Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

bölünürdü.  Canişinlər,  vaxtaşırı  mərkəzi  hakimiyyətin  zəif- 

ləməsindən  və  ya  qonşu  dövlətlərin  köməyindən  istifadə  edə- 

гэк  müstəqilliyə  can  atırdılar.  Iranzunun  ölümündən  sonra 

Assuriyaya  meylli  olan  oğlu  Aza  taxtdan  salınıb,  öldürüldü. 

U rartu  tərəfm dən  qızışdırılan  bir  sıra  vilayətlərin  canişinləri 

M annadan  qopub  ayrılmağa  cəhd  göstərirdilər.  T axta  çıxan 

U llusunu  assurların  köməkliyi  ilə  öz  dövbtinin  sərhədbrini 

bərpa  edir  və  h ətta  sonralar  onu  bir  qədər  də  genişləndirir. 

Assuriya çarı II Sarqon e.ə.714-cü ildə urartuluları və onlarm  

m üttəfiqbrini  sarsıdıcı  məğlubiyyətə  uğradır.  Sarqonla  Ullu- 

sununun  arasm da saziş  bağlanılır və  bu sazişə görə  U llusunu 

bir sıra mənfəətlər də əldə edir:  «onlarm  ağası hökm dar Ullu- 

sunuya  mən  (Sarqon)  fəxri  süfrə  açdım,  onun  taxtm ı  atası, 

valideyni  İranzunun  taxtm dan  daha  yüksəklərə  ucaltdım». 

U rartululardan  geri  almmış  və ilk  vaxtlar  A ssuriyaya  birbş- 

dirilmiş  22  qala və 2 möhkəmləndirilmiş  şəhər M ananın  özü- 

пэ qaytarıldı.

Нэ1э  е.э.  IX   əsrdə  u rartulular  vaxtaşırı  şimali-şərqi 

qonşularm ın  ərazilərinə  yürüşlər  edirdilər.  Culfa  rayonunda

-  Ilanlıdağda tapılan urartu  qayaüstü yazısm da Puluadi ölkə- 

si  və  onun üç məskəninin  adı  çəkilir.  Birinin  adı -  A rasani -  

yazıya  yaxm  olan  m üasir  Ərəzin  kəndinin  adm da  saxlanıl- 

mışdır.  Bir  az  sonra  onlar m üasir  Sisian  rayonuna  çatm ışlar 

və burada Tsuluku məskənini tutm uşlar.  Puluadi ölkəsinin və 

onun paytaxtı Libliunini  admı е.э.  V II  əsrdə də A raz  çayımn 

sağ  sahilindəki  ərazibrdə,  indiki  V arzaqan  vilayətində  tapı- 

lan qayaüstü yazıda  çəkilir.

Sarqonun  varisbrinin  hakimiyyəti  illərində  M annanm  

vəziyyəti  о  qədər  mökəmlənmişdi  ki,  о  h ətta  Assuriyanın  bir 

sıra  yaşayış  məskənlərini  ə b   keçirə  bilmişdi.  Assuriya  çarı 

Sinaxxerib  M annaya yürüş  etm ək m əcburiyyətində  qalmışdı, 

lakin  onun  bu  tədbiri  о  qədər  d ə'u ğ u rlu   almmamış,  yalnız 

əsirlər götürülmüşdür.

M anna  d ö v b ti  bir  m üddət  U rm iyəətrafı  hövzədən  çox 

kənarlara  çıxan  kifayət  qədər  geniş  ərazilərə  sahib  idi.  M üa- 

sir  Naxçivan  vilayətinin  ərazilərini  də  onun  tərkibinə  aid  et-

mək  olar,  b e b  ki,  sonuncunun həmin  dövrə aid m addi mədə- 

niyyəti  bütün  M an n a  dö v b ti  ərazisində  yayılmış  m addi  mə- 

dəniyyətlə eyniyyət təşkil edir.

Şərqə doğru irəliləyərək onlar Savalan dağlarm m  cənub 

yam acm da  A rxu  ölkəsinə  yürüş  ed irb r.  O nlarm   U şulu  və 

Buku ölkələrini  Q arasu çayı i b  eynibşdirilməsi güman edilən 

çayadək  fəth  etm əbri  barədə  qayaüstü  yazı  həkk  olunmuş- 

dur.  G eriyə  qayıdan  baş  isə  G irduni,  Qituxani,  T uişdu  ölkə- 

b ri və R u tu m n i (?) şəhəri tutulm uşdur.

