Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

məyə  və  onlarm   Qafqaz  dillərinin  abxaz-adıgey  dil  qrupuna 

aid  edilməsinə  im kan  verir.  «K aska»  termini  ilə  onun  sino- 

nimi olan «abeşla»nı adıqlarm  və abxazların özbrini müvafiq 

olaraq  (kasoq,  kaşoq)  və  (apsil,  apşil)  adlandırm aları  ilə 

müqayisə etmək olar.

Iqtisadi  amillər  də  H ett  dövlətinin  zəifləməsinə  səbəb 

olmuşdur.  Ticarət  mərkəzləri  qalay  yataqlarm ın  aşkar  olun- 

duğu  qərbə  (İspaniya,  Ingiltərə)  doğru  istiqamətləndi.  Şərai- 

tin  çətinliyi  üzündən  onun  şərqdən  gətirilməsi  dayandırıldı. 

D əm ir üzərində  hett inhisarçılığına  son  qoyuldu.  Ə ritm ə  tex- 

nologiyasma  yiyələnən  bir  çox  dövlətlər  onu  öz  ərazilərində 

çıxarmağa və istehsal etməyə başladılar.

H ett dövlətinin süqutundan sonra assur çarı I Tiqlatpa- 

lasarın  (е.э.  1115-1077-ci  illər)  dövrünün  məribələri  Şimali 

Suriya  ərazisini  paytaxtı  K arkem iş  olan  «H atti  ölkəsi»  ad- 

landırırlar.  Bibliya mətnlərində yəhudilərəqədərki  Fələstin və 

Suriya tayfaları arasında “hettei”lərin də adı çəkilir.

Əvvəlki  qüdrətli  dövlətin  yerində  friqilərin,  frakiyalıla- 

rın, lidiyalılarm, muşklarm, filistim librin və b.-m n xırda döv- 

btləri  yarandı  və  hətta h e ttb rin   adı  dünya  tarixindən  silindi, 

qədim m ətnlərin oxunm asm a qədər onların adları yalmz Bib- 

liyadan bəlli idi. 

{

Aralıq dənizinin şərq 

sahillərindəki tarixi proseslər

Е.э.  II  minillikdə tayfalarm   növbəti  köçü başlandı.  Şər- 

qdən  Sinay  yarım adası  vasitəsilə  е.э.  X V III-X V II  əsrlərin 

dönəmində barələrində  çox  az m əlum at olan hiksoslar (Misir 

dilindəki  heka  hasup  «səhra  təpələrin  hökm darları»,  «yadelli 

ölkəbrin  hökm darldan»)  M isir  üzərinə  yürüdübr.  O nlar  Сэ- 

nubi  Suriyanm  və  Şimali  Ə rəbistanm   etnik  təfkibi  müxtəlif 

olan  tayfa  birliyindən  ibarət  idi.  H iksoslar  Misirə,  onlara 

yürüş  zam anı  üstünlük  verən  döyüş  arabaları  gətirdilər.  Mi- 

sirdə  110 il  qaldıqdan  sonra  е.э.  1600-cü  il  radələrində  Yax- 

mes  (I Amasis)  tərəfindən  birdəfəlik  olaraq  qovuldular.  Mi-

sirin  qüvvətlənməsi  ilə  A ralıq  dənizinin  şərq  sahilləri  -   Fələ- 

stin,  Finikiya  və  Suriya  uğrunda  m itannilibr,  h e ttb r  və  as- 

surlarla m übarizə başlanır.

Q ərbdən  şərqə  yeni  etniki  köç  təxminən  е.э.  X III  əsrin 

sonlarm dan  başlamr.  «Dəniz  xalqları»  adı  ib   bəlli  olan  bu 

yeni dalğa M akedoniya və  Frakiyaya köçmüş friq ib ri öz yer- 

lərindən  qovdular  və  onlar  Kiçik  Asiyanm  mərkəzində  эу- 

b n d ib r.  M uşklar/m usklar  F ərat  çayınm  yuxarı  axarlarm da 

meydana  çıxdılar.  Frakiyalılar  şimal-qərbdə  məskunlaşdılar. 

Y arım adanm   cənub-qərbini hett-luviyalılarm  törəmələri  olan 

lidiyalıl^r,  qərb  sahilləri  isə  yunanlar  tutdular.  O nlarla  bir- 

likdə  protoerm ənibrin  ф   köçləri  başlam r  və  onlar  sonralar 

Yuxarı  F ə ra t  rayonlarm da  əylənirbr.  Onları  dilbrinə  görə 

H ind-A vropa dilləri aibsinin qollarm dan birinə aid edirbr.

