Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

dövründə  şəhərlər  salınır  və  möhkəmləndirilir,  paytaxt 

K alxuya  -   m üasir  N im rud  -   köçürülür.  Sarayiarm   otaqları 

relyefli təsvirlərb və yazılarla bəzədilir.  Elə onun hakimiyyəti 

illəri də bunların əsasmda öyrənilir.

O nun  oğlu  III  Salm anasar  -   Şulm anu-aşared  (e.ə.858- 

824-cü  illər)  A ralıq  dənizinin  giriş  yollarm da  öz  ağalığım 

möhkəmlədir  və  Suriyaya  qarşı  çıxış  edir.  Е.э.  854-cü  ildə 

K ark ar yaxmlığmda israillilərin  də  iştirak  etdikləri  savaş  baş 

verir  və  o,  bu  müharibədə  qələbə  çalaraq,  İsrailin  və  Cənubi 

Finikiyanın  şəhərləri  üzərinə  xərac  təyin  edir,  U rartu n u  

məğlub  edir və  Babilistanı  özündən  asılı  hala  salır.  O nun  е.э. 

843-cü  ilə  aid  olan  kitabələrində  Urm iyəətrafı  hövzədə 

müxtəlif  dövlət  qurum larınm   adları  xatırlanılır,  о  cümlədən 

M annanm   adı  M unna  şəklində  çəkilir.  Şərqdə  isə  o,  tarixi 

səhnəyə çıxmış  yeni  tayfalarla -  ilk  dəfə  adları е.э.  835-ci ildə 

çəkilmiş midiyalılarla vuruşm alı olm uşdur.

III 

Salm anasarm   çarlığmm  öyrənilməsi  üçün  başlıca 

mənbə çarm fəaliyyətini və хэгас verənlərin təsvirini əks etdi- 

rən  «Q ara  obelisk»  salnaməsi  və  üzəri  relyefli  təsvirlərlə 

örtülmüş  Balavat  darvazalarıdır  ki,  bunlar  da  həmin  dövrdə 

onun  qoşunlarm m   çox  gözəl  təşkil  olunm ası  və  silahlandırıl- 

m asm dan xəbər verir.

Е.э.  V III  əsrdə  III  Tiqlatpalasarm   -   Tuktılti-apal- 

eşarranm   (e.ə.744-727-ci  illər)  dövründə  Assuriya  dövləti 

böyük  bir ərazini  əhatə  edirdi və  bütün Y axm   Şərq  məkanm - 

da  yeganə  qüdrətli  qüvvəyə  çevrilmişdi.  III  T iqlatpalasar  or- 

dunu yenidən qurm uşdu.  İlk dəfə olaraq yeni qoşun növü ya- 

radılmışdı  -   döyüş  arabası  dəstələri  nizami  süvari  ilə  əvəz 

olunm uşdu  və  bu,  daha  çevik  idi,  bundan  əlavə  döyüş  qabi- 

liyyətini möhkəmlədən və yüksəldən digər yenilikbr də tətbiq 

olunm uşdu.  İstehkam çılar  dəstəsi  yaradılm ışdı  ki,  onlar  da 

çətin  keçilən  y erb rin   rəf  olunm as]na  və  mühasirəyə  alınmış 

qalalarm   sürətb  tutulm asm a  imkälı  verirdi.  Kəşfiyyat  və  ra- 

bitə  xidm ətbri  yaradılmışdı.  Bu  dövrdən  etibarən  assur  çar-  ; 

ları köçürmə siyasətindən istifadə etməyə başlamışdılar.  İşğaJ 

olunm uş  ərazibrdəki 

şəhərbrin  adları  dəyişdirilir,  əhalisi

zorla  Assuriyanın  uzaq  vilayətbrinə  köçürülür,  və  o rad a  tez- 

liklə  assimilyasiya  olunaraq,  artıq  bu  dövrdə  geniş  yayılmış 

aramilərin dillərini əxz edirdibr.

Lakin  bu  dövrdə  M esopotam iyanın  cənubunda  aram i 

və ya  Cənubi Ə rəbistan mənşəli yeni sami tayfaları -  xaldey- 

b r  -  k əld an ib r m əskunlaşm ağa  başlayırlar.  O nlar  Babilə  qə- 

dər çatırlar,  am m a bu dəfə III T iqlatpalasar onu m üdafiə edə 

bilir.  Bununla  belə,  II  Sarqonun  dövründə  (e.ə.722-705-ci  il- 

b r)  xaldey  çarı  M arduk-apla-iddin  Elam la  ittifaqa  girərək, 

Assuriyanı  məğlubiyyətə  uğradır,  Babili  tu tu r  və  bu   şəhər 

yalnız  е.э.  710-cu  ildə  yenidən  geri  qaytarılır.  A ssuriya  II 

Sarqonun  dövründə  də  qüdrətli  idi.  Е.э.  714-cü  ildə  U rartu  

darm adağm   edilmişdi,  Sam ariya  tutulm uş,  İsrail  əsir  alm- 

mışdı,  M an n a  asılı  vəziyyətə  salmmış,  M idiyanm   irəliləməsi- 

nin qarşısı almmışdı.  D ö v b tin  paytaxtı əvvəlcə D ur-Ş arrukin

-  müasir  X orasabat,  sonralar isə Ninəvə -  m üasir Q uyuncuq 

olur.

