Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

Assıiriya  mənbələri  N airi  ərazisində  ilk  dəfə  olaraq, 

U ruatri  tayfaları  ittifaqm ın  adını  çəkir.  Birləşmə  prosesi  е.э.

IX  əsrdə paytaxtı Tuşpa -  Türkiyədə  m üasir Van  şəhəri  olan 

mərkəzləşdirilmiş dövlətin yaranm ası ilə nəticələndi.

U rartu  adm a  yalnız  assur  mənbələrində  rast  gəlinir. 

U rartuluların özləri ölkələrini Biainili adlandırırdılar.  U rartu  

çarı,  Lutiprinin oğlu I  Sardurinin  (е.э.  845-825-ci illər) ilk in- 

şaat  kitabəsi  V anda  qala  divarm da  assur  dilində  tərtib  olun- 

muşdu.  Sardurinin  oğlu  İşpuininin  (е.э.  825-810-cu  illər) 

dövründə  u rartu   dilində  də  kitabələr  tərtib  olunm uşdu.  Bu 

dövrdən  həm  dövbtin  özündə,  həm  də  onunla  qonşu  ərazi- 

b rd ə   baş  vermiş  tarixi  hadisələr  assur  m ənbəbrindən  əlavə, 

u rartu  mənbələri vasitəsi i b  də işıqlandırılır.

Ilk dəfə urartu  mixi yazıları  1827-29-cu ilbrdə V an gölü 

ətrafm da  aşkar  edilib,  fransız  alimi  F.Şults  tərəflndən  qır- 

xdan çox kitabənin üzü köçürülmüşdür.  Bu dilin oxunm asm a, 

məlum olan  yazıları  1880-1884 illərdə nəşr  edən franszz  alimi 

S.Qüyar  və,  xüsusilə  də  ingilis  alimi  A.Seys  böyük  э т э к   sərf 

etm işbr.  U rartu   yazısmm  əsasında  assur  mixi  yazısı 

götürülmüşdür.  U rartu   dilinin  anlayışı  N .Y .M arr  tərəfindən 

yazıların  Q afqaz  d ilb ri  əsasında  öyürənilməsindən  sonra  irə- 

libmişdi.  M ətnlərin  oxunmasını,  onlarm   izahmı  və  qram m a- 

tikasmın  araşdırılm asm ı  Q.A.Melikişvili  və  1.М.  D yakonov 

davam  etmişlər.

U rartulularm   allahlar  panteonuna,  təbiət  qüvvələrini 

təcəssüm etdirən  bir çox allahlar daxil  idi.  Əsas  allahlar Xal- 

di  -   müharibə  allahı  və  Tayşeba  -   yağış  və  tufan  allahı  idi. 

A llahlara  qurbanlar  gətirilir  və  m əbədlər  tikilirdi.  U rartu  

çarlarm ın  taxta  çıxmalarının  icra  olunduğu  dini  mərkəz  -  

müqəddəs  şəhər  Urm iyə  gölündən  cənub-qərbdə,  Rəvandüz 

rayonunda yerləşən A rdini -  assur m ənbələrində M usasir ad ­

lanan şəhəri idi.

İşpuininin və onun oğlu M inuanm  (е.э.  810-786-ci ilb r) 

hökm ranlıq  etdikbri  dövrdən  urartulularm   işğalçı  yürüşbri 

başlanır  və  onlar  ali  Xaldi  allahınm   kultunun  mərkəzi  olan 

A rdini  şəhərini,  eləcə  də  Urmiyə  gölündən  cənub-qərbə  olan

əraziləri  tuturlar.  U rartulular  şimal  sərhədlərində  Göyçə 

gölünün  ətrafında  olan  Ueteruxi,  Luşa,  K atarza  və  «Etiuxi 

ölkəsinin  çoxlu  çarlarm m »  və  digər  tayfalarm   ərazibrinədək 

irəlibdilər.  O nların müasir Culfa rayonundakı İlanlıdağ ətra- 

fı ərazilərinə yürüşü də bu dövrə təsadüf edir,  belə ki, Puluadi 

ölkəsində  Artsini,  Iş[...],  A rtsikua  və  A yaniani  şəhər- 

d ö v b tb rin  tutulm ası haqqm da daşüstü yazı aşkar edilmişdir.

U ra rtu  dövbtinin d ah a çox çiçəkləndiyi dövr çar I Arg- 

iştinin  (е.э.  786-764-cü  ilb r)  hakimliyi  illərinə  düşmüşdür. 