N övbəti  M an n a  çarı  Axşerinin  adı A ssarxaddonun  ki- 

tabəsində çəkilir.  Assuriya ilə mübarizədə Axşeri «m annalıla- 

rm  ölkəsinin  ərazibrində»  məskunlaşmış  skiflərin  köməyin- 

dən  istifadə  etmişdir.  A ssarxaddon  özünü  «m annalılar  ölkə- 

sinin  əhalisini,  ram  edilməyən  kutiləri  pərən-pərən salan,  on- 

ları  xilas  edə  bilməyən  m üttəfiq  -   skif  İşpakanm   qoşununu 

qılmcdan keçirən» kimi qələmə versa də,  onun A şşur allahm a 

m üraciətindən  görünür  ki,  o,  bu   xalqm   daimi  təhlükəsindən 

həmişə  n arah atd ır.  Axşerinin  hakimiyyəti  ilbrində  m annalı- 

lar  özbrinin  şərq  sərhədbrində  möhkəmlənmiş  m idiyalılarla 

da  birlikdə  çıxış  edirlər.  M üttəfiqləri  bir-birindən  təcrid  et- 

məyə çalışan A ssarxaddon hətta öz qızmı skiflərin çarı Parta- 

tuaya  эгэ  vermək  məsələsini  də m üzakirə  edirdi.  O nun varisi 

A şşurbanipal  işğal  olunm uş  assur  torpaqlarm ı  dinc  yolla 

qaytarm ağa  cəhd  göstərdi,  lakin,  görünür,  münasibətlər  ni- 

zama  salm m adı,  qoşunlar  arasm da  döyüş  baş  verdi  və  m an- 

nalılar  məğlubiyyətə  uğradılar,  assurlar  isə  böyük  qənimətlə 

öz ölkələrinə qayıtdılar.  M annalılar bu  məğlubiyyətdən sonra 

Axşeriyə  qarşı üsyan etd ib r,  «onlar Axşerinin meyidini  onun 

şəhərinin  küçəsinə  atıb,  cəsədini  şəhər  boyu  sürüdübr;  onun 

qardaşlarm ı,  o n u n   aibsini,  onun  nəslini  silahla  doğradılar». 

Axşerinin  oğlu  U alli Assuriyanm   qəbbəsini  qəbul  etdi və  as- 

surlarm   tə b b   etd ik b ri xəracı verdi.  Oğlu Erisini  və  qızmı As­

suriya  çarm ın  saraym a  göndərdi.  A şşurbanipal  özünün  xoş- 

məramlı səfirini M annaya göndərdi.

M an n a   dövləti  Assuriyanm   e.ə.  616-cı  ildə  Babilistanla 

sonuncu  m üharibəsi  zam am   da  onun  müttəfiqi  idi.  M anna-

---

mn adı sonuncu dəfə Bibliyada çəkilir.  İeremiyanın kitabm da 

U rartu,  M anna,  skiflərin  və  m idiyalılarm   çarlıqları  Babilə 

qarşı birgə çıxış etməyə çağırılır.

M an n a  dövlətinin  ta  qədim   zam anlardan  b u rada  ya- 

şayan  əhalisi  etnik  baxım dan həm   kuti-lullubu,  həm  də  hürri 

substratım   özündə  təcəssüm  etdirmişdi.  G etdikcə  hürrilərin 

rolu  artır -  bunu M anna dövründən məlum olan adlar və to- 

ponim lərin  təhlili aydm  göstərir.  Bəlkə də kuti  və hürri dilləri 

qohum dur.  H ürri-urartu  dilinin  Şərqi  Q afqaz  dilləri  qrupu 

ilə bir sıra struktur bənzərlikləri  vardır və çox güman ki,  kuti 

dili də bu qrupa mənsub imiş.

Dövlətin  çiçəklənməsi  və  möhkəmlənməsi  m annalılarm  

nail olduqları  yüksək iqtisadi  səviyyəyə əsaslanırdı.  Arxeoloji 

tapm tılar  m etallurgiya  və  m etal  em alm da  böyük  nailiyyətlə- 

rin  olmasını,  sənətkarların  böyük  bədii zövqə və  ustalığa m a­

lik  olmalarmı,  şəhər  salm m asm da  böyük  bacarığa  m alik  ol- 

malarm ı  göstərir.  Yeri  gəlmişkən,  bir  çox  dillərdə  istifadə 

olunan  «polad»  sözü  Urm iya  gölündən  şim ada  yerləşən  P u­

luadi  ölkəsinin  adı  ilə  əlaqələndirilir;  bu  rayon  qədim dəki 

kimi  indi  də  müxtəlif faydalı  qazm tılarla  zəngindir.  M annalı 

bənnalar  və  sənətkarlar  tutulub  Assuriya  şəhərbrinə  aparı- 

lırdı.  A tlardan  Yaxm  Şərq  üçün  yeni  olan  istifadə  üsulu  -  

minik  üçün  istifadə  olunması  çox  tezliklə  qəbul  edildi.  M an ­

n a  ölkəsinin  A niaştaniya  vilayətində  hətta  qonşu  dövlətlərin 

qoşunları üçün atlar yetişdirilir və onlara xüsusi təlim verirdi- 

lər.

