Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

lan  həm in  yazılar Yenisey  çayı  boyunca  və  M onqolustanda, 

O rxon  çaymın  yuxarı  axarlarm da  aşkar  olunm uşdur.  O nla­

rm  D anim arka  alimi  V.Tom son  tərəfmdən  şifraçımı  edilmiş, 

rus  alimi  Y.V .Radlov  tərəfmdən  isə  m ətni  oxunm uşdur. 

Мйэууэп dövrdə bu  yazılar geniş yayılmışdı.  Bizim dövrümü- 

zə  ith af  stelalarm da,  qəbir  daşlarm da,  qayalarda,  məişət 

əşyalarm m   üzərində  belə  yazılar  gəlib  çatm ışdır,  Görünür, 

onlardan  ağac üzərində  də mövcud  olm uşdur.  Bu,  sait və  sa~ 

m it  səsli  əlifba  yazısı  idi  və  sağdan  sola  yazılırdı,  sözlər  iki 

nöqtə ilə bir-birbrindən ayrılırdi.  Bu yazı pəhləvi və soqd ya~ 

zılarınm  vasitəsilə  aram i  yazısı  əsasm da  yaradılıb.  Sonuncu 

O rxon yazısmm tarixi 784-cü ilə aid edilir. Türk xaqanlığm da 

əhalinin  özünəməxsus  dini  baxışları  və  dünyagörüşləri  vardı, 

lakin  onu n   süqutundan  sonra  şimalda  xristianlıq,  qərbdə  is­

lam,  şərqdə  isə  buddizm in yayılması  başlanır,  bəziləri  isə  yə- 

hudi dinini qəbul edir.

Türklərlə  bağlı  m üxtəlif  ixtiralar  və  yeniliklər  tarixi 

m eydana  çıxmışdır  və  bunlar  çox  tezlikb  dünyada yayılaraq 

bütün xalqlar tərəfmdən  əxz edilmişdir.  Türklər m ahir atçılar 

kimi  tanım rdılar.  A t  üzərində  olarkən  rahatlığm   və  hərəkət 

sərbəstliyinin  təmin  olunması  məqsədilə  onlar  şalvardan  isti- 

fadə  etməyə  başlam ışlar;  a t  əsləhəsi  ağac  özül  əsasm da 

süm ükb  bəzədilmiş  yəhər,  metal  (bəzən  qızıl)  i b   zəngin  bə- 

zəkli  dəri  yüyən,  dəm irdən  düzəldilmiş  ikideşikli  psali  ib   bir- 

halqalı  gəm  dartı  və  başlıq  qayışmı  birləşdiricidən  ibarət  idi. 

II-IY   əsrlər  arasında  tü rk b r  ilk  dəfə  olaraq  üzəngi  ixtira  et- 

mişlər.  O nlar  sonluğu  və  ortası  sümük  i b   bərkidilmiş  iri  qu- 

ram a  yay  və  iri  iki-üçpərli,  700 m etrədək  uça  b ib n   oxlardan 

istifadə  edirm işbr,  at  üzərində  gedərkən  m aneçilik  törədən 

düz qılmcı əvəz edəcək əyri qılmc ixtira etmişlər,  köç arabala- 

rmı və s.  təkm ilbşdirm işbr.

VII 

əsrdə  Qərbi  Türk  xaqanlığınm  süqutundan  sonra 

h ə b   xaqanlığm  içərilərində  form alaşm aqda  olan  d ö v b tb r 

yaranır.  Azovsahili çöllərdə və T am an yarım adasında Bulqar 

dövbti  yaram r.  Lakin о  uzun m üddət m övcud ola bilmədi və 

yaradıcısı K ubratm  ölümündən sonra dağıldı.

Bir-birlərini  sıxışdıran  köçəri  tayfalar  şərqdə  İranm , 

qərbdə  isə  Bizansm  tabeliyində  olan  ərazibri  tuturdular.  L a­

kin Bizans  avarlarm  köməkliyi i b  birinci hun dalğası tayfala- 

rını  dağıda  bildi.  Bu  dövrdən  etibarən  həmin  ərazilərə  sahib 

olm aq uğrunda aparıcı rol xəzərbrin əlinə keçir.

