Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

Hələ  M anna dövründən  iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş, 

A tropatenanın  ərazisində  şəhərlər,  sənətkarlıq,  təsərrüfat 

həyatı çiçəklənirdi.  О  uzun m üddət b u rada bir-birini  əvəzləy- 

эп  imperiyalarm  dini  mərkəzi  olaraq  qalırdı.  G üm an  edilir 

ki,  Avesta  kitablarm dan  biri  olan «Videvdad»m  son  tam am - 

lanması A tropatenada başa çatmışdır.

Zərdüşti  k ah in b ri  həyatda  mühüm  rol  oynayır  və  bir 

çox qonşu ölkələrin  din və ideologiyasma  güclü təsir göstərir- 

d ib r.  Sonralar A durquşnasp kimi tanm m ış  Şiz -  m üasir Təx- 

ti-Süleyman -  şəhərinin atəşli məbədi sasanibrin dövründə də 

imperiyanm  müqəddəs  yeri  və  dini  mərkəzi  kimi  qalm aqday- 

dı və sasani  çarları  taxta çıxan  kimi  mütləq  sitayiş  mərasimi- 

nin keçirilməsi məqsədi ilə buraya gəlirdilər.

Van  ətrafı  ərazilər  də  M akedoniyalı  İsgəndərin  haki- 

miyyəti  altm a  düşmüşdü.  Selevkibrin  dövründə  burada 

müxtəlifdilli  xırda  qurum larm   dəyişkən  müvəffəqiyyətlə  bir- 

ləşmə prosesi gedirdi.

R om anm   Yaxm   Şərqə  m arağının  artm asm dan  istifadə 

edən  və  ona  arxalanan  I  Artaşesin  (е.э.  189-160-cı  illər)  ha- 

kimiyyəti  ilbrində  burada  müstəqil  d ö v b t  yaranm ağa  baş- 

layır.  Ən böyük, lakin qısa müddətli nailiyyətbr çar II Tiqra- 

nm  (е.э.  95-56-cı illər) dövründə əldə edilmişdi.  A m m a e.ə.  66 

ildə  Pom peyin  və  Lukullun  yürüşbri  ilə  bağlı  o laraq   həmin 

ərazilərin  böyük  hissəsi  itirilir,  yenicə  yaranan  dövlət  isə  Ro- 

m adan və Parfiya arşakilərindən asılı vəziyyətə düşür.

S asan ib r  dövbtinin  (III-VII  əsrlər)  yaranm asm dan  so­

nra  bütün  Cənubi  Qafqaz  bu  dövbtin  hakim iyyəti  altm a 

düşdü.  Sasanilər  bu  ərazilərin  idarə  olunm ası  üçün  çox  vaxt 

onlara  yerli  hakim lərdən  m ərzban  -   canişin  təyin  edirdibr. 

Bu  ərazilər  onları  öz  təsirləri  altm da  saxlam ağa  çalışan  R o­

m a, sonralar isə Bizans  imperiyası ib  sasan ib r arasm da uzun 

m üddət baş verən m üharibələr m eydam na çevrilmişdi.

O nlar  burada  öz  təsirlərini  din  vasitəsi  ib   də  genişbn- 

dirməyə  çalışırdılar.  301-ci  ildə  erm ənibr,  az  sonra  gürcübr 

və  albanlarm   bir  hissəsi  xristian  dinini  qəbul  edirlər.

Zərdüştilik  dini  də  burad a  dərin  iz  qoymuşdur.  A tropatena 

həb də sasan ib rin  dini mərkəzi kimi qalırdı.

A lbanlar  h ə b   IV  əsrdə  atropatenalılarla  birlikdə  M a- 

kedoniyalı  İsgəndərin  qoşunlarm a  qarşı  vuruşm ada  iştirak 

etm işbr.  O nlar A raz  çayı və  Kiçik  Qafqazdan  Böyük  Qafqa- 

zın  M ərkəzi və  Şərq  bölgələrinin cənub  ətəklərinə  qədər  olan 

ərazibrdə məskunlaşmışdılar.