Elə  bu   dövrdə  abxaz  və  protogürcü  tayfaları  da  köç 

edirlər.  Bütün  bu  xalqlar  hələ  uzun  m üddət  qaynayıb- 

qarışdıqları  hettlər  və  h ü rrib rin   şəxs  və  yaratdıqları  kiçik 

çarlıqlarm  adlarm ı saxlayırdılar.  Bu dövr xırda  çarlıqlarm  və 

müstəqil şəhər-dövlətlərin mövcud olduğu dövrdür.

Е.э.  I  minilliyin  birinci  yarısında  Kiçik  Asiyanm  mər- 

kəzi  hissəsində  Friqiya  çarlığı  gücbnir.  T avr  dağlarından 

qərbdə yunan şəhərbrinə qədər olan ərazibri özünə tabe edən 

Friqiya  çarlığı Y axm   Şərq  ölkəbri  ib   Egey  dünyası  arasm da 

əlaqəbndirici  həlqəyə  çevrildi.  F riq ib r qonşu  ölkələrin  iddia- 

larm dan  qorunm alı  olur,  hətta,  assur  yürüşlərinə  tab   gətir- 

məkdən ötrü ittifaqlara da g irirdibr, məsələn,  U rartu  ilə.  E.ə. 

VIII  əsrin  sonlarında  U ra rtu   və  Friqiya  sərhədlərində  peyda 

olan  k im m erb r  Friqiyaya  ciddi  zərbə  endirdibr.  Qərbdən  -  

Balkanlardan yeni trer tayfalarm m  yürüşbri başlandı.  Bunla- 

rm hər ikisi ölkəni taladılar və о artıq özünə g ə b  bilmədi.

Friqiya  dövrlərindən  dünya  ədəbiyyatm da  iki  əfsanə 

qalmışdır.  O nlardan  biri «qordi  düyünü»dür ki,  çar Qordinin 

adı  ib   bağlıdır.  O nu  aça  bilən  şəxs  dünya  hökm darı  ola  bi- 

brdi.  Təbii  ki,  heç  kim  onu  aça  bilməmişdi,  M akedoniyalı 

İsgəndər  isə  sadəcə  qılmcla  doğram ışdır.  İkincisi,  Q ordinin 

oğlu  M idas  haqqm dadır.  G uya  о,  пэуэ  toxunsa  imiş  qızıla

---

çevirərmiş  və  sonda  acm dan  ölübmüş.  Görünür,  sonuncu  əf- 

sanə  Friqiya  ərazisində  aşkar  edilmiş  qızıl  yataqları  ilə  bağlı 

imiş.

Friqiyanm   zəifləməsi  ilə  K içik  Asiyanm  qərbində  Li- 

diyanm  yüksəlməsi  eyni  vaxta  düşür.  O nun  çarı  Qiqes  Fri- 

qiyanı  özünə  tabe  edir,  kimmerlərlə,  assurlarla  və  b.  ilə 

mübarizə  aparır.  Skiflərin  gəlişi,  kimmerlərlə  toqquşm ada 

qalib  gəlm əbri  Lidiyanı  xilas  etdi  və  çar  Ardisin  (е.э.  651- 

6I3?-cü  illər)  dövründə  Lidiyanm  sərhədləri  bir  qədər  də  ge- 

nişbndi.  Kiçik  Asiyanm  qərb  sahillərindəki  şəhər-dövlətlər 

də  tabe  edildi.  A m m a  şərqdə  qüw ətlənm iş  və Assuriya  kimi 

qüdrətli  dövbti  darm adağın  etmiş,  M anna  və  U rartu n u   fəth 

etmiş  M idiya  dövbtinin  sərhədləri  genişlənərək  Lidiya  s ə r - : 

hədlərinə  yaxmlaşdı.  Lakin  skiflərin  də  köməyindən  istifadə 

edən  Lidiyanm  ciddi  müqaviməti  K iaksarla  A liatt  arasm da 

m üqavibnin  bağlanm asm a  gətirib  çıxardı  və  buna  həm   də 

е.э.  585-cı il m aym  28-də  Günəş  tutulm ası  da ciddi  təsir  etdı 

Sülh  sülab  arası  kəbinlə də möhkəm ləndirildi -   K iaksar Alı 

attın  qızmı  aldı.  Lidiya,  qərb  və  şərqin  ticarət  əlaqələri  sayə- } 

sində  çiçəklənmə  dövrü  keçirirdi.  Lidiyada  dünyada  ilk  dəfə 

olaraq  qızıl  sikkə  zərb  etməyə  başladılar.  O nun sonuncu  çarı  { 

K rezin  adı  zənginlik  simvolu  kim i  dünya  ədəbiyyatma  daxil  i 

oldu.  Lakin  е.э.  546-cı  ildə  Lidiya  d a  bütün Yaxm   Şərq  kimi 

j 

haxamanişilər  sülaləsindən  olan  II  K ir  tərəfındən  fəth  olun 

du.