Xəzər  xaqanlığı  Xəzərsahili  çölbrdə  formalaşır.  Xəzər- 

b r   özlərini  T ürk  xaqanlığınm   varisbri  sayırdılar  və  onların 

xanları d a  A şina  sülaləsindən  olan türkütlərdən  idi.  O nlar  öz 

fəthbrinə  Azovsahili  torpaqlarm   birbşdirilm əsindən  başla- 

mışdılar.  O rad a yaşayan bulqarlarm  bir qismi tabe  olmaq is- 

təm ədikbrindən  A sparux  xanm   başçıhğı  ib   VII  əsrin  70-ci 

ilbrində D unay üzərinə köçərək yeni D unay Bulqar dövbtini 

yaratdılar.  S onralar  onlar  slavyan  tayfaları  ib   qarışdılar  və 

bu  ərazilərdə  onlarm   yalnız  adı  qalmışdır.  Bulqarlarm   digər 

hissəsi  O rta  V olqaboyunda  əybnərək,  savirbrin  iri  birlikbri 

kimi  sərhədlərini  tədricən  genişləndirən  Xəzər  xaqanlığma 

daxil  oldu.  D övlətin paytaxtı m üasir D ağıstanm   şim alındakı 

ВэЬпсэг  və  Səməndər,  sonra  isə Aşağı Volqa  sahilindəki  İtil 

olur.  B unlar  böyük  və  yaxşı  möhkəmləndirilmiş  şəhərlər  idi. 

Xəzərlər  K rım ın  tabe  etdirilməsi  uğrunda  Bizansla,  h a b eb  

Cənubi  Q afqaz  torpaqları  üstündə  İranla  inadlı  m üharibəbr 

aparırdı.  K ö çərib rin   m üdaxibsindən  öz  sərhədbrini  qoru­

m aq  məqsədilə  sasan ib r  Qafqaz  dağlarının  aşırımları  boyu 

müdafiə divarları tikməyə başlayırlar. I Xosrov Ənuşirəvanm 

(531-579-cu ilb r)  hakimiyyəti illərində  yeni m üdafb divarları

-  m öhtəşəm  D ərbənd divarları inşa edilir.  Ərəb mənbələrinin 

m əlum atlarm a  görə  I  şah  Q ubadın  hakimiyyəti  ilbrində  (V 

əsrin  sonları  -   VI  əsrin  əvvəlbri)  xəzərbr  Albaniya,  Gürcü- 

stan və  Erm ənistan ərazibrinə yürüşbr edirbr.  Şah çox çətin- 

lik b   bu  torp aq ları  saxlaya  bilirdi.  730-731-ci  illərdə  xəzərbr 

müvəffəqiyyətlə  yürüş  keçirərək,  Albaniyaya  ağır  zərbə  vu- 

rub,  Ə rdəbil  şəhərinə  kimi  çatır  və  onu  dağıdırlar.  Bir 

m üddət A lbaniya xəzərlərə хэгас verirdi.

Xəzərlər  yaratdıqları  dövbti  qoruyub  saxlam aq  və 

m öhkəm bndirm ək  üçün  ümumdövlət  dinini  tətbiq  etməyə 

başladılar.  İlk vaxtlar bu,  üm um türk  səma allahı T anqrı kul-

---

tu idi. A m m a qərbdən -  Bizansdan və cənubdan -  Irandan və 

Cənubi  Q afqazdan  zərdüştlik  və  xristianlıq  daxil  olurdu.  Sa- 

virlər,  bulqarlar  və  xəzərlərin  özlərinin  bir  hissəsi  bu  d in b ri 

qəbul edirdilər.  V III  əsrdən  etibarən buraya iudaizm  də daxil 

olmağa  başlayır.  Belə  etnik  və  dini  rəngarənglik  şəraitində 

Xəzər  xaqanı  başa  düşürdü  ki,  xristianlaşm a  yaxın,  lakin 

düşmən  olan  qonşu  Bizansa  ideoloji  cəhətdən  tabe  olmaq 

demək  idi.  IX   əsrdə  xəzərlərin  hakim   təbəqəsi,  başda  xaqan 

O badi  olm aqla  rəsmi  qaydada  yəhudi  dinini  qəbul  etdilər. 

Xəzər  xaqanı  İo sif  (X  əsrin  ortaları)  Qərdiniyyə  xilafətinin 

saray m əm uru yəhudi X asday ibn  Şafrutun sorğusuna qədim 

yəhudi  dilində  göndərdiyi  cavabda  o,  yəhudiliyin  qəbul 

olunm ası vaxtım  və öz dövləti haqqm da m əlum atları bildirir.