A lbaniyanın  tarixi,  xüsusib  də  onun  antik  dövr  tarixi 

yazılı  m ənbələrdə  çox zəif işıqlandırılıb.  Lakin  Azərbaycanın 

bir çox  yerlərində müxtəlif tipli  torpaq  qəbirlər,  küplər,  saxsı 

təknə,  daş  və  tax ta  qutular  və  s.  abidəbrdən  aşkar  olunmuş 

avadanlıq  onun  m adjii  mədəniyyətinin  çox  zəngin  olmasm- 

dan  xəbər  verir.  E.ə.  III-I  əsrlərə  aid  bldə  olunan  m ateriallar 

tarixi  ədəbiyyatda  ilk  dəfə  tapıldıqları  yerin  adm a  görə  Ya- 

loylutəpə  mədəniyyəti  adlandırılmışdır.  Sonralar  I-IV  əsrbrə 

aid katakom ba,  çiy  kərpicdən  inşa  olunmuş  tikilidə,  daş  qu- 

tularda dəfn  edilmə adətləri m eydana çıxır.  Bunlar yeni etnik 

qruplarm  müdaxilə etməsini təsdiqləyə b ib r.

Bu  ərazi  barədə  ən  qədim   yazılı  m əlum at  H erodotun 

Haxamanişilər  dövlətinin  sərhədbrinin  Qafqaz  dağlarınadək 

çatması və  onlarm   kolxlara  və qonşularm a хэгас təyin  etmə- 

b ri haqqm da verdiyi m əlum atdır.  H axam anişibrin  dövründə 

bu ərazilərdə  yaşayan  kaspilərin  X I satrapiyaya daxil  olması 

haqqm da  m əlum atı A lbaniyaya  da  aid  etmək  olar.  Ayrı-ayrı 

məlumatlar  nisbətən  son  dövr  antik  mənbələrində  qalmışdır. 

Bu  müəlliflər  də  öz  deyimlərində  Pompeyin  və  A ntoninin 

Qafqaz  yürüşündə  iştirak  etmiş  döyüşçübrinin  xəbərlərinə 

əsaslamrlar.

S trabonun  m əlum atm dan  bəllidir  ki,  albanlar  26  qo- 

hum tayfalardan ibarət id ib r və onlara çarları başçılıq edirdi. 

Ölkədə  alban  tayfalarm dan  başqa,  adları  veribn  dənizin  cə- 

nub-şərq sahilində k a sp ib r (bəzi m ənbəbr onu həm də Alban 

dənizi  adlandırır),  onlardan  cənubda  isə  kadussibr,  anariak- 

lar  və  am ard lan n   olm aları  qeydə  almıb.  Yazılı  mənbələrdə 

saxlanılmış  о  qədər  də  çox  olmayan  onom astik  m ateriallara 

əsasən  tədqiqatçılar  alban  tayfalarınm   dilbrini  Şərqi  Qafqaz

---

dii  qrupuna  aid  edirlər.  A lbanlann  bizim  eranm   V  əsrindən 

öz  yazıları  olm uşdur,  lakin  o,  təəssüf ki,  indiyədək  oxunma- 

mış qalir.

Öz  müstəqilliklərinin  qorunm ası  üçün  labüd  olan  bir- 

ləşmə prosesi  e.ə.  IV -III  əsrlərdə  başm da  təkhakim iyyətli  ça- 

rm   durduğu  vahid  A lban  dövlətinin  yaranm asm a  gətirib  çı- 

xarmışdı.  Onun  ərazisi  six  məskunlaşmışdı.  A lbanlar  müha- 

ribə zam anı döyüş  m eydanm a  60 min piyada və 22 min süva- 

ri döyüşçü çıxara bilirdilər.

R om a  müəllifi  K lavdi  Ptolemey  (85-167-ci  illər) 

«Coğrafıya»  əsərində xəbər verir ki, A lbaniyada 29  şəhər var 

imiş.  Təsərrüfatçılıq  və  sənətkarlıq  yüksək  inkişaf  etmişdi. 

A lbaniyada  yunan,  selevki  və  arşaki  sikkələrindən  istifadə 

olunurdu  ki,  bu  d a geniş  tijcarət əlaqələrinin  olm asm dan  xə- 

bər  verir.  Yeri  gəlmişkən,  qeyd  edək  ki,  arxeoloji  qazm tılar 

zam anı  aşkar  olunm uş  ayrı-ayrı  sikkələrdən  əlavə  Bərdə  və 

Xım slıda  sikkə  dəfinələri  də  tapılmışdır.  K ənardan  gətirilən 

sikkələrlə yanaşı  yerli  sikkələr  də  dövriyyədə  olubm uş.  A lba- 

niyanm   müasir  Çuxur-Qəbələ  kəndi  yaxınlığında  yerləşmiş 

paytaxtı  Q əbəb  ərazisində İsgəndərin və selevkilərin  dövrünə 

xas  yunan  sikkələrini  təqlid  edən  yerli  zərbli  sikkə  dəfməsi 

aşkar  edilmişdir.  Dəfmə  е.э.  II  əsrin  20-30-cü illərinə  aid  edi­

lir,  am m a,  görünür  həmin  sikkələr  xeyli  əvvəl  zərb  edilibmiş. 