• 

.  

^

Fələstin.  Israil.  Iordaniya.  Finikiya.  Qədim  F əb stin in   ]

(müasir  İsrail,  F əb stin   və İordaniya  əraziləri)  və  Finikiyanın 

(müasir  Livan)  ərazilərində  е.э.  III-II  m inillikbrdə  şimali- 

mərkəz  sami  d ilb ri  dialektində  danışan  xanaanlar,  yevusibr 

və b.  tayfalar m əskunlaşm ışdılar. Yevusilər etnonim i Yerusə- 

lim  şəhərinin adında qalmışdır.  Y əh u d ib rin  xanaanlarm   tor- 

paqlarm a  soxulduqları  zaman  əhali  onlara  qarşı  ciddi  müqa- 

vimət  göstərmiş  və  d ə fə b rb   köm ək  üçün  M isir  fironu  Exna- 

tona  (е.э.  1424-1388-ci  illər)  m üraciət  etm işbr.  Tell-Am arn  I 

arxivinin  (Misir)  sayəsində  Yerusəlim  çarının  üç  m əktubu

bəllidir.  Lakin  özünün  daxili  dini  islahatları  i b   məşğul  olan 

Exnaton  yardım   göstərməmişdir.  Sonuncu m əktubda  bildiri- 

lir ki,  ölkənin  böyük hissəsi  artıq istila  olunub.  Görünür,  əra- 

zibrin  tutulm ası  tədricən  baş verirmiş, -  hücum edənlər  ayrı- 

ayrı vilayətlərin başçıları ilə saziş bağlayaraq, müqavim ət gö- 

stərənlərə  qarşı  hərbi  toqquşm aya  girişirdibr.  X anaanın  d a­

ha  inkişaf  etmiş  mədəniyyəti  gəlmələrə  böyük  təsir  göstər- 

mişdi.  Hələ  uzun  m üddət  əhali  arasında  xanaanlarm   baş  al- 

lahı  V aala  sitayiş  edilirdi.  X anaanlarm   özbrinin  yazıları  yox 

idi,  onlar A kkad və  qədim  M isir yazılarm dan istifadə edirdi- 

b r.  OnJarm  bir sıra  şəxs  adları,  term in b r və  sö zb r gəlib  bizə 

çatmışdır.

Suriya  bölgəsində  yenə  də  sami  dil  qru p u n a  aid  olan 

amori  dili  yayılmışdır.  О  yazısız  idi,  onlarm   şumer  və  akkad 

mənbələrindən yalnız  şəxs adları məlumdur.

Finikiya  sahilbrinin  lap  şimalmda  isə  qərbi  sami  dil 

qrupuna  aid  edilən  uqarit  dili  yayılmışdı.  U q arit  şəhər- 

dövlətinin  (Suriyadakı  L atakiyanın  11  kilometrliyində  yerlə- 

şən neolit  dövründən  bəri  çoxtəbəqəli  R as-Şam ra  abidəsi)  öz 

yazısı v ar idi.

Е.э.  XV -X IV  əsrlərə  aid ed ib n  saray binalarm m   arxeo- 

loji  qazm tıları  zam anı  mixi  yazılı  gil  lövhələrdən  ibarət  arxiv 

aşkar olunm uşdur.  K itabələr akkad (assur-babil),  hürri, hett, 

uqarit  və  hələlik  bizə  bəlli  olm ayan  Egey  hövzəsi  xalqlarm- 

dan  birinin  dilində  (bu  günədək  mətni  oxunm ayıb)  tərtib 

olunmuşdur.  Bu m əktublar işgüzar sənədbr,  m əhkəm ə qərar- 

ları,  m üxtəlif  m əktublar,  çoxlu  poetik  rəvayətbr,  allahlara 

həsr  olunm uş  ayin  k itab əb ri  və  miflərdən  ibarət  idi.  Bəzi 

lövhələrin  üzəri  sadə  mixi  işarələr  i b   yazılmışdı,  determ ina- 

tivdən  istifadə  olunm urdu,  işarə  qrupları  şaquli  xətlərb  bir- 

birbrindən  ayrılmışdılar.  O nların  öyrənilməsi  göstərdi  ki, 

həmin  tayfa heca  yazısından  istifadə etməmişdir.  Yazımn  şif- 

rini  fransız  alim b ri  Ş.Virollo  və  U .D orm   və  alm an  alimi  H. 

Baer  tam   müstəqil,  ayrılıqda  aça  bilmiş  və müəyyən  etm işbr 

ki,  mixi  form adan  istifadə  etməklə  U qaritdə  ilk  dəfə  olaraq

---