Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

yayılması  Yaxm  Şərqdə  e.ə.  X V III-X V I  əsrlərdə  hərbi  işdə 

baş  vermiş  çevrilişə  səbəb  oldu.  B urada  atçılığm  intensiv in- 

kişaf  etdirilməsinə  başlanılır,  m əşq  sistemləri,  cilov-yüyən 

tətbiq  edilməklə,  təkərlərə  ox  qoyulm ası  və  s.-dən  istifadə 

olunmuşdur.

Eyni zam anda gəlmə tayfalar əyləndikbri ərazilərdə ya- 

şayan  əhalinin  nailiyyətlərini  mənimsəmişlər.  Məsələn,  İran 

yaylası  və  O rta  Asiyanm  əkinçilik  vilayətlərində  m əskunla- 

şan  gəlmə  İran   tayfaları  dulus  çarxm da  düzəldilmiş  kerami- 

kadan  istifadə  etməyə  başladılar,  çöl  ərazilərdə  qalanlar  isə 

hələ е.э.  I minillikdə qabı əlb  düzəldirdilər.

H ind-A vropa  tayfalarınm   Yaxın  və  O rta  Şərq  ölkələri- 

пэ  daxil  olma  yolları  Balkan,  Q afqaz  və  O rta  A siyadan  ke- 

çirdi.

Bu  köçm əbr  bir  neçə  dalğa  i b   baş  vermişdi.  Hələ  е.э. 

III-II  m inillikbrdə  D unay  çayı  hövzəsindən  B alkan  yarım a- 

dasm a  və  Egey  dənizi  adalarına  axey  və  ion  tayfaları 

köçm üşdübr.  Е.э.  II  minilliyin  sonlarm da  dori  tayfaları  bu- 

raya  köçmüşdü.  O nların  bir  qismi  qarışmış,  bir  qismi  isə 

H ind-A vropa  əhalisinəqədərki  pelazqları  sıxışdırıb  çıxarmış- 

lar.  Y unan  adı Y unanıstanın  şimal  tayfalarm dan  birinin  adı- 

n a  mənsub idi -  о vaxtlar özbrini ellin adlandırırdılar.

H ind-A vropa  tayfaları  kifayət  qədər  erkən  vaxtlarda 

Kiçik  Asiyaya  soxuldular.  O nlarm   buraya  müdaxilə  yolları 

i b   bağlı  m üxtəlif  nöqteyi-nəzərbr  m övcuddur.  Bir  nöqteyi- 

nəzərə  görə  onlar  Q afqazdan  keçmişlər,  daha  çox  alimin  tə- 

rəfdarı olduğu digər nəzəriyyəyə  görə isə  onlar  B alkanlardan 

keçm işbr.  Son  illərdə  yeni  bir  nəzəriyyə  də  irəli  sürülmüşdür 

ki,  H ind-A vropa  tayfalarm m   ılkin  vətənləri  Ön  A siyada  -  

B alkanlardan ta   İran  yaylasına və  Cənubi  Q afqazadək ərazi- 

b r  olm uşdur, konkret olaraq h e ttb r Şərqi A nadoludan qərbə 

doğru  yalnız  yerlərini  dəyişdirm işbr.  Lakin  bu  nəzəriyyə  hə- 

ləlik müzakirə m ərhəbsindədir.

Biz  H ind-A vropa  tayfalarınm   ilkin  vətənlərinin  Q ara 

dənizin şimal sahillərinin  olması və  эп  azı hettlərin B alkanlar 

vasitəsib Kiçik Asiyaya  daxil  olm aları  nəzəriyyəsinə  tərəfda-

rıq.  Bu  müdaxilə  istilalar  nəticəsində  olmayıb,  yeni  etnik 

elem entbrin  tədrici  infiltrasiyası  nəticəsində  baş  vermişdir. 

Onlar  ayrı-ayrı  bölgələrdə  məskunlaşır,  öz  aralarm da  müba- 

rizə  aparm aqla  yanaşı,  burada  mövcud  olan  birliklərdən  эп 

qüvvətlisi  sayılan h attlara qarşı mübarizədə  yerli əhali i b  bir- 

b şirb r.

M ixi  kitabələrdə  K içik  Asiyanm  əraziləri  haqqm da  эп 

erkən  m əlum at  е.э.  I l l   minilliyin  sonlarm da  Q ədim   Sarqo- 

nun və N aram -Suenin yürüşbri ib  bağlıdır.

