Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

Güclü  qonşu  dövlətlər  -   Assuriya,  Babilistan,  Misir, 

sonralar  isə  M idiya  və  İran  A ralıq  dənizinin  şərq  sahilləri 

ərazilərini  vaxtaşın  ələ  keçirirdilər,  am m a  sahil  şəhərləri  хэ­

гас 

ver- 

məklə 

öz 

çarlarm ı  və 

yerli  idarə 

form alarm ı 

saxlayırdı- 

lar. 

Fini- 

kiyalılar  öz 

müstəqil- 

likbrini 

bütünlüklə 

M akedo- 

niyalı  İsg- 

əndərin 

işğallarm- 

dan  sonra 

itirdilər. 

Ellin  çarla- 

rının, 

so­

n ralar 

isə 

R om a  ca- 

Y unanyazısı 

nişinlərinin

hakimiyyətləri  altm da  olan  Finikiya  şəhərləri  artıq  hiss  olu- 

nacaq  siyasi  rolu  oynam ırdılar,  hərçənd  hərtərəfli  iqtisadi 

əlaqəbrə  m alik  ticarət  mərkəzləri  kimi  qalm aqda  idilər.  O n­

lar ellinləşmə prosesinə о qədər də m üqavim ət göstərmirdilər. 

Y unan  həyat  tərzi  onlarm   məişətinə  daxil  olur,  mühüm   işgü- 

zarlıq və inzibati sənədlər yunan dilində tərtib olunurdu.  ’ 

Hərçənd  hələ də  Finikiya dilində m ətnlər tərtib  olunur­

du,  lakin  bizim  eram n  ilk  illərində. yerli  sa k in b r  qismən  ara- 

mi,  qismən  də yunan  dillərinə keçdilər.  A ncaq Şimali Afrika- 

d a finikiya dili ərəb işğallannadək yaşam ışdır.

Finikiyalılarm  dünya tarixinə эп mühüm töhfələri əlifba

T Y .w ^ j> ts n

T Л^ГЗ? 

H

 

T P ©:■^ 

i

i t  

B '£ : T  £

t

İ>

 * e i M - » 8KT P q

r * O f P   A 3 E '   О Р Т   t l «   ^   П Г Р 1  

BATOYX

  A ä U 4 I 4 0 Y S

Т

а

л

!

  T   ж  

e

a

y

t o

n

  к   а  

T H r r V J M   A i l s   A T S  Ж  E   r  

$

  E M İ P A ^ E S C   Р Ш А  Р Л   H  

О Р Г А ^ А в Т Г А ^ ^ Р   P   P !

А   P   О

 

A

A

Ä

yazısmı  ixtira  etmələridir.  A ralıq  dənizinin  şərq  sahillərində 

ya  M isir yazısmdan,  ya  d a  Şum er-Akkad mixi yazısm dan  is- 

tifadə  ed ird ib r.  İnkişaf edən  ticari  iqtisadiyyat  və  A ralıq  də- 

nizinin  uzaq  sahilbrindəki  koloniyalarm  mənimsənilməsi  ya- 

zışmaların  d ah a  asanlaşdınlm ış  şəkildə  aparılmasmı  tələb 

edirdi.  Dəfələrlə yeni yazmm yaradılm asm a cəhd göstərilir və 

Bibldə xüsusi hecalı xətti  yazı m eydana çıxır ki,  burada işarə- 

b r  samit  səsləri bir saitlə verirdilər və bu da yadda  saxlanıhb 

öyrənilmək  üçün  daha  asan  idi.  A m m a  tacirlər  və  dənizçilər 

üçün d ah a sadələşdirilmiş yazı lazım idi.  Nəhayət,  konsonant 

əlifba  yaradıldı  və  о  cəmi  22-dən  30-dək  samitdən  ibarət  idi. 

İstənilən  sait  onlara  qoşula  b ib rd i.  Sonralar  fmikiyalılar 

uzun  s a itb r  və  sözarası  işarə  tətbiq  edərək  yazınm  istifadə 

olunması  və  başa  düşülməsini asanlaşdırdılar.  M üxtəlif dövr- 

lərdə  yu n an lar  və  digər  xalqlar  tərəfindən  edilmiş  bir  sıra 

təkmilləşdirmələrdən sonra bu əlifba həm qərbdə -  yunanlar, 

həm  də  şərqdə  aram ilər  vasitəsilə  bütün  əlifbaların  əsasmı 

qoydu.

