Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

lərlə  birlikdə  dövlət  qurum u  idi və  onlarm   başında  özlərinin, 

eləcə  də  təyin  olunm uş  hakimləri  var  idi.  M ü d afb   divarları 

ilə  əhatə  olunm uş  və  arxeoloji  qazm tılarla  təsdiqlənən  çoxlu 

sayda  yaşayış məskənləri  və  şəhərlər  mövcud  idi.  Bu  vilayət- 

lərdə  məskunlaşan  tayfalar  yüksək  iqtisadi  inkişaf  səviyyə- 

sində  idilər,  m etallurgiya  sahəsində,  о  cümlədən  dəmirin 

emalmda böyük uğurlar qazanılmışdı.

A ntik  mənbələrə  görə е.э.  V II-IV  əsrlərdə müasir  Qərbi 

Gürcüstan  ərazisində  Kolxida  çarlığı  mövcud  olm uşdur.  Ya- 

şayış  məskənləri  və  nekropollarm   qazm tıları  zam anı  əldə 

olunan  dəmir  kotan,  toxa,  gavahm   və  ya  gavahm abənzər 

alətbr,  boyunduruğa  qoşulmuş  öküz  təsviri,  çaxır,  taxıl  və  s. 

kənd  təsərrüfatı məhsullarmm  saxlanılması üçün  istifadə  olu­

n an   külli  m iqdarda  gil  qablar  -   pifoslar  kimi  m aterialm  

yayılması  sayəsində  əsas  təsərrüfatçılıq  növünün  əkinçilik 

olması barədə fikir yürütmək  olar.  B unlar həm  də əmək  a b t- 

ləri  və  silahların,  zərgərlik  sənətinin,  keram ika  istehsalmm, 

kətanm   emalınm,  gəmiqayırmanm  və  s.  yüksək  səviyyədə  in- 

kişaf  etməsinə  dəlalət  edir.  Bu  da  öz  növbəsində  ticarət 

mübadiləsinin  im kanlarını  artırm ış,  b u rada  yunan  koloniya- 

larınm  m eydana çıxmasma yardım  etmişdir.

D aha  son  antik  mənbələrə  görə  m üasir  Gürcüstanın  şi- 

mali-şərq  ərazilərində  bu  dövrdə  k a rt  tayfaları  yaşayırdılar 

və  onlar K artli  (Iberiya)  çarlığı yaratm ışdılar.  Е.э.  IV -III əsr- 

lərdə  onun  mərkəzi  M sxet  rayonu  idi.  Arxeoloji  m əlum atlar 

yüksək  sosial-iqtisadi  səviyyəni  şərtləndirən  m əhsuldar 

qüvvələrin  daha  d a  inkişaf etməsi,  ictimai  э т э к   bölgüsünün 

dərinbşm əsi  və  ticarət  mübadiləsinin  canlanm ası  haqqm da 

m əlum at verir.

Hattlar.  Kiçik Asiyada hatti  adı е.э.  I l l  minilliyin yazılı 

mənbələrindən  m əlum dur.  Sonralar  gəlmiş  tayfalar  bu  adı 

özlərində  saxlamışlar;  onları  fərqbndirm ək  üçün  elmdə  yeni 

g əb n   tayfaları  h e ttb r  adlandırırlar.  Arxeoloji  qazıntılarm  

m ateriallarm a  görə  h attlara  qədər  də  bölgədə  çoxlu  sayda

tayfalar  məskunlaşmışdı,  lakin  onlarm   adları  hələlik 

müəyyənbşdirilməmişdir.

Ç atal-Hüyük və H acılardan aşkar edibn m ateriallar gö- 

stərir  ki,  A n ad o lu   е.э.  VII-V  m inillikbrdə  neolit  mədəniyyə- 

tinin  in k işaf etmiş  mərkəzi  idi  və  Yaxm   Şərqin  onunla  eyni 

vaxtda m övcud olmuş qədim mədəniyyətindən az fərqlənirdi. 

A rtıq  е.э.  VI  minillikdə  misdən  və  qurğuşundan  m uncuq  və 

xırda  bəzək  əşyaları  düzəldirdilər.  Е.э.  IV  minilliyin  qəbirlə- 

rində  sadə  həndəsi  rəsmli  qırmızı-qəhvəyi  keram ika,  е.э.  I ll 

minillikdə  isə  xətli-naxışlı  şirbnm iş  keram ika  m üşahidə  olu- 

nurdu.  A lişar və  A lacadakı  е.э.  X X IV -X X II  əsrlərə  aid  «çar 

sərdabəbri»ni  h a tt  etnosu  ib   əlaqələndirirbr.  Bu  qəbirbrin 

inveptarı M aykop mədəniyyətinin əşyaları ilə uyğunluq təşkil 

edir.  G üm an  edilir  ki,  bu   mədəniyyət  A nadoludan  Şimali- 

qərbi  Q afqaza  yayılmışdır.  Bu  sərdabələrdən  tapılan  yüksək 

istehsal texnikası olan m etal qablar,  m etalm uzun əsrlər emal 

olunması tarixindən хэЬэг verir.

