Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

Kutilər.  K uti  tayfaları  Şumer  dövlətindən  şimala,  Za- 

qroş  dağları  və  U rm iya  gölü  ətrafı  ərazilərdə  yaşayırdılar. 

Е.э.  III  minilliyin  axırm da  kutilər  Enridavazirin  başçılığı  ilə 

Şumer  və  A kkadı  birləşdirən  çar  N aram -Suenin  ordusunu 

darm adağm   edir  və  ölkənin  cənub  hissəsinə  soxularaq,  şu- 

m erlərin  müqəddəs  şəhəri  N ippuru  zəbt  edirlər.  K u tib r  100 

ib   yaxm  Şumerə  sahib  olurlar.  Sonralar  tərtib  edilmiş  siya- 

hıya  görə bu  dövrdə  qısa  m üddət -  2-7  il  ərzində hökm darlıq 

edən  20  çarm  adı m əlum dur.  K u tib rin   hökm darlığı  möhkəm 

idi  və  şəhər  başçılarmm  onlara  ağır  vergi  göndərməsinə  bax- 

m ayaraq,  həyat  dinc  şəraitdə  dövran  sürürdü.  Görünür,  ilk 

vaxtlar  k u tib rin   hökm ranlığı  şum erbri  qane  edirdi,  çünki 

onlar  akkadlarm   hökm ranlığından  və  assimilyasiyadan  azad  • 

olm uşdular.  B undan  başqa  kutilər yerli  əhalinin  nümayəndə- 

b rin i  idarəçilik  sisteminə  cəlb  edirdilər  və  tezlikb  burada 

yüksək təbəqənin qarışm ası müşahidə edilir.

K uti  çarları  öz  yazılarını  şum er  və  akkad  dilində  lərtib 

edir,  dini m ərasim brini şum er-akkad məbədlərində keçirir və 

onlarm   ilahilərinə sitayiş  edirdibr.  V axt  keçdikcə,  kuti  çarla- 

rm a  vergi  verilməsinin  davam  etdirilməsinə baxm ayaraq,  bə- 

zi  şəhərlərin  başçıları  tədricən  güclənir  və  müstəqil  siyasət 

yürüdürdübr.  Məsələn,  bunlardan  biri  də  Laqaş  şəhərinin 

hökm darı  Qudea  idi.  Daim i  ağır vergibrin  ödənilməsi  şumer 

əhalasinin  narazılığma  səbəb  olurdu.  K u tib r b   mübarizə 

U ruk  şəhərinin  çarı  U tuheqalm   dövründən  başlayır.  K u tib ­

rin  sonuncu  çarı  Tirikan  döyüşü  udüzduqdan  sonra  əsir 

düşmüş  və  edam  edilmişdir.  K u tib rin   hökm darlığı  devrilmiş 

və onlar zəbt etdikləri əraziləri tərk etmişlər.  G üm an edilir ki, 

onlar  öz ərazilərinə  qayıtmış,  lakin  yerli  əhalinin  yaddaşm da 

və  ədəbiyyatmda  dərin  iz  qoymuşlar.  Е.э.  X IV -X III  əsrlərdə 

k u tib rin   adı hələ  müstəqil kimi  çəkilir,  lakin  е.э.  I  minillikdə 

bu söz artıq tayfa və  ya d ö v b t  anlayışı  kimi yox,  geniş  ərazi- 

b rin  qədim adı kimi istifadə olunürdu.

Sonrakı  dövrlərdə  k u tib rin   və  h ə tta   daha  geniş  ərazi- 

b rd ə   mövcud  olan  dov təb b   və  M esopotam iyaya  qarşı

düşmənçəlik  edən  m üxtəlif d ö v b tb rin   əhalisini  kutilər  i b   ey- 

n ib şd irird ib r.

K u tib rin   dili  haqqm da  m ülahizəbr  bizə  gəlib  çatmış 

20-30-a yaxm şəxs  adm a və sözbrə əsaslam r.  O nunla b ir vax- 

td a mövcud  olan  qədim  şərq d ilb ri i b  müqayisədə kuti  sözlə- 

ri  lazımi  qədər  izah  olunm ur.  H azırda  ku ti  dilinin  Şimal- 

şərqi Q afqaz dil  qru p u  ib  əlaqəli olm asm a  daha çox üstünlük 

verilir.  B eb   bir  fərziyyə  var  ki,  k u tib rin   dil  qalıqları  hazırda 

A zərbaycanda və  G ürcüstanda  yaşayan  udin  etnik qru p u n d a 

qalmışdır.  K u ti  dövrünə  aid  m addi  mədəniyyət  abidələrinə 

Həmədan  şəhərinin  yaxm lığm da  tapılmış  tunc  heykəl  başı, 

Diyala  çayınm  yuxarı  axarm da  Şeyxanda  aşkar  edilmiş  qay- 

aüstü  relyef,  U rm iya  gölünün  qərb  sahilində  Göytəpədə  ta- 

pılmış  D  və  S  layları,  ebcə  də  onun  qərb  sahilində  üzə  çıxa- 

rılmış  Y am qtəpə  m aterialları  aid  edilir.  Qeyd etm ək  lazım dır 

ki,  adı  çək ib n   mədəniyyətlər  bu   dövrdə  yayılmağa  başlayan 

K ür-Araz m ədəniyyəti ib  də əlaqələndirilir.