Xəzərlər  müəyyən  m üddət  bir  tərəfdən  şimaldan 

slavyanların m üdaxibsinin  qarşısm ı  alır,  özb ri  onlarm  ərazi- 

lərinə  basqılar  edir  və  tabeliklərindəki  slavyan  tayfalarm m  

üzərinə xərac təyin edirdibr,  digər tərəfdən isə cənubdan Iran 

və ərəb  təsirinin  müdaxiləsinə  qarşı  sipərə  çevrilm işdibr.  Xə- 

zərlərin  ərəblərlə  apardıqları  uzunm üddətli  savaşları  dövbtin 

iqtisadi  qüdrətini  xeyli  zəiflətdi  və  nəticədə  onların  şimala  -  

D o n   və  V olqaboyu  çöllərinə  kü tb v i  köçləri  başlandı.  Aşağı 

V olqada  yeni  paytaxt  -   Itil  şəhəri  inşa  olundu.  735-ci  ildə 

эгэЬ  sərkərdəsi  M ərvan  Xəzər  xaqanınm   qoşunlarım   darm a- 

dağm   etdi,  am m a  xaqanlığm   ərəb  dövlətinə  tabe  olunması 

baş  tutm adı.  Bütün  bunlar Xəzər  dövbtini  zəifbdirdi,  çoxal- 

mış  daxili  çəkişmələr  isə  yeni  köçəri  tayfalarm   -  m acarlarm , 

peçeneqlərin  və  quzların  -   onların  ərazilərinə  soxulm asma 

şərait yaratdı.  M acarlar daha  da  qərbə doğru g etd ib r və Av- 

ropanm   m ərkəzində  əy b n d ib r;  peçeneqbr  isə  Xəzərətrafı  və 

Q ara dənizin şimal sahilbrindəki geniş çölləri ələ keçirdilər.

Xəzər  dövlətinə  sonuncu  zərbəni  quzlarla  sazişə  girmiş 

ruslar  vurdular.  Volqa  çayı  ib   Xəzər  dənizinədək  olan  azad 

ticarətə  m araq  göstərən  ruslar  Xəzər  qoşunlarını  və  onlarm 

paytaxtlan Səməndəri və Itili darm adağm  etdilər.  M übarizəbr 

və  müharibələr  nəticəsində  gücdən  düşmüş  xəzərlər  kömək 

üçün  xarəzm librə  müraciət  etdibr.  Köməyə  razılıq  verən  xa-

rəzm libr  onlarm   islamı  qəbul  etm əbrini  şərt  kimi  irəli  sürdü- 

lər.

X  

əsrin  sonlarm da  Xəzər  döv b ti  süqut  edir.  B undan 

sonra  xəzərb r  ətrafa  yayılır  və  müxtəlif qonşu  xalqlarla  qay- 

nayıb-qarışırlar.

X əzərbrin  adı  sonuncu  dəfə  mənbələrdə  X I  əsr  rus  sal- 

naməsində çəkilir.

Türkdilli  tayfalarm   müdaxiləsi  genişbnir  və  d ah a  da 

gücbnir.  Q rüplardan biri  indiki Ə fqam stanm  şərqindəki əra- 

zibrdə əybnm işdi.  O nlar O rta Asiyanm və İranm  geniş ərazi- 

b rin i  fəth  edərək,  Sultan  M ahm udun  hakimiyyəti  ilbrində 

(998-1030-cu)  paytaxtı  Qəznə  olan  eyniadlı  qüdrətli  dövlət 

yaratdılar.  M əşhur  Firdovsi  onun  dövründə  yaşayıb-yarat- 

mış  və o n u n   Sultan  M ahm udun sifarişi ilə yazdığı poemasm- 

da  İran -T u ran   savaşlarm m   tarixi  əfsanəvi  başlanğıcdan  II 

X osrovun  hakimiyyətinədək  ətraflı  təsvir  olunur.  Qəznəvilər 

dövbti  qısam üddətli  çiçəklənmədən  sonra  süqut  etdi  və  səlc- 

uqlar tərəfındən fəth olundu.

Türkdilli  tayfalarm   Yaxm  Şərqin  qədim  d ö v b tb rin in  

ərazilərinə növbəti böyük köçü oğuzlarla bağlıdır.  Tarixi ənə- 

nə  o n la n   24 tayfaya  bölür və  bu  «Dədə  Qorqud»  dastanında 

öz  əksini  tapm ışdır.  Onlarm   adları  dəyişmiş  form ada  müasir 

türk dilində  danışan xalqlarm   adm da qalmışdır.  N isbətən er- 

kən  vaxtlarda  oğuzlar  Sır-Dərya  və  A ralətrafı  düzənbrdə, 

müasir  T ürkm ənistan  və  M ərkəzi  Qazaxıstan  ərazibrində 

məskunlaşmışdılar.  O nlar  bu   ərazibrdə  həm  köçəri,  həm  də 

otu raq   həyat  sürürdülər -   ekstensiv  maldarlığı  əkinçilik,  ov- 

çuluq və balıqçılıqla uzlaşdırmışdılar.

Ə rəb  m ənbəbrinin  m əlum atlarm a  görə  oğuz  tayfaları- 

nm   IX   əsrin  əvvəllərində  fəallaşması  ilə  bağlı  olaraq,  onlar 

öncə  X o rasan a  və  Sistana,  h a b e b   Xəzər  dənizinin  şimal  sa- 

hilbrinə  və  V olqaboyu  sahillərə  doğru  irəlibmiş,  burada 

Volqa  bulqarları və xəzərlərb təmasa  girərək,  müxtəlif qeyri- 

türkdilli  əhali  ilə  (İran,  Qafqaz,  uqro-fm,  sami  və  s.)  qarış- 

mışlar.

X   əsrdə oğuzların arasında baş verən çəkişm əbr nəticə-

---