Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

əlifba  yaradılm asm a  cəhd  göstərilir  və  bunlarm   dilləri  sami 

dil qrupuna aiddir.

U qarit  liman  şəhəri  idi  və  bu   səbəbdən  də  öz  coğrafı 

mövqeyinə  görə  dəniz  sahillərindəki  digər  şəhərlər  kimi  bey- 

nəlxalq  ticarət mərkəzi idi.  Ticarət isə yazışmanm və mühasi- 

batm  asanlaşdırılmasmı tələb edirdi.

Е.э.  X II  əsrin  əvvəllərində  U q arit  də  Aralıq  dənizi  sa- 

hillərinin  digər  şəhərləri  kimi  «dəniz  xalqları»nm   dağıdıcı 

yürüşlərinə məruz qalmışdır.

Е.э.  XIV  əsrin  sonları  -   X III  əsrin  əvvəlbrində  Iorda- 

niyanm  arxasm dakı  çöllərdən  hərəkət  edən  ibri  -   («çaydan 

keçmiş»,  «çaym  о taym m   sakini»)  adı ib  məlum olan müxtə- 

lif tayfalardan  ibarət  yeni  qrupun  bir  neçə  dalğa  ı b   müasir 

İsrail  və  F əb stin   ərazilərinə  m üdaxibsi  başlam r.  O nları  Şi- 

mali  M esopotam iyada  M itanni  hürriləri  tərəfm dən  sıxışdı- 

rılmış am orilərin qollarm dan biri ilə eynibşdirirbr.  Arxeoloji 

m ateriallar  göstərir  ki,  bir  çox  X anaan  şəhərləri  (Yerixon, 

Betel,  H atso r və  b.)  bu  dövrdə  darm adağm   edilmişdi.  Şəhər- 

lərin  bəziləri  bac  verməklə  dağm tılardan  xilas  olmuşlar, 

almmaz  qaya  üzərində  yerləşən  Yerusəlim  isə  müstəqil  qal- 

mışdır.  Bu tayfalarm   bir qismi aram ilər və ərəblərlə qarişmış, 

digər  qismi  isə  İordaniyanm   arxasm da  və  Ölü  dənizdən  cə- 

nubda  əylənmişdir.  «İbri»  adı yalnız  özlərini  A vraam m   (İb- 

rahim in)  nəvələri  sayan  Iakov  (Y aqub)  və  Israil  nəslindən 

olan  yəhudilərdə  qalmışdır.  Əfsanəvi  Eberin  törəməsi  A bra- 

ham m  israillib rb  yəhudilərin olduğu kimi,  həm də  arameylə- 

rin və ərəblərin nəsil başlanğıcı sayılır.

İsrail tayfa ittifaqm m  adı ilk  dəfə е.э.  X III əsrdə çəkilir. 

Əfsanəyə  görə  aclıq ilində  bu tayfalar  Şimali M isirin  otlaqla- 

rm a  köçmüşdü;  burada iki yüz il  qaldıqdan  sonra  onlar  firo- 

nun  təqiblərindən  qaçaraq,  başçıları  Moiseyiri  (M usanm ) 

rəhbərliyi  i b   40  il  Sinay  yarım adasm da  sərgərdan  gəzərək, 

sonra  X anaan  şəhərbrini  dağıdaraq  onların  ərazibrində 

məskunlaşmışlar.  Yəhudi  dili  m üasir  ivrit  dilidir  və  qədim 

xanaan  dialektbri ilə buraya köçmüş  tayfaların d ilbrinin  qa- 

rışm asm dan  əmələ  gəlmişdir.  Qədim  yəhudi  dilində  böyük

ədəbiyyat olm uşdur ki, onun da bir hissəsi Bibliyaya (xristian 

ənənəsinə görə -  Əhdi-ətiqə) daxil olmuşdur.

İsrail dövləti də bütün A ralıq dənizinin şərq hissəsi kimi 

vaxtaşırı  başqa  d ö v b tb r  tərəfmdən  istila  olunurdu,  sonralar 

isə  R om a  ağalığm a  qarşı  bir  sıra üsyanlar  nəticəsində,  yəhu- 

dib r  sürgün  edilmiş  və  müxtəlif dövlətlərin  ərazilərində  məs- 

kunlaşmışlar.  Son  dövrbrdə  qədim  yəhudi  (ivrit)  dili  bərpa 

olunub,  m üasirbşdirilm iş  form ada İsrail  dövlətinin  rəsmi  di- 

linə çevrilmişdir.

Е.э.  X III  əsrin  sonlarından  şim aldan həm  dənizb,  həm 

də  quru  yolla  Kiçik  A siyadan  keçən  və  Misir  m ənbəbrində 

adları  çəkibn  «dəniz  xalqları»nm  yürüşü  başlanmışdır. 