Е.э.  III  minillikdə  bütün  A nadolu  ərazisində  möhkəm- 

bndirilm iş  yaşayış  m əskənbri  m eydana  gəlir  və  onlar  özləri- 

nin  hökm darı  olan  şəhər-dövlətbrə  çevrilirbr.  B eb   şəhər- 

d ö v b tb rd ə n   Purusxanda,  A m kuva,  K usara,  H attusas,  Vax- 

şuşana,  Sam uxa  və  b.-nm   adları  məlum dur.  N isbətən  daha 

son  dövr yazılı  abidəbrindən  məlum  olur ki,  bu  mədəniyyəti 

yaratm ış xalq hatti adlanırdı və onlarm  d ö v b tb rin in  paytaxtı 

Kiçik  A siyanm   şimal-şərq  hissəsində  Qızıl  Irm aq  (antik  Qa- 

lis,  h e ttb rd ə   -   M arasantiya?)  çaymm  döngəsində  yerbşən 

H attusas  şəhəri  idi.  O nun  xarabalıqları  m üasir  Boğazgöy 

kəndinin  yaxm lığm dakı  təpəlikbrdən  birinin  yam acm da  aş- 

kar  olunm uşdur  (burada  zəngin  sənədlərə  m alik  arxiv  aşkar 

olunm uşdur).  O nların iqtisadiyyatı  əsasən  kənd  təsərrüfatm a 

və bu bölgənin zəngin olduğu m etal emalına əsaslanırdı.  Ölkə 

tranzit  ərazi  kimi  mühüm  rol  oynayırdı  və  şimal-qərbdə  və 

cənubda  M esopotam iya  və  M isirə  kimi  əlaqələrə  malik  idi. 

Bir  qədər  son dövr  Babil m ənbələrində  b e b   bir  əfsanə  vardır 

ki,  A kkad  hökm darları  h attlarm   şəhəri  B uruşxandaya  (hett- 

b rd ə  -  Purusxanda)  tacirlər  göndərir,  amma  k u tib rin   soxul-

---

ması  nəticəsində  A nadolu  ilə  əlaqələr  kəsilir.  Sonralar  A ssu­

riya çarlarm m  zam anm da ticarət əlaqələri bərpa olunur.

H attusasm   (Boğazgöyün)  çar  arxivində  hett  dilində  mi- 

xi  heca  yazısı  ilə  yazılmış  yüzdən  artıq  kitabə  aşkar  edilmiş- 

dir.  O nlarm   əksəriyyəti  birdilli  olub,  qısa,  mətn  fraqm entlə- 

rindən  ibarətdir,  bununla  belə,  hett  dilinə  tərcümə  olunm uş 

hattdilli  bilinqvalar  -   ikidilli  m ətnlər  də  vardır.  H a tt  hissəsi- 

nin mətnləri hələlik kifayət qədər öyrənilməyib. O nlarm  dillə- 

rindən to p o n im b r,  şəxs  adları,  allahlarm   adları,  bir neçə  dini 

ayin,  himn  mətnləri  saxlanılmışdır.  150-dək  sözün  mənası 

müəyyənbşdirilmişdir.  Q ram m atik  quruluşuna  görə  h a tt  di- 

lini Qafqaz dilbri ailəsi ib ,  daha çox isə abxaz-adıgey qolu ib  

yaxmlaşdırırlar,  am m a  bu,  b ir  növ  ara  variantı  hesab  edilir 

və onun tədqiqi  davam  etdirilir.  H a ttla r gəlmə  tayfalara dini, 

mədəniyyət  və  sosial  təşkilat  baxım m dan  güclü  təsir  göstər- 

m işbr.  B eb  ki,  hett  panteonunun  ondan  artıq  allahm dan  al- 

tısı  hattlardan  mənimsənilmişdir.  H e ttb r  əridilmə  üsulunu 

kəşf etd ik b ri  dəmirin  admı,  m usiqi  a b tb rin in ,  çörəyin,  içki- 

b rin ,  vəhşi  heyvanlarm,  qiymətli  ağac növbrinin,  və  s.  adla- 

rmı hattlardan mənimsəmişlər.

Е.э.  X V III  əsrin  əvvəlbrinə h a tt  dili  Mərkəzi  A nadolu- 

da  istifadədən  çıxdı.  H attlar yeni  gəlmiş,  dilləri H ind-A vropa 

dilbri  ailəsinə  aid  olan  tayfalar  tərəfmdən  assimilyasiya 

olundular. Yeni tayfalara tarix elmində hett adı verilmişdir.