Lullubu(m).  K u tib rd ə n   qərbdəki  dağ  və  dağətəyi  geniş 

ərazibrdə  Lullubu(m ),  Lullume  tayfaları  məskun  idilər.  O n­

larm  haqqm da  е.э.  I l l   minilliyin  axırdarm dan  m əlum at  var. 

A kkad  çarı  N aram -Suen  lullubilərin  çarı  Sidurrunun  üzərin- 

də  qələbə  çalm ası  barədə  xəbər  verir.  Z öhhab  yaxmlığmda 

Sarıpul  qayasm da  lullubuların  öz  çarı  A nubanininin  (е.э 

X X III  əsrin  sonları)  akkad  dilində  yazısı  tapılm ışdır.  Yazıda 

Padir  dağm da  onu n   özünə  və  ilahə  İştara  stela  həsr  edilmə- 

sindən  m əlum at  verilir.  B urada  tutulm uş  əsirlərin  təsviri  də 

verilir.  A nubanininin  adı  akkad  adıdır,  ilahə  İştar  d a  akkad 

dini  panteonundandır.  Lullubularm   təxminən  10-a  yaxın 

sözü və xüsusi  adları ak k ad  m ətnbrindən m əlum dur.  G üm an 

olunur  ki,  lullubularm   dili  elam   dilinə  qohum dur,  lakin  bu 

hələ  elmi  cəhətdən  dəqiq  sübut  edilməyib.  Lullubu(m)  siyasi 

və  etnik  qrup  kimi  tarixi  m eydandan  çıxandan  xeyli  sonra 

onlarm  adı  qonşu  xalqlarm   dilində  lullu  “düşm ən”,  “əcnəbi” 

mənasmda istifadə olunurdu.

---

Ön Asiyada miqrasiya proseslərinə dair

Elam.  Şumerlərdən  şərqdə dağlıq  K aru n  və  Kerxu  çay- 

larm ın  o rta  və  aşağı  axarı  boyundan  Iran   körfəzinədək  olan 

to rp aq lard a yaşayan  tayfalar e.ə.  III  minillikdə  Elam  dövləti 

adı  ilə  birləşmişdilər.  Yerli  tayfalar  öz  dövlətlərini  H atam ti 

adlandırırdılar,  şumerlər  onu  N İM .K İ  ideoqram ı  ib   işarə 

edirdilər,  akkad  m ətn b rin d ə  isə  adı  Elam tu(m )  kimi  çəkilir. 

Sonralar buraya  gəlmə irandilli tayfalar bu regionu H uca  ad- 

landırırdılar  (bu  ad  Iranın  indiki  əyaləti  X uzistanm   adm da 

qalmışdır).

Ilk  vaxtlar  burada  A nşan,  Şuşen,  Simaşki,  Paraxse, 

A dam un,  Xamazi  kimi  ayrı-ayrı  şəhər-dövlətlər  inkişaf edir- 

di.  Həmin  şəhər-dövlətlər  birbşdiriləndən  sonra  yunan  mən- 

bəbrində  Suza  adlandırılan  indiki  Şuş  -   Şuşen  döv b tin   pay- 

taxtı  olur;  Simaşki və A nşan isə  Elam  sözünün  sinonimi kimi 

istifadə  olunurdu.  Bu  adlar  Elam   çarlarm m   titullarm a  daxil 

edilmişdir.

Suzada  aparılmış  arxeoloji  qazm tılar  zam anı  aşkar 

edilmiş  bir  neçə  ardıcıl  laylar  göstərir  ki,  artıq  е.э.  IV  minil- 

likdə  burada  divarlarla  əhatələnmiş  yaşayış  yerləri  mövcud 

idi;  boyalı  qablar,  mis  m əm ulatlar  və  m öhürlərdən  istifadə 

olunurdu.  Sonralar,  dulus  çarxm da  düzəldilmiş  adi  boyasız 

keram ika  istifadə  olunur,  şəhərin  arxitekturası  inkişaf  edir, 

protoelam   piktoqrafik  yazı  m eydana  gəlir.  B uradan  aşkar 

edilmiş  m ateriallar  yerli  cəmiyyətin  yüksək  inkişaf  səviyyə- 

sində  olmasmı  göstərir.  B urada  çar  m əqbərəbri,  tunc  alət  və 

silahları,  qızıldan  düzəldilmiş  m əm ulatlar  tapılm ışdır;  yeni- 

dən  boyalı  qablär  mədəniyyətindən  istifadə  olunm ası  da  aş- 

k a r edilmişdir.