Müxtəlif tayfalar  bu  ad  i b   H ett  dövlətinin,  U qaritin  darm a- 

dağın  edilməsinə  kömək  etm işbr,  A ralıq  dənizinin  şərqində 

yerləşən  ölkələrdən  keçərək  Misirə  hücum   etmişlər.  Tarixdə 

onlara  aid  ed ib n   filistim  tayfalarım n  adı  qalmışdır.  Onlar 

sahilin  X an aan  hissəsində əylənərək,  b u  bölgəyə öz adlarım  -  

müasir  F ə b stin   adını  vermişlər.  G üm an  edilir  ki,  fılistim libr 

pelazqların -  K ritin  yunanlaradək olan sakinbrinin adıdır.

F ilistim libr X anaan dilini və dinini qəbul  edərək,  özbri 

də  burad a  dəm ir  mədəniyyətini  yaymışlar.  O nlar  beş  şəhərin 

birliyini  y aradaraq,  yəhudibrlə  uzun  m üddət  m üharibəbr 

aparmışlar.  Bu  m übarizənin  epizodları  Bibliyada  qalmış  əf- 

sanələrdə  öz  əksini  tapm ışdır  (Sam sonun  qəhrəmanlığı,  уэ- 

hudi çarı D avidin (D avudun) fılistimli Qoliafla döyüşü və s.).

O nlar  sonralar  A ralıq  dənizinin  şərq  sahilbri  d ö v b tb - 

rinin  taleyini  bölüşdürərək,  daha  güclü  qonşulardan  asılı  və- 

ziyyətə düşürdülər.

Е.э.  X III  əsrdə  Ə rəbistan  yanm adasm m   cənub  rayon- 

larm dan  yeni  sam i  tayfalarm m   -   aram ib rin   köçü  başlanır. 

Onlar  tədricən  Suriya  çöllərinə  və  Şimali  M esopotam iyaya 

irəlibyirbr.  O nlarm  Ə rəbistandakı yerb rin i ərə b b r tutur.

Aramilər.  Е.э.  I  minilliyin  əvvəllərində  a ra m ib r  Şimali 

M esopotam iyanm ,  demək  olar  ki,  bütün  hürri  əhalisini  özlə- 

rində  əritmiş,  sonra  isə  bütün  Yaxın  Şərq  boyu  yayılaraq,

---

Y uxarı M esopotam iyanm ,  demək  olar ki, bütün qədim əhali- 

sini assimilyasiya etmişlər.  O nlar müəyyən dövlətdə m uzduna 

tutulur,  tədricən öz nüfuzlarmı  artiraraq,  sonra  hər hansi  bir 

qrup  hakimiyyəti  э1э  keçirirdi.  B undan  əlavə,  assur  çarı  III 

T iqlatpalasarm   dövründən  assurlar  tabe  edilmiş  əhalini  baş- 

qa  yerlərə  köçürürdülər  və  sərhəd  rayonlarınm   itaət  göstər- 

məyən  əhalisi  ib   vuruşm ağa  m əccbur  edirdibr.  Bu,  d ilb rin  

qarışm asına  gətirib  çıxanrdı,  lakin  beynəlxalq  d ib   ehtiyac 

olduğuna  görə  müəyyən  dövr  keçəndən  sonra  aram i  dili  bu 

yeri  tutur,  hətta  assurlar  onu öz  dəftərxana  dillərinə  də  çevi- 

rirb r. 

-'j

Sonralar  aram ib r,  əsası  finikiyalılardan  əxz  o lu n m u ş■

! 

əlifba  yazısmı  bütün  Ön  Asiyaya  yaydılar.  A ram i  yazısmm 

sonrakı inkişafm da heteroqram lardan istifadə olunurdu, y ə n i: 

bir  dildə  yazıb,  başqa  dildə  oxuyurdular.  A rtıq  е.э.  V  əsrd ə; 

qədim  İran   kitabəbrində  aram i  sözbrinə  və  ya  şəkilçilərinə 

rast  gəlinir.  A ram i  dili  ticarət  m ünasibətləri  sayəsində  bütün 

dövlətlərdə  ikinci  d ib   çevrilir.  Bu dövrdən etibarən  aram i de- 

i 

dikdə,  Ön  Asiyanın  öz  dilini  aram i  dilinə  dəyişdirmiş  yerli 

əhalisi  nəzərdə  tutulm alıdır.  H azırda  aram ib rin   törəmələri 

sayılan  aysorlar,  aturaylar  ayrı-ayrı  q ru p lar  şəklində  Suriya 

d a, Türkiyədə, A zərbaycanda və b.  ölkələrdə qalm ışlar.