Е.э. I - b.e. I  minilliklərində 

xalqlar və ölkələr

Е.э.  II  minillikdən  etibarən,  yuxarıda  deyildiyi  kimi, 

H ind-A vropa  tay falan   Şərqi  A vropadan  və  Q ara  dənizin  şi- 

mal  sahilləri  ərazilərindən  Y axm   Şərqə  daxil  olmağa  baş- 

layır.  O nlarm   bir  qismi  K içik A siyada əylənərək  Qızıl  İrm aq 

dolaylarm da mərkəzi H attusas  olan H ett dövbtini  yaradırlar 

və  bu  dövlət  е.э.  X II  əsrədək mövcud  olmuş,  sonra isə Kiçik 

Asiyadan keçib Yaxm  Şərqə gələn «dəniz xalqlärı» tərəfmdən 

darm adağm  edilmişdi.

H ind-A vropa  tayfaları  hürrilərin  məskunlaşdıqları  əra- 

zibrə  -   Dəclə  və  Fəratm   başlanğıclarm da  yerləşən  M itanni 

və  Van  gölü  ətrafm dakı  U ra rtu   dövlətbrinin  y erb şd ik b ri 

ərazilərə  də  müəyyən  təsir  göstərmişdilər.  Sonralar  m üdaxib 

etmiş  H ind-A vropa  tayfaları  sırasm da  frako-friqiya  tayfala-

---

n ,  protoerm ənilər,  daha  doğrusu,  protohayasalılar  (və  ya 

protohaylar)  və  b.  vardır  və  onlar  Şərqi  A nadoluda  əylən- 

mişdilər.  Bu  hissədə,  D iyarbəkir  şəhərindən  şim al-qərbdə  as­

sur  və  u ra rtu   mənbələrində  paytaxtı  N ihiria  olan  Ari- 

m e/Urme/Arme  ölkəsinin  adı  çəkilir.  Hett-luviya  mənbələri 

də A rm atana ölkəsinin burada olduğunu  bildirirlər.  Samidilli 

tayfalarm  sonüncu axmı zam anı bu ərazilərdə aram i  tayfaları 

məskunlaşmışdı.  O nların  qalıqları  indi  də  Suriyada  M aalülə 

məskənində  m övcuddur  və  xristian  dininə  etiqad  edirlər. 

Görünür,  arm eniya  sözünün  kökü  bu  aram i  tayfalarm ın 

adm dan  götürülərək,  yunanlarm   Şərqi  A nadolu  və  V an  gölü 

ətrafı  ərazilərə  verdikbri  addan əmələ  gəlmişdir və  bilavasitə 

aram ibrlə  bağlıdır.  Bu  term inin  özlərini  hay  adlandıran,  bi- 

zim  isə  onlara  erməni  dediyimiz,  qərbdə  isə  arm enia  kimi  ta 

nınan millətlə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Əvvəlki  dövrün  m ənbəbrinə  görə  həmin  ərazilərdə 

u rartulular  yaşayırdı.  H axam anişilər  dövründə  həkk  olunan 

üçdilli  Bisütun  qaya  yazısında  bu   əraziyə  verilən  h ər  iki  ad 

saxlanılmışdır  -   qədim  fars  və  elam  dillərində  yazılmış  mət- 

ndə Armini  ölkəsi haqqında danışılır;  həm in ad  Babil  versiy- 

asm da  U rartu   kimi  tərcümə  olunur.  H ind-A vropa  tayfaları- 

nın  uzun  prosesli  köçmələri  və  yerli  əhali  ilə  qarışm aları  nə- 

ticəsində  yeni  tayfalar Van  gölü  ətrafında,  yəni  U ra rtu   ərazi- 

lərində  əyləndilər.  Tədricən  tarixi  şəraitdən  asılı  olaraq,  bu 

tayfalar Göyçə gölü tərəfə də irəliləmişlər.

Bir  sıra  xırda  «ölkələr»  arasm da  H ayasa  ölkəsinin  də 

adı  çəkilir  və  bu  ad  müasir  erm əni  xalqınm  öziinü  adlandır- 

dığı hay şəklində qalmışdır.