Sonralar R om a və Sasani sikkələri də istifadədə olm uşdur.

A lbaniya  bir-biri  ilə  düşmənçilik  edən,  buranı  tutm ağa 

və  nüfuzlarım  yaymağa  çalışan  qüdrətli  qonşularm   şərqdən 

selevkilərin,  parfıyahlarm ,  sasanilərin  və  qərbdəft  romalıla- 

rm,  bizanslılarm  hücum larım   dəf etmək  m əcburiyyətində  idi. 

Bu  mübarizədə  Albaniya  və  başqa  Q afqaz  ölkələri  şimaldan 

gələn  yeni  köçəri  tayfaların  köməyindən  istifadə  edirdilər. 

Yazılı  m ənbələr  və  arxeoloji  m əlum atlara  görə  bu  zam an 

sarm at-m assaqet-alan  tayfalarınm   axmı  başlayır.  M ənbələr 

Xəzərin  qərb  sahillərində  M azkut/M asxat  dövlətinin  yaran- 

m asından  xəbər verir.  Lakin  VII  əsrin  axırlarına  yaxm  onlar 

qonşu  əhali  tərəflndən  assimilyasiyaya  uğradılır  və  tarixi 

m eydandan çıxırlar.

A rtıq  K içik  Asiya  və  Armeniyanı  Qney  Pom peyin  baş- 

çılığı  Иэ  (е.э.  106-48-ci  illər)  tutm uş  R om a  qoşunlarm m  

yürüşü zam anı aibanlar çar Oroyzun  başçılığı ilə ciddi müqa- 

_vimət  göstərirlər.  Pompeyin  arzusu  və  sonralar  d ə fə b rb   Хэ-

zərətrafı  ərazilərin  tu- 

tulm ası  üçün  edilmiş

cəhdlər  uğurla  nəticə-

lənmədi.

R om alılar  Xəzə- 

гэ  yalnız  bizim  eranm  

90-cı  illərində  çata  bil- 

dilər.  Bunu  Bakıdan 

60  km  cənubda  Xəzər 

sahilində  Q obustanda 

Böyükdaş  dağının  ətə- 

yində  qaya  üzərində  aşkar  edilmiş  latın  yazısı  sübut  edir: 

«İM P D O M İT İA N O  

CA ESA RE 

AVG G E R M A N İC

L.İU L İU S  M A X İM U S  >  L E G  X II  FUL»  -   «İm perator

D om isian  Sezar  A vqust  G erm anik  L.Yuli  M aksim   X II  ildı- 

rım  sürətli legioun senturionu».

Sasanilər  dövrü  və  ərəblər.  Sasanilərin  dövründə  II  Şa- 

purun  (309-379-cu  ilbr)  hakimiyyəti  ilbrində  A lbaniya  ilə 

m ünasibətlər  dostluq  xarakteri  daşıyırdı.  A lban  çarı  U rnayr

II  Şapurun  bacısı i b  evlənmişdi.  Bu dövrdə Albaniya  kifayət 

qədər  geniş  ərazilərə  malik  idi.  İlk  o rta   əsr  mənbələrinə  görə 

A lbaniya  aşağıdakı  vilayətbrə  bölünürdü:  Çol,  Şəki,  Lpina, 

G irdm an, U ti, A rtsax, Paytakaran.

Lakin  sasanilər  bütün  Cənubi  Qafqazın  özbrinə  tabe 

etdirilməsi  siyasəti  yürüdürdübr  ki,  bu  da  vaxtaşırı  toqquş- 

m alara  gətirib  çıxarırdı  və  bu   toqquşm alar  II  Yezdigerdin 

(438-457-ci  ilb r)  hakimiyyətə  gəlməsindən  sonra  daha  da 

gücbndi.  Sasanilərdən  yaxa  qurtarm aq  məqsədilə  U rnayrm  

və  əsasən  V açaqanın  hakimiyyəti  ilbrində  Albaniya  əhalisi- 

nin bir hissəsi xristianlığı qəbul etdi,  am m a bu о  qədər də ge-

---