M əşhur  samidilli  xalqların  biri  də  yunan  mənbələrində 

adı  çəkilən  flnikiyalılar  idilər.  O nlar  indiki  Livan  sahillərin-; 

də  yaşayırdılar  və  е.э.  I  minillikdə  пэ  yəhudibrin,  пэ  də  ara­

m ibrin hücum larına m əruz qalm am ışlar.  O na görə də bunlarj 

xanaanların  birbaşa  törəmələri  sayıla  bilərlər.  O nların  şəh ər-! 

d ö v b tb ri -  Tir,  Sidon,  Bibl  bütün  Qədim  Şərqdə  m əşhur idi. 

Arxeoloji  qazıntılar  onlarm   uzaq  keçm işbrə  m ənsub  olduq- 

larını  təsdiqləyir.  Нэ1э  е.э.  IV  minillikdə  burada  əkinçilik  və ı 

balıqçılıq  m əskənbri  var  idi.  Sənətkarlıq  burad a  lap4 e rk ə n ' 

vaxtlardan  inkişaf  etmişdir  və  sənətkarlar  öz  şəhərbrinin 

hüdudlarından kənarda da tanm ırdılar.

Finikiya 

şəhər-dövbtbrini 

çarlar 

idarə 

edirdilər, 

mühüm  m ə sə b b r  isə  ağsaqqallar  şurası  və  xalq  yığmcaqları

S

tərəfındən həll edilirdi.  Ə halinin əsas kütləsinin yaşadığı kənd 

təsərrüfatı ərazib ri şahərlərdən asılı və onlara yaxm idibr.

Dənizçilikdə  əldə  olunan  nailiyyətlər  sayəsində  A ralıq 

dənizinin  sahillərində  koloniyalarm   yaradılm asm a  başlandı 

və fmikiyalılar Kiçik Asiyada,  Kiprdə,  Şimali A frikada,  M al­

ta,  Siciliya,  Sardiniya  adalarında və  hətta İspaniyada öz fak- 

toriyalarım   yaratm ağa  başladılar.  O nlar  ticarət  donanm ası 

ib   şöhrət  tapm ışdılar  və  bu  sahədə  yunanlarla  rəqabət  apa- 

rırdılar.  O nlar  tu n c  silah,  gəmiqayırma  üçün  sidr  ağacı,  bə- 

dən üçün ətirli yağlar, zeytun yağı, yun və nazik parçalar,  qu- 

rudulmuş  b'alıq  aparır,  əvəzində  isə  onlara  çox  böyük  gəlir 

gətirən m etal -  qalay va güm,üş  alırdılar.  D aha erkən əlaqələr 

Bibl  ib   M isir  arasında  nəzərə  çarpır.  M isirb  ticarətin  can- 

lanması  flnikiyalılara  Qırmızı  dəniz  hövzəsinə,  oradan  da 

Hind  okeanına çatm alarına im kan verdi.  H erodotda b e b   bir 

rəvayət vardır ki,  е.э.  V II əsrin sonlarında yaşamış «misirlilə- 

rin  çarı  N eko  N ildən  Ərəb  körfəzinədək  kanal  qazıntısını 

dayandırmış,  lakin  Qırmızı  dənizdən  finikiyalıları  g əm ib rb  

göndərərək əm r etm işdir ki,  onlar qayıdanda H erakl sütunla- 

rmdan  keçərək  (müasir  Cəbəllüttariq  boğazı)  Şimal  (yəni 

Aralıq)  dənizinə,  o rad an   isə  Misirə daxil  olsunlar».  O nlar iki 

ildən  sonra  M isirə  qayıdaraq,  bildirdibr  ki,  «Liviya  sahillə- 

rində  üzərkən,  Günəşi  sağ  tərəflərində  görürm üşbr.  B eb lik b  

ilk  dəfə  sübut  olunm uşdur  ki,  Liviya  (yəni  Afrika)  hər  tərəf- 

dən dənizlə əhatə olunur».

Finikiyalıların  A ralıq  dənizi  sahilində  ən  iri  koloniyası 

Afrikanm  şim alm da yerbşən K arfagen idi.  H avalar pis  olan- 

da  onlarm   gəmiləri  orad a  sığınacaq  tapırdı.  Е.э.  IX-VII  əsr- 

b r   ərzində,  assurların  A ralıq  dənizinin  şərq  sahilbri  ərazib- 

rini özlərinə  tabe  e td ik b ri  zam an  qərbdəki  Finikiya  koloniy- 

aları müstəqillik  əldə  etdi  və sonralar  qüdrətli  K arfagen döv- 

b ti  onları  birbşdirib,  uzun  m üddət  Aralıq  dənizində  ağalıq 

uğrunda  yunanlarla,  sonralar  isə  darm adağın  edilənədək  ro- 

malılarla m üharibələr apardılar.

---