Onun  bütün  işğalları  H orhor  salnaməsi  deyibn  kitabədə  öz 

əksini  tapm ışdır.  Argişti  güclənmiş  M an n a  çarlığı  və  Cənubi 

Qafqazm   digər  tayfaları  i b   ciddi  mübarizə  aparm alı  olmuş- 

dur.  Y uxarı  M esopotam iya ərazibrində Assuriya  i b   fasibsiz 

müharibələr  aparılırdı.  Zəbt  olunan  vilayətlərdə  u rartu lular 

sonralar hücum  etm ək və  «düşmən ölkəsi»ni ram  etm ək üçün 

qalalar  inşa  edirdilər.  Erebuni  -   İrəvanm   yaxm lığmda  indi 

A rin-berd  adlandırılan  təpəlikdə  və  Argiştixinili  -  indiki  A r­

mavir  yaxınlığm da  -   qalalarm ın  inşası  da  bu  dövrə  təsadüf 

edir.

II 

Sarduri  (е.э.  764-730-ci  illər)  işğalçı  siyasəti  davam  

etdirirdi,  hərçənd  o,  öz  dövb ti  daxilindəki  rayonlarda  baş 

vermiş  üsyanları  yatırm aq  və  artıq  işğal  olunm uş  vilayətbrə 

d ə fə b rb  yürüş etm ək m əcburiyyətində qalmışdır.  U rartu lu lar 

onun  hakim iyyəti  ilbrində  Urm iyə  gölündən  şim aldakı  эуа- 

b tb r ə  soxulub, Puluadi ölkəsinin Libliuni -  m üasir V arzakan 

yaxmlığmdakı  çar  şəhərini  tutdu.  Bebliklə,  Puluadi  vilayəti- 

nin  Culfa  rayonundan  tutm uş  daha  geniş  əraziləri  əhatə  et- 

məsi  qənaətinə  gəlmək  olar.  Sardurinin  hakimiyyətinin  son 

ilbrində U ra rtu n u n  mövqeyi,  xüsusilə də onun qərb sərhədlə- 

rində A ssuriya  ilə  е.э.  743  və 753-cü illərdə aparılan savaşlar- 

dan sonra xeyli zəifləyir.

Sardurinin  oğlu  I  R usa  (е.э.  730-714-cü  illər)  Göyçə 

gölü ətrafm dakı üsyançı vilayətbri tabe etmiş və «gölün о biri 

tərəfi»ndəki  ərazilərə  soxulub,  K içik  Qafqaz  dağlarında  lo- 

kallaşdırılan  19  ölkəni  fəth  etmişdir.  Müstəqilliyə  can  atan  

M anna  vilayətlərinin  canişinləri  ib   sövdəbşməsi  səbəbindən

---

o,  M anna  ilə  mübarizədə  də  uğur  qazanm ışdır.  Lakin  assur 

çarı  II Sarqonun m əşhur е.э.  714-ci il yürüşündə U rartu y a  və 

M anna  vilayətlərinə  endirdiyi  dağıdıcı  məğlubiyyət  U rartu  

çarlarm m   işğalçı  siyasətində  fasilə yaratdı.  Çar R usa  intihar- 

la ömrünü başa vurdu.

I  R usanm   hakimiyyəti  illəri  U ra rtu   dövlətinin  tədrici 

tənəzzülü  dövrü  idi.  O,  ölkə  daxilində  də  çətinliklərlə  rastlaş- 

mış,  qopub  ayrılan  vilayətlərlə,  şimaldan  gələn  qorxulu  kim- 

m er-skif tayfaları  və  cənubda  isə  A ssur  d ö v b ti  ib   m übarizə 

aparm ışdır.

I R usam n  oğlu II Argişti (е.э.  714-685-ci ilb r) artıq A s­

suriya  ib   sərhəddə  yerləşən  vilayətlərdə  m üharibələr  ap ara 

bilmirdi  və  onun  tərəfindən  tərtib  olunm uş  kitabələrin  sübut 

etdiyi  kimi  o,  yürüşbrini  şimal  və  şərq  istiqam ətbrinə  yönəl- 

tdi.  İndiki Sisian rayonu ərazisində tapılm ış məbədin  xaraba- 

lıqları arasm da Tsuluku ölkəsinin çarı ib  savaş haqqında mə- 

lum at verən  kitabə aşkar olunm uşdu və  b u rada  İrdua  şəhəri- 

nin  də  adı  çəkilir.  O nun  digər  qayaüstü  kitab əb ri  Sərab  və 

Ərdəbil  arasm dakı  rayonda  aşkar  edilmişdir.  Ölkə  daxilində 

o,  inşaat işləri i b  məşğul olurdu.

Argiştinin  oğlu  II  R usanm   (е.э.  685-645-ci  ilb r)  haki- 

miyyəti ilbri  haqqm da  məlumat  azdır.  O,  qərb  sərhədlərində 

ayrı-ayrı  vilayətlərin  tabe  etdirilməsi  m əqsədib  m üharibələr 

aparm ış  və  şim alda  öz  mövqeyini  möhkəmlətmişdir.  II  R usa 

inzibati-təsərrüfat və  dini  mərkəz Teyşebaini  şəhərini  (İrəvan 

yaxmlığmda) inşa etdirmişdi.