H azırda elmdə hind-avropa tayfalarm m  ilkin  vətəninin 

Şərqi  A vropa  və  Q ara  dənizin  şimal  sahilbrini  hesab  etmək 

qəbul  olunub.  Bu,  bir tərəfdən,  о  dövr üçün daha  geniş  ərazi- 

b r i  tu tan   və  bilavasitə  qonşuluqda  yaşayan  H ind-A vropa  və 

uqro-fin  d ilb ri  arasındakı  leksik  əlaqələrin  izbnildiyi  qədim 

dövrün  linqvistik  m aterialları  ilə  təsdiq  olunur.  O nlarm   ara- 

sm dakı  təm aslar  bir  neçə  m ərhəbdən  keçir:  ari  birliyi  dövrü 

(ari  -   H ind-A vropa  tayfalannm   birinin  adm dän  götürülmüş 

bu söz elmi term in kimi  qəbul edilib),  p ro to iran  və proto h in d  

qollarm ın  ondan  ayrılması  dövrü,  m üxtəlif qollarm   ayrı-ayrı 

etno-linqvistik qruplara təcrid olunm ası dövrü.

Dil  m ateriallarm m   göstəricilərinə  görə,  hind-iranlılar 

baltikətrafı  xalqlardan  və  slavyanlardan  təxminən  е.э.  V  m i­

nilliyin  birinci  yarısında  ayrılmışlar.  O nlarm   yayılması  е.э.

III  minillikdə  başlanmış  və  bu,  uzun  m üddət  ərzində  tədrici 

infiltrasiya  və  qarışm a  xarakteri  daşimışdı.  Arxeoloji  cəhət- 

dən  bu   prosesi  dəfnetmə  mərasiminə  görə  “Y am naya  kultu- 

ra”  adlanan mədəniyyətdə görmək olar.  Bu mədəniyyətin da- 

şıyıcıları  ilə bağlı  D nepr  və  Volqa arasında  “srubnaya kultu- 

ra”,  cənubi  U rald a və  Q azaxıstanda  “afanasyevskaya  kultu- 

ra”,  cənubi  Sibirdə  “andronovskaya  ku ltu ra”  adlanan mədə- 

niyyətbri  əmələ  gəlir.  Bir  neçə  dalğa  nəticəsində  şərqə  doğru 

irəlibyən  hind-avropa  tayfaları  Qərbi  Çin,  Şimalı  H indistan, 

Qərbi  və  M ərkəzi  M onqolustan  ərazibrinə  çatm ışlar.  H ind- 

arib rin   və  iranlılarm   dağılması  dövrü  е.э.  2000-1500-cü  ilb r 

hesab  edilir.  H ind-iranlılar  yaddaşlarında  ilkin  vətənbri 

haqqm da qədim  yazılı abidəbrdə -  M ahab h arata və Avesta- 

da m əlum at saxlamışlar.  M əsəbn, Volqa çayımn adı V edada

-  Rasa,  A vestada -  Ranha,  pəhbvilərdə -  Arang kim i çəkilir. 

Antik  m ən b əb r  də  bu  adı  saxlamışlar  və  onlar  V olqam   R a 

çayı  adlandırırlar.  Rəvayətlərdə  yarımifik  süjetbr  də  saxla- 

nılmışdır.  B undan  əlavə,  fin-uqor  dillərində  ari  dilbrindən 

mənimsənilmiş m ateriallar d a vardır.

H ind-A vropa  tayfaları  Qədim  Şərq  ölkəbrinə  е.э.  II 

minilliyin  əvvəllərində  koçməyə  başlayırlar.  O nlarm   b u r ay a 

gəlmələri  həm   m addi  mədəniyyət  abidələrində  -   yerli  mədə- 

niyyətə  yeni  elem entbrin  m üdaxib  etməsi,  yeni  ay in b rin   və 

yeni təsərrüfat form alarm m  m eydana  çıxması və s.,  həm də  о 

dövrü  işıqlandıran  yazılı  m ənbəbrdə  öz  əksini  tapm ışdır. 

Hərbi  işdə  a td an   istifadə  olunm ası  vərdişbri  H ind-A vropa 

tayfalarm m   Y axm   Şərqə  gəlm əbri  i b   əlaqələndirilir.  O nlar 

yerli əhalini  ari tayfalarına h ə b  hind-iran dil və mədəni-tarixi 

birliyinin  dağılm asm dan  əvvəl  bəlli  olan  a t  döyüş  arabası  ilə 

tamş etmişlər.

H ind-iranlılarm   bir  çox  ənənəbri,  sosial-siyasi  tə- 

səvvürbri, mifoloji obrazları, dini-poeziyada dil ifadələri və s. 

at və  döyüş  arabaları  ilə bağlı  idi.  Yüngül  döyüş  arabalarm ın

---