Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

Haxam anişilərin  ağalığı  dövrü  imperiyanm  çoxsaylı 

xalqlarının  etnik  cəhətdən  və  mədəni  baxım dan  qarışması 

proseslərinin  və  dini  görüşlərinin  sinkretikbşm əsinin  inten- 

sivliyi  ilə  xarakterizə  olunur.  Ayrı-ayrı  bölgələrin  əhalisinin 

hələ  assurlarm   dövründən  itaət  altm a  alm m aq  istəməyən 

xalqlar  üçün  cəza  kimi  tətbiq  edilən  kü tb v i  şəkildə 

köçürülmələri də buna kömək etmişdir.

H axam anişibr imperiyasmm güclənməsi və genişlənmə- 

si  Kiçik Asiyaya iddia edən  birbşm iş yunan-m akedon  dövlə- 

tinin narahatlxğma səbəb oimuşdu.  Y unanlarm  və haxamani- 

şibrin  uzunm üddətli  qarşıdurm aları е.э.  331-ci ildə III  D ara- 

nm  qoşunlarınm   Babildən  şimalda  yerləşən  Qavqam ela  ya- 

xmlığmda  M akedoniyalı  İsgəndərin  qoşunları  tərəfindən 

darm adağm   