Sonuncu  U rartu  çarları III  Sarduri,  IV   Sarduri,  Erime- 

na,  III  Rusa  və  IV R usanm   adları  yalmz  arxeoloji  qazm tılar 

zam anı  aşkar olunmuş  ayn-ayrı əşyalar üzərində xatırlanm a- 

sı  i b   bəllidir.  Bu  dövrdə  U rartu   haqqm da  assur  m ənbəbri 

bəzi  m əlum atları  verir.  Həmin  m əlum atlara  görə  U ra rtu   ar- 

tıq  Assuriya i b  ittifaqda,  hətta bəzən  də ondan  asılı vəziyyət- 

də olur.

Е.э.  VI  əsrin  əvvəllərində  U rartu  da  qonşu Assuriya  və 

M an n a dövbtləri kimi M idiya tərəfindən işğal olunm uşdu.

M anna.  Е.э.  I  minilliyin  əw ələrindən  U rm iyəətrafı 

hövzə  ray o n u n d a  da  xırda  tayfa  və  dövlət  qurum larm m   bir- 

ləşməsi prosesi baş verir.  Urm iyə gölündən cənubda  olan əra- 

zilər  uzun  m üddət  Z am ua  adı  ib   adlandırılmışdı.  Dövlətin 

başında  çar  dururdu.  Paytaxtı  Zam ri  şəhəri  yaxşı  möhkəm- 

bndirilm işdi.  O nlar  dəfələrlə  ətraf əraziləri  özlərinə  tabe  et- 

məyə  çalışan  assurlarm   yürüşbrini  dəf  etm işdibr.  A ssurlar 

ilbəil  tək rarlan an   yürüşbr  nəticəsində  çox  böyük  var-dövbti 

ələ  keçirir və  ya  xərac kimi  alırdılar,  b e b   ki,  bölgədə  xeyli iri 

və xırdabuynuzlu  m al-qara  var idi,  zəngin  m etallar  və  onlar- 

dan  hazırlanan  m əm ulat  çox  idi,  m əh arətb ri  i b   şöhrət  tap- 

mış  ustalar, bənnalar şəhərbrdən tutulub  aparılırdı.  Sonralar 

Zam ua parçalandı -  onun b ir hissəsi Assuriyaya birləşdirildi. 

Urmiyə  gölünə  yaxm  to rp aq lar  Daxili  Z am ua  adlanırdı.  Bu 

ərazilərdə M an n a dövbti yaranm ışdı.

M an n a  (assur  m ənbəbrində  M unna,  M anna,  M annaş, 

U rartu m ənbəbrində -  M ana,  Bibliyada -  M inni) ilk dəfə as­

sur  çarı  III  Salm anasar  tərəfm dən  е.э.  843-cü  ildə  Assuriya 

qoşunlarınm   soxulduğu  «ölkə»lərdən biri  kimi  göstərilir.  Yə- 

qin  ki,  M an n a  adı  yerii  mənşəli  olm uşdur,  belə  ki,  bütün 

m ənbəbr  yalmz  kiçik  variasiyalarla  onu  eyni  cür  adlandırır- 

lar.  U zun m üddət ərzində b ir  çox  assur çarları  tərəfm dən  adı 

çəkibn  Izirtu  (Zirta)  şəhəri  onun  paytaxtı  olm uşdur.  E.ə. 

829-cu  ildə  M an n a  çarı  U dakinin  dövründə  paytaxt  Z irtu 

dağmtıya m əruz qaldı,  lakin M annam n tabe etdirilməsi  və ya 

qonşu ərazilər kim i hər hansı bir xəracm  təyin  edilməsi  barə- 

də  m əlum at  verilmir.  Urm iyəətrafı  rayon  daim   assurlarm  

yürüşbrinə  m əruz  qalırdı.  Е.э.  IX  əsrin  sonlarm dan  M anna 

urartulularm  yürüşbrini də d əf etməli olmuşdu.

M an n a  dövləti  özünün  çiçəklənmə  dövrünə  İranzunun 

(е.э.  ?-716-cı  illər)  və  onun  səbflərinin  hakimiyyəti  illərində 

çatmışdır.  Çarm  hakimiyyəti irsi idi və Iranzudan sonra onun 

oğlulları A za və U llusunu ardıcıllıqla ölkəni idarə etm işbr.

D ö v b t  çar  tərəfmdən  təyin  və ya  təsdiq edilmiş  canişin- 

lərin,  bəzən  isə  irsi  hökm darlarm  idarə  etdikləri  vilayətlərə  -  

Qizilbunda,  Z ikertu,  Andia,  Uışdiş,  Sanqibuti,  M essi  və  s.

---