Hettlər-nesilər.  Е.э.  1940-cı  ildən  başlayaraq  onlarm  

barəsində  əsas  m əlum atlan  Kiçik  Asiyada  yaşayan  Assuriya 

tacirbrinin mixi lövhələri,  eləcə də  onlarm   öz  paytaxtları Aş- 

şur ib   işgüzar yazışm alarm dan əldə edirik.  Assuriya m üxtəüf 

şəhərlərdə,  əsasən  M esopotam iya  m etallurgiyasm ın  kəskin 

ehtiyac  duyduğu  m etalla  təmin  etmək  üçün  tranzit  ticarət 

faktoriyaları  açırdılar.  tnd ik i  Kayseri  yaxmlığmda,  qədim 

Kaniş  şəhərində  (ass.;  hett.  Kanes,  müasir  Kültəpə)  böyük 

ticarət  koloniyası  var  idi.  Boğazgöy  çar  arxivi  də  küllü  mi- 

qdarda  yazılı  abidə  i b   zəngindir.  Yazılı  sənədlər  arasm da 

müxtəlif dillərdə  -   h att,  h ett,  H ind-A vropa  d ilb ri  dialektlə- 

rində  (luviya  və  palay),  assur,  hürri,  M isir  və  h ətta  şumer 

ideoqram larından  istifadə  edilm əkb  tərtib  olunm uş  m ətnlər 

vardır.  H e tt  mətnləri  həm  mixi  yazı  ib ,  həm  də  heroqlifbrlə 

yazılmışdır.  D ah a  son  hett  mixi  yazıları  təxminən  onlarm  

im periyalarınm   son  illərində  m eydana  çıxır.  B unlar  X am   və 

Hələbdə  m üasir  tikilibrdə  divara  hörülmüş  bazalt  bloklarda, 

Tavr  dağlarında,  Boğazgöy  və  Alaca-Hüyük  yaxmlığmda, 

hətta m öhürlərdə və m etal lövhələrdə də aşkar edilmişdir.  Bir 

çox  ö lk əb rin   a lim b ri  Kiçik  Asiya  ərazisində  aşkar  edilmiş 

maddi  və  yazılı  ab id əb rin   öyrənilməsinə  böyük  töhfələr  ver- 

m işbr.  H ett-nesi dillərinin açım ı və onlarm  H ind-A vropa dil­

b ri ib   qohum luğu çex alimi  B.Qrozm tərəfindən həyata keçi- 

rilmişdir.  O,  «nesi və уa nesi  dili»  adm ı h e ttb rin   birinci  pay- 

taxt N esanın  adı i b   qəbul etm işdir və  bu,  dilin öz həqiqi  adı- 

dır, hərçənd elmdə onun əvəzinə hett dili adı kök salmışdır.  О

---

dövrün  ə tra f xalqları  da  onlardan  əw əl  A nadoluda  yaşamış  \ 

əhalinin  adm ı  yeni  gələn  tayfalara  verib  H ett  dövləti  adlan- 

dırmışlar. 

;

M isir  mənbələri  е.э.  XV  əsrdən  X eta  dövlətinin  adım  ' 

çəkir.  M isirdə  Tell-Am arna  arxivindən,  fıronlarm   müxtəlif 

dövlətlərin  çarlan   ilə  diplom atik  yazışm alarm a  aid  aşkar 

edilmiş  m ətnlər hettlərin  qüdrətli  çağları haqqm da  çoxlu mə- 

lum at  verir.  Assuriya  mənbələri  Kiçik  Asiyada  onlarm   tica- 

rət koloniyalarm m  m eydana çıxması dövründən m əlum at ve- 

rir. 

3

H ett  (luviya  və  nesi) torpaqlarm m  

birləşdirilməsinə  ’

K ussara  (Qızıl  İrm aqdan  cənubda  yerləşməsi  müm kündür) 

şəhərində  hökm ranlıq  etmiş 

çar  Pitxanın (е.э.  X V III  əsr) ■

’

dövründə  başlanılmışdır.  O,  öz  hakimiyyətini  N esaya  (ass.

Kaniş)  yaymışdır.  O nun  oğlu  A nitta  özü  ilə  rəqabət  aparan 

Nesa,  Tsalpuva,  Purusxanda,  Salativara  şəhər-dövlətləri 

müvəffəqiyyətlə fəth etmiş, H attusası (е.э.  1808-ci ildə) dağıt- 

mışdı.  A nitta  A nadolunun  böyük  hissəsini  birləşdirmiş,  Ne-  Ş

 

sanı isə paytaxt etmişdir.  H attusas е.э. X V II əsrin ikinci yarı- 

smda artıq yenidən qüdrətli şəhərə çevrilmişdi.

I L abarna  (е.э.  1680-1650-ci illər,  erkən dövr hett çarla-  : 

rının  hakimiyyəti  illəri  о  qədər  də  dəqiq  deyil)  hettlərin  tor-  ; 

paqlarm ı daha da genişbndirm işdir.  Sonralar onun adı «çar»  j 

sözünün sinonimi  kimi  fəxri  titula  çevrildi.  O nun  varisbrinin  i 

dövründə  H ett  döv b ti  bütün  Y axm   Şərqdə  qüdrətli  dövlətə 

çevrilmişdir.  H ett  imperiyası  sözün  tam   m ənasm da  mərkəz-  \ 

bşdirilmiş  d ö v b t  deyildi,  demək  olar  ki,  rəhbərliyində  yerli  j 

nəsilbrdən  və  ya  çarın  qardaşlan,  yaxud  da  uşaqlarm m   dur- 

duqları  m uxtar  dövlətbrin  ittifaqı  idi.  O nlar  öz  vəzifələrinin  : 

icrasma  başlam azdan  əvvəl  etibarlılıq üçün  and  içməli  idilər. 

Dinc  vaxtlarda  çarın  hakimiyyəti  bir  tərəfdən  saray  əyanla-  : 

rm dan  ibarət  olan  şura  ib ,  digər  tərəfdən  isə  xalq  «yığmc- 

ağı»ndan  əm əb  gəlmiş  döyüşçübr  yığmcağı  ilə  m əhdudlaşır- 

dı.  Amma m üharibə aparılan vaxtlarda ali hərbi rəis  kimi çar  ; 

qeyri-məhdud səlahiyyətlərə m alik olurdu.

I  H attusilinın  (е.э.  1650-1620-ci  illər)  və  onun  nəvəsi  I  j

Mursilinm  (е.э.  1620-1590-ci illər) hakimiyyəti ilbrin d ə Kiçik 

Asiyanın  bütün  xırda  dövbtləri  birbşdirildi  və  hürrilərin  Su- 

riyada  və  Şimali  M esopotam iyadakı  böyük  əraziləri  istila 

edildi,  е.э.  1954-cü ildə  isə  Babil tutulub,  qarət edildi,  nəticə- 

də H am m iirapinin sülabsinin hakimiyyəti devrildi.

I 

Suppilulium asın  (е.э.  1380-1340-ci  ilb r)  hakimiyyəti 

ilbrində  M itanni  çarı  T uşrattanm   qoşunları  darm adağın 

edilmişdi.  O nların  qüvvətlənməsi  son  hesabda  m araqlarm m  

M isirb  toqquşm asına  gətirib  çıxardı.  II  Ramseslə  (е.э.  1317- 

1251-ci illər)  M utavallis  (е.э.  1315-1294-cü ilb r) arasında həl- 

ledici  döyüş  е.э.  1312-ci  ildə  K adeş  yaxınlığmda  baş  vermiş- 

dir.  Şimali  Suriyada h e ttb rin   hakimiyyəti  saxlanıldı  və  onlar 

hətta  Dəm əşqə  qədər  irəliləyə  bildilər.  Misirlə  çəkişmələr 

Mutavallisin  varisi  III  H attusilinin  dövründə  -   е.э.  1282-ci 

ildə  bütün  ölkələrə  sülh  vəd  edən  m əşhur  ilk  sülh  müqaviləsi 

ib  nəticəbndi.  Bu,  H ett çarlığmın inkişafınm эп zirvə nöqtəsi 

idi. Az sonra qərbdə yeni rəqib peyda olur,  onları «axiyyava» 

(axeybr)  adlandırırdılar  və  onlar  qərbdən  Bosfor  vasitəsib 

şərqə  və  cənuba  yeni  m iqrasiya  dalğası  ilə  doluşdular.  M isir 

m ənbəbri  onları  «dəniz  adam ları»  adlandırırdı.  Е.э.  1190-cı 

il radəbrində H attu sas darm adağm  edildi.

H ett  d ö v b tin in   zəiflədilməsində  hett  və  assur-babil 

m ənbəbrində  adları  çəkibn  kask/kaşk  tayfaları  d a  iştirak 

etmişdibr.  O nlar  е.э.  II  minillikdə A nadolunun  şim alm da  və 

şimal-şərqində  m əskunlaşm ışdılar.  Qədim hett  çarı  I  Xantili- 

nin  (е.э.  1590-1560-cı  ilbr)  hakimiyyəti  ilbrində  kasklar  bir 

sıra vilayətləri э1э keçirmiş və hettlərin Q ara dənizə çıxışlarmı 

bəlkə  də  birdəfəlik  kəsmişdilər.  O nlar  həmişə  h e ttb rin   ərazi- 

brinə  soxularaq,  bəzən  h ətta  Kanesədək  gəlib  çıxırdılar. 

Arabir  də  hettlərin  özbri,  məsələn,  Kadeş  yaxınlığındakı  sa- 

vaşda  olduğu kim i  kaskların  köməyinə əl  atırdılar.  H ett döv- 

btinin  süqutundan  sonra  kasklar  h ə b   uzun  m üddət  assur 

mənbələrində,  onlarm   bəzən  abeşla  etnonim i  kim i  adlandır- 

dıqları  şəkildə  də  yada  salım rdılar.  K askların  dövrümüzə  gə- 

lib çatmış  yaşayış  m əntəqəbrinin,  vilayətlərinin  və  şəxs  adla- 

rmın  təhlili  onların  qədim  h attlara  qohum luğunu  güm an  et-

---