Cənubi  Qafqaz  tayfaları.  A ssur  mənbələri  Cənubi  Qaf- 

qazm  cənubi-qərb  rayonlarm da  е.э.  X II  əsrdən  m übarizə 

apardığı  D ayaeni/D aiani  tayfa  ittifaqinm   adını  çəkir.  O, 

özünün  şimal yürüşü  zamanı  N airi  ölkəsinin  23  çarı  ilə  vuru- 

şur  və  Q ara  dənizin  olduğu  güm an  edilən  «Yuxarı  dəniz»ə 

qədər  çatır.  Tiqlatpalasar  D ayaeni  ölkəsində  çar  Sienini  tu ­

tur,  onu  A ssuriyaya  gətirir,  lakin  sonra 'tab e  olacağm a  and 

içdirdikdan  sonra  buraxır.  Fəratm   yuxarı  axarlarm da  vuru- 

şan  III  Salm anasar  hakimiyyətinin  15-ci  ilində  D ayaeni  çarı

Asiadan  хэгас  almışdır.  Е.э.  Y III-V II  əsrlərin  kitabələrində 

A nadoluda  iri  tayfa  birlikləri olan m uşklar,  kaşklar,  taballar 

və  b.  m övcudluğu  barəsində  m əlum at  verilir  ki,  bunlarm   da 

adlarm da  sonralar  m esxbrin  (mosxlarm),  iberlərin  adlarınm  

izi müşahidə olunur.

U ra rtu   kitablərində  də  D ayaeni  ölkəsinin  adı  Diaue- 

xi/Diauxi form asm da çəkilır.  U rartu  çarı M enua ölkənin fəth 

olunması  və  çar  şəhəri  Şaşilanm  tutulm ası  haqqm da  məlu- 

m at  verir.  Ölkənin  çarı  U tupurşa  tabe  olmağa  və  böyük  mi- 

qdarda  хэгас  verməyə  m əcbur  olm uşdur.  Bu  ölkənin  ərazisi 

Fərat çaym ın yuxan axarlarından başlayaraq, şim alda qədim 

Zabaxa  ölkəsinin  adm ın  olduğu  güman  ed ib n   m üasir  Cava- 

xetiyayadək  uzanırdı  və  U rartu   mənbələrinə  görə  Z abaxa 

D ayäeni  ilə  yanaşı  idi.  Ə ldə  olunan  qənimətin,  əsirlərin,  ha- 

belə  ölkə  üzərinə  qoyulm uş  xəracın  M inuanm   kitabm da  sa- 

dalanan  m iqdarm a  görə  b u   ölkə  inkişaf etmiş  təsərrüfatı  ilə, 

xüsusib  də  m aldarlıq  və  m etal  emalı  sahəsində  kifayət  qədər 

zəngin imiş.  Bu  ölkənin və həmin  çarın  adları D ayaeninin  üç 

vilayətini  tutub,  öz  ölkəsinə  birləşdirmiş  I  Argiştinin  məlu- 

m atlarm da d a çəkilir.

M ənbələrdə  D ayaeni  i b   yanaşı,  m üstəqillikbrini  qoru- 

maları  uğrunda  mübarizə  aparan  başqa  ölkələrin  də  adları 

xatırlanılır.  O nlardan  K atarza,  Ueteruxi,  İqaniexi,  Zabaxa 

kimi  bəzilərinin  adları  Cənubi  Gürcüstan  onom astikasm da 

saxlanılmışdır.

Е.э.  V III  əsr  U ra rtu   yazılarında  D ayaenidən  şimalda 

yerbşən  K ulxa ölkəsinin  adı çəkilir.  A ntik m ənbəbrin Kolxi- 

dası;  m üasir  Qərbi  G ürcüstan  və  Abxaziya  ərazisi;  Homerə- 

qədərki  dövrdə  arqonavtlar  -   Q ara  dənizin  şərq  sahillərinə 

sehrli  qoyunun  qızıl  dərisini  əldə  etmək  üçün  yürüş  keçirmiş 

yunan  qəhrəm anları haqqında formalaşmış əsatir həmin  ölkə 

ib   əlaqəbndirilir.  Ə satir  е.э.  V  əsr  şairi  Pindarm   əsərindən 

bəllidir.  K itab əb rd ən   birində  U rartu   çarı  II  Sarduri  bu  döv- 

rdə  onun  tabe  etdiyi  Xuşalxi  ölkəsinin  tutulm asm dan,  digə- 

rində isə  K ulxa ölkəsinin çar şəhəri İldam uşa haqqm da хэЬэг 

verir.  K ulxa  da  D ayaeni  kimi  onlara  tabe  etdirilmiş  vilayət-

---