkildə dəyişməsini izləməyə im kan verir.  Çox- 

təbəqəli  abidələr  sayəsində  birtəbəqəli  m əskənbrin  və  nekro-

---

polların  m aterialları  müqayisə  edilə  və  onlarm   tarixi 

müəyyən edilə bilər.

İlk  yazılı  mənbələr  m eydana  gəlməzdən  əw əl  m addi 

mədəniyyət abidələrində tapılmış ayrı-ayrı əşyalarm  səciyyəvi 

əlamətlərini,  onlarm   əmələgəlmə xronologiyasmı,  dəfn  məra- 

sim brinin  oxşar  və  ya  fərqli  cəhətlərini  və  s.  əsas  götürərək, 

miqrasiya prosesləri haqqm da fikir söyləmək olar.

İstifadə  funksiyasmdan  asılı  olaraq,  qablar  və  alətlərin 

forması  genetik  cəhətdən  ünsiyyətdə  olm ayan  cəmiyyətlərdə 

ehtiyac  çərçivəsində  müstəqil  istehsal  edilə  bilər.  Əşyanm 

funksional xüsusiyyətləri geneoloji əlamət hesab edilə bilməz. 

Əksinə,  müqayisə  olunan  əşyaların  ornam ental  və  digər 

ikinci  dərəcəli  əlamətlərinin  oxşarlığı  (təsadüfbri  və  mənim- 

səm əbri  istisna  etməklə),  bu,  əşyaları  yaradan  mədəniyyətlə- 

rin  genetik  və yaxud  digər üzvi  əlaqələrinin  mövcud  olmasım 

sübut edir.  Нэг bir  xalqm  incəsənəti  ancaq  onun  özünə  məx- 

susdur.  K eram ik  qabların  forması  müxtəlif üslublarla  hazır- 

lanmış  və  onların  üzərinə  vurulan  geom etrik  naxışlar  və  təs- 

vir  olunan  səhnələr  (məsələn,  ov,  məişət  və  dini səhnələr,  in- 

san  və  heyvanlarm  təsviri)  ə tra f  m ühiti  nəzərə  alm aqla 

müxtəlif qayda və üsullarla çəkilmişdir.

Yerli  əşyalar  arasında  mübadilə,  hədiyyə,  qarşılıqlı  tə- 

sir,  bənzətmə  və  s.  nəticəsində  əldə  edilmiş  yabançı  incəsənət 

əşyalarma  rast  gəlinə  bilər -  arxeoloqlar  bu  əşyaları  öyrənib, 

bir-birindən  fərqbndirib,  tarixini  düzgün  təyin  ediblər.  Müa- 

sir  elmin  nailiyyətləri  əsasında  onlarm   tarixi  kimyəvi  analiz- 

b rin  aparılm ası üsulu ib  təsdiqlənir.  D igər tərəfdən,  bəzi yer­

li  və  gətirilmə  əşyalar (m əsəbn,  bəzək  əşyaları)  uzun  m üddət 

istifadə  olunduqlarm a  görə,  onlarm   tarixi  digər  əşyalar  və 

yaxud  üzərbrində  aşkar  olunan  yeniliklər  və  təkmilləşdirmə 

izlərinə  əsasən  təyin  e d ib   bilir.  Müəyyən  ərazidə  dəyişiklərin 

baş  verməsini  dəfn  mərasim ində  olan  yenilikbr,  m əsəbn, 

dəfn  kamerasmm  quruluşu,  meyidin  qoyuluşu,  avadanlıq  və 

s.  sübut  edir.  Yeni  silah  tip b rin i  isə  onlarm  m eydana  çıxma- 

smın  yalnız  birinci  m ərhəbsində  nəzərə  alm aq  olar,  çünki  si- 

lahı əks tərəfin əhalisi çox tez mənimsəyir.

M iqrasiya  p ro sesb ri  az,  ya  çox  intensivliklə  qədim   za- 

m anlardan  baş  verir.  Əldə edilən  m addi  mədəniyyət  abidələ- 

rində bu prosesləri m üm kün qədər izləmək m ümkündür.

Yaxın  Şərq,  ebcə də Q afqaz insanm ,  cəmiyyətin form a- 

laşması və təkam ülünün qədim ocaqlarm dan biridir.  M üxtəlif 

dövrlərdə baş verən  q əb ib  və siyasi b irb şm ə b ri prosesbrində 

gah  bütün,  qah  d a  parçalanm ış  şəkildə  inkişaf edən  Cənubi 

Qafqaz vilayətbri,  ilk əmək a b ti kəşf olunandan dövlətçiliyin 

yaranm asm a qədər,  m ədəniyyətin bütün inkişaf mərhələlərini 

keçmişdir.

Əlverişli  iqlim   şəraiti,  zəngin  təbii  ehtiyatlar,  xüsusib 

ilkin əmək a b t b r i  və silahm hazırlandığı dəvəgozü və çaxm aq 

daşlarm m   m övcudluğu  burada  insanm   inkişafm a  tək an   ver- 

mişdir.  Cənubi  Q afqaz  çölbrindəki  to rp aq   qatınm   isti  sub- 

tropik  iqlim  şəraitində  ot,  kol  və  ağaclarla  örtülməsi  b u rad a 

müxtəlif heyvanlarm   yaşam asm a  şərait  yaradırdı  ki,  onlarm  

arasm da  insanabənzər  meymun  d a  ola  bilərdi.  Q ərbi  Azər- 

baycanla  G ürcüstanm   sərhədində,  K axetiya  ərazisindəki 

U dabno  adlanan  yerdə  əldə  olunan  tapm tılar  bu  barədə mə- 

lum at  verir.  B urada  tapılm ış  mükəmməl  insana  bənzər  mey- 

m una  məxsus  alt  çənə  sümüyünün  bir  hissəsinin  və  iki  dişin 

morfoloji  əlam ətləri  göstərir  ki,  onlar  insanm   əcdadı  da  ola 

bilərdibr.  7-8  m ilyon il əvvəl yaşam ış  bu  antropoid  U dabno- 

pitek adlandırılm ışdır.

Tiflis  şəhərindən  80  km cənub-qərbdə,  gürcübrin  D m a- 

nisi  adlandırdıqları  Q arayazıda  1,8  milyon  il  əvvəl  yaşamış 

H om o erektus -  yəni düz gəzən adam  aşk ar edilmişdir.

Qədim  insanlar  çay  sahillərində,  bulaqlara  yaxm,  əlve- 

rişli təbii müdafiəsi olan sığm acaqlarda m əskən salırdılar.

Arxeoloji  qazm tılar  nəticəsində  A zərbaycanm   Fizuli 

rayonu  ərazisində  yerləşən  çoxtəbəqəli  Azıx  m ağarasında  ib- 

tidai  insan  m əskəni  aşkar  edilmişdir.  Azıx  m ağarası  dünya 

arxeologiyasında  xüsusi  yer  tutur.  Q uruçaym   sol  sahilində, 

dağ  yam acında,  dəniz  səviyyəsindən  900  m  hündürlükdə  yer- 

ləşən  bu m ağara  1,2 m ilyon  il  əvvəl  b u rad a  yaşayan  insanlar 

tərəfindən  m əskunlaşdırılm ış  və  sonralar  həmin  m ağ ara  ya-

---