Е.э.  III  minilliyin  axırm da  elam lılar  şum er  və  qədim 

akkad mixi yazısma keçmişlər.  Bisütunda aşkar edilmiş üçdil- 

li  yazılar nəşr ediləndən  sonra ikinci  sütunun  yazısı  arxeoloji 

qazm tılar zamanı Elam  ərazisində tapılmış  yazılarla tutuşdu- 

ruldu  və  öyrənilməsinə  başlamldı.  Bu  istiqam ətdə  E.N orris, 

V.Şeyl,  F.Baysbax,  Q.Hüsinq,  V.Nints  və  başqaları  böyük 

nailiyyətlər  qazandılar.  Paytaxt-şəhər  Suzadan  Elam   çarları- 

nm  yazıları və külli m iqdarda təsərrüfat sənədbri  tapılmışdır.

Elam  dili  Cənubi  H indistanda  və  Bəlucistanda  (Pakistanm  

cənub-qərbi və İranm  cənub-şərqi) indiyə qədər mövcud  olan 

dravid d ilb ri q ru p u n u n  erkən qoluna aid edilir.

Elam   ərazibrinin  birbşdirilm əsi  çar  Puzur  (ya  K utik)- 

İnşuşinakm   (təxm inən  е.э.  2200-cü  ilb r)  adı  ib   bağlıdır.  Ən 

böyük  nailiyyətbr  A k kad  K utir-N axxuntenin  (е.э.1730-1700 

illər)  dövrünə  düşür.  Ç içəkbnm ə  dövründə  Elam   M esopota- 

miya  dövbtləri  üzərində  qələbə  çalır  və  onlarm   şəhərlərini 

qarət  edir.  Suza  şəhərində  A kkad  çarı N aram -Suenin  stelası, 

Babil  çarı  H am urappinin  daş  üzərində  həkk  etdirdiyi  “ Qa- 

nunnam ə”si  və s.  tapılğışdır.

Е.э.  I  minilliyin  əw ələrindən  elam  yazıları  azalır,  bəzi 

dövrlərdə  isə,  görünür  qonşularm   istilası  zam anı,  yoxa  çıxır. 

İran  tayfalarm m   bu  ərazilərə  axmı  başlayandan  sonra  külli 

m iqdarda  İra n   leksikası  elam  m ətnlərinə  daxil  olur.  H axa- 

m anişibr  dövründən  sonra  elam  dilində  yazılı  ab id əb rə  rast 

gəlinmir,  lakin  ola  bilsin ki,  şifahi dil kimi  ondan  bir m üddət 

istifadə  olunm uşdur.  Tədricən  elam ibr  yeni  gəlmiş  irandilli 

tayfalarla qarışıb iran  dilinə keçm işbr.

Ebla.  Y azılı  ab id əb rin   qədim ocaqlarından biri  də Qər- 

bi  Suriyada  yerləşən  Ebla  dövləti  olm uşdur.  Son  ilb r  m üasir 

Tell-Mardix  təpəliyində  italyan  alimi  P aolo  M attienin  rəh- 

bərliyi  altm da  ap arılan   qazm tılar  göstərmişdir  ki,  insanlar 

burada  artıq   е.э.  IV  minillikdə  -   ilk  tunc  dövründə  m əskun- 

laşmışlar.  Əldə  edilən  m ateriallar  Şumer,  Assuriya,  Misir, 

Mari,  A nadolu  dövbtləri  ilə  əlaqələrin  olm asm ı  göstərir.  E b­

la  şəhərinin  adı  bir  neçə  dəfə  yazılı  m ənbələrdə  çəkilir,  lakin 

onun  coğrafl  baxım dan  lokallaşdırılm ası  1968-ci  ildə  daş 

heykəl  üzərində  ak k ad   mixi  yazısmın  tapılm asm dan  sonra 

müəyyən  edilmişdir.  Ebla  dövlətinə  Qədim  Sarqon  və  N a- 

ram-Suen yürüşlər etmiş, sonuncu çar İbbi-Zikirin vaxtında -  

е.э.  2225-ci  ildə  isə  о  m əhv  olm uşdur.  Е.э.  2000-ci  ildə  Ebla 

dirçəbndə  yerli əhali yeni  sakinlərlə -  qərbi  sami  d ilb ri  q ru ­

puna  aid  olan  və  artıq  M esopotam iyanm   çox  hissəsini  zəbt 

edən  am o rib r,  eb cə  də  bu  dövrdə  güclənmiş  və  böyük  ərazi-

---