H ind-ari tayfalarının  başqa bir qolu Q ara dənizin şimal  : 

sahillərindən  şərqə  doğ ru   hərəkət  edərək,  bir  qismi  Qafqaz-  ' 

dan,  digər  qismi  isə  O rta  A siyadan  keçərək  m üasir  Iran   və  J 

H indistan ərazilərinə daxil olurlar.

Urmiyə  gölündən  şərqdə  Qİan  ərazilərdə  irandilli  etnik  ; 

qruplar  е.э.  II  minilliyin  sonları  -   I  minilliyin  əvvəllərində  j 

görünürbr  və  sonrakı  yüzillikbrdə  onlar  daha  həlledici  rol 

oynam ağa  başlayırlar.  Bu  tayfalann  gəlməsi  i b  m üxtəlif mə-

dəniyyət ünsürlərinin  qarışm ası  baş  verir,  keram ika  və metal 

əşyalarmm  hazırlanm asm da  yeni  üslub  və  texnika  əlamətləri 

meydana çıxır.

Е.э.  I  minilliyin  əvvəllərində  m eydana  çıxmış  boz  gil 

keramikanı irandilli tayf'aların gəlməsi ilə bağlayırdılar,  lakin 

bu,  sonrakı  tədqiqatlar  zam anı  təsdiq  olunmadı.  B urada  əv- 

vəlki dövrlərdə yayılmış naxışlı keram ikanm  m onoxrom  boz- 

qara  keram ika  i b   əvəz  olunm ası  etnik  prosesbrin  deyil,  iqti- 

sadi  proseslərin  nəticəsi  idi.  Burada  qeyd  etmək  olar  ki,  hə- 

min proses N axçivan bölgəsində əldə edilmiş o rta və son tunc 

m ateriallarm da  çox  aşkar  nəzərə  çarpır.  Boyalı  keram ika 

tədricən  keyfıyyətcə  pisbşir,  sonra  isə  bütünlükb  m onoxrom  

çəhrayı  və  boz-qara  keram ika  ib   əvəzbnir,  hərçənd  əvvəlki 

dövrə  xas  form a  və  h ətta  kiçik  detallarım  saxlayır,  habelə 

dəfn ad ətb rin in  saxlanılm asm da da izlənilir.  Bununla yanaşı, 

məsələn,  atçılıq  kim i  yeni  təsərrüfatçılıq  növbri  m eydana  çı- 

xır. A tdan m inik kimi istifadə olunm asına başlanılır.

Yazılı  abidələrdə  bu  proses,  həmin  vaxtadək  burada 

mövcud  olmuş  etnik  qruplarm  m ətnbrində dil cəhətdən fərq- 

li  şəxs  adlarınm   və  etnotoponim ik  adlarm   m eydana  çıxma- 

smda özünü büruzə verir.

M idiyalılar,  parslar,  skiflər.  Urmiyə  gölündən  şərqdəki 

ərazilərdə  yerləşən  tayfalarm   konsolidasiyası  prosesi  M idiya 

dövbtinin  yaranm asına  səbəb oldu və о  е.э.  I minilliyin orta- 

larına  yaxın  bölgədə  aparıcı  dövbtə  çevrilərək,  Yaxın  Şərqin 

böyük hissəsini özünə tabe etdi.

Е.э.  835-ci  ildən  assur  m ənbəbrində  M aday,  Amaday, 

M atay  tayfalarm m   adı  çəkilir.  H erodotun  m əlum atına  görə 

Midiya ittifaqm a altı tayfa -  buslar, paretak en b r,  struxatlar, 

arizantlar,  b u d ib r və m aqlar daxil idi.  Bu tayfalarm  birbşdi- 

rilməsi  və  d ö v b tin   yaradılm ası  F rao rtu n   oğlu  D eyokun  adı 

ilə  bağlanılır.  A ssur  çarları  midiyalıların  tutduqları  ərazibrə 

daim yürü şb r  edir və  onları  öz  təsirləri  altına  alm ağa  çalışır- 

dılar.  Tədricən  mixiyazılı  k itabəb rin   midiyalılar  haqqm da 

məlumatları  təşviş  doğurm ağa  başlayır -   itaət  altm a  alınmış

İL

---