O nun  v arisb ri  -   Sinaxerib  -   Sin-axxe-eriba  (е.э.704- 

681ci  ilb r)  Yerusəlimi  mühasirəyə  alıb,  böyük  xərac  alır, 

Elamla  vuruşur,  е.э.  689-cu  ildə  Babili  tu tu r  və  darm adağın 

edir;  nəvəsi -  A ssarxaddon -  A şşur-ax-iddina  (е.э.681-669-си 

illər) işğalçı siyasəti davam  etdirir.  O,  M isirb müvəffəqiyyətli 

müharibə ap arır və е.э.  671-ci ildə onu özünə tabe edir.  Sidon 

və  Tir  darm adağm   edilir,  эгэЬ  tayfalarm a  qarşı  y ü rü şb r  edi­

lir.  Bu  dövrdə  A ssuriya  etnik  baxım dan  müxtəlif mənşəli  və 

müxtəlif  dilli  xalqlarm   m əskunlaşdığı  böyük  ərazib ri  özünə 

tabe edir.  Tarixdən m əlum  olan ilk im periya yaradılır.  O,  da- 

xili  qarışıqlıqlardan  yaxa  q u rtaraıaq   m əqsədib  h ə b   öz 

sağlığında  özünə  v a risb r  təyin  edərək,  imperiyasım  oğulları 

arasmda  bölüşdürür.  Assuriya  A şşurbanapala  -   A şşur-ban- 

apliyə  (e.ə.669-635/27-ci  ilbr),  Babilistan  və  cənub  ərazilər 

Şamaş-şum-ukinə (e.ə.668-648-ci illər) çatır.  B ununla belə,  az 

sonra sonuncu  Elam la və  assur  ağalığm dan narazı  olan ölkə- 

b r b   koalisiyaya  girərək,  öz  qardaşına  qarşı  qiyam  qaldırır. 

Babilin  uzunm üddətli  m ühasirəsindən  sonra  o,  məğlubiyyətə 

uğrayıb  həlak  oldu.  Elam   bütünlükb  dağıdıldı  və  öz  əhə-

---

miyyətini  birdəfəlik  ıtirdi.  Bu  hadisəbrin  nəticəsi  kimi  Assu- 

riya  M isiri  öz  əlində  saxlaya  bilmədi  və  о  azadlığım  özünə 

qaytardı.

A şşurbanapal həm də onunla m əşhurdur ki, öz paytaxtı 

N inəvada  ilk  kitabxananı  yaratm ışdır.  Ölkənin  hər  bir  künc- 

bucağm dan  onm inbrlə  qədim  və  onun  dövründə  tərtib 

olunm uş  bədii,  tarixi,  dini,  magiya  və  elmi  m ətnlərin  əsli  və 

ya surəti toplanm ışdı.  Lövhələr nömrələrlə təchiz olunm uşdu. 

Bütün  bunlar  yanmış  və  uçub-tökülmüş  çar saraym m   daşları 

altm da  qorunub  qalmışdı.  Bu  m ətnlər  və  onları  oxumuş 

alim brin  çox  böyük  əməyi  sayəsində  biz  qədim  M esopota- 

m iyanm  tarixini və qədim mədəniyyətini bilirik.

A şşurbanapalm  annalları e.ə.  636-cı il ib  başa çatır və о 

vaxtdan  sonrakı  dövr  barədə  yazılı  m əlum atlar  qıtlıq  təşkil 

edir.  Assuriyada vətəndaş m üharibəsi  baş  vermiş və ona  tabe 

olan vilayətlər üsyana başlamışdılar.

Е.э.  626-cı  ildə  xaldey  sülaləsindən  olan  N abopalassar 

Babildə hakimiyyəti  ə b  keçirdi və  onun  sülabsi е.э.  538-ci ilə 

qədər hökm ranlıq etdi. X ald ey b r tezlik b  babilləşdibr və  yer­

li  dini  və  mədəniyyəti  əxz  etd ib r.  Bu  dövr  Yenibabil  çarlığı- 

nm qüdrətli çağı idi.

Lakin az sonra  bu qüdrətli d ö v b tb r darm adağm  edildi- 

b r   və  hətta  tarixi  tradisiyada  unuduldular  da.  Bu,  M idiya 

tayfalarım n  birləşməsi  prosesi  nəticəsində  güclü  dövbtin  ya- 

ranm ası  ilə  başa  çatdı.  Babilistanm  dəstəyindən  bəhrələnən 

midiyalılar,  başda  çarları  K iaksar  olm aqla,  dəfəbrlə  hücum 

etidkdən sonra е.э.  614-cü ildə Aşşuru,  612-ci ildə isə paytaxt 

Ninəvanı  tuta  bildibr.  Sonuncu  Assuriya  çarı  II  Aşşur- 

uballitin  (e.ə.611-609-cu  illər)  qoşunları  onu  dəstəkləyən  M i­

sir  qoşunları  ib   birlikdə  е.э.  605-ci  ildə  Karxem ış  yaxmlığm- 

da qəti məğlubiyyətə uğradı.

Babil isə b ir m üddət  çar II  N avuxodonosorun  (е.э  605- 

562-ci  illər)  başçılığı  ib   Assuriyaya  tabe  olan  əraziləri  birləş- 

dirdi  və  əsas  ticarət  yollarmı  da  öz  nəzarəti  altına  almağa 

cəhd  etdi.  A ralıq  dəriizi  sahili  ölkəbri  uğrunda  mübarizədə 

onun  rəqibi  M isir  idi.  F iron  N ekonun  (е.э.бЮ-595-ci  ilbr)

dəstəyi  ilə Y əhudi d ö v b ti  Babilə  qarşı  çıxdı.  N avuxadonosor 

onlarm  paytaxtı  Yerusəlimi  mühasirəyə  aldı  və  е.э.  597-cı  il 

martm  16-da  on u   tu taraq ,  3000-dən  artıq  

yəhudini  əsir 

apardı.  N avuxodonosorun  hakimiyyəti  illəri  iqtisadi  və  mə- 

dəni inkişaf dövrü idi.  Lakin həm  ölkə daxilində, həm də tabe 

ərazibrdə  Babil  çarlarınm  nüfuzu  getdikcə  düşməyə  başlayır. 

Midiya və Elam  torpaqlarm ı э1э keçirmiş H axam anişi dövbti 

onun  sərhədbri  boyu  güclənməyə  başlayır.  Е.э.  556-cı  ildə 

arami  tayfalarm dan  birinin  başçısmın  oğlu  N abonid  (may 

556-29 o k ty ab r 530-cu illər) Babilin çarı olur.  O, aram i tayfa- 

larınm  ham ısm ı  birbşdirm əyə  çalışır  və  İranla  M idiya  ara- 

s'mdakı  m übarizədən  istifadə  edərək  öz  d övbtini  möhkəm- 

bndirir.  L ak in  onün  ölkə  daxilində  dəstəyi  yox  idi.  İranlılar 

e.ə.  539-cu ildə  N abonidin  oğlu  V altasarm  -  Bel-şar-utsurun 

sərkərdəlik  etdiyi  Babil  qoşunlarım   darm adağm   e td ib r.  N a ­

bonidin  özü  əsir  götürüldü,  İran   şahı  K ir  isə  B ab ib   daxil  ol­

du.

Urartu.  Е.э.  II minilliyin sonu - 1 minilliyin əvvəllərinin 

assur-babil m ən b əb ri  Van  və U rm iyə gölü ətrafm da  konso- 

lidasiya  olunm uş  tayfalar və  d ö v b tb r haqqm da m əlum at ve­

rir.  Bu ərazilərin böyük hissəsi е.э. X II əsrdən qeyri-müəyyən 

ümumibşdirici  coğrafı  ad  kimi  N airi  adı  altında tez-tez  çəki- 

lir.  Burada  m üxtəlif tayfalar  yaşayır,  bir  çox  siyasi  və  etnik 

qurumlar  yaranır  və  dağılırdı.  M ənbələrdə  adətən  «N airi  öl- 

kəbri»nin  fəth  olunm ası  haqqında  cəm halda  danışılır  və  bu 

ərazidə  yerbşm iş  onlarla  ölkəbrin,  çarların  və  şəhərbrin  ad- 

ları çəkilir.  G örünür, N airi adm ın özü hürri mənşəlidir və Kə- 

şiyar  dağlarından  şim alda  yerləşən  N ahria  (N ihria)  hürri 

əyaləti ib  bağlıdır.  U ra rtu  dövbtinin yaranm ası və güclənmə- 

sindən  sonra  N airi  adı  geniş  m ənada  sıxışdırılır  və  Assuriya 

sərhədlərindən  şimal-qərbdə,  Boxtansu  çayı  vadisində  yer- 

ləşmiş  X ubuşkia  ölkəsinə  aid  edilir.  Lakin  bu addan  h ə b   də 

Assuriya  salnam ələrində  U rartuya tabe ərazilərin üm um i adı 

çəkilərkən sinonim  kim i istifadə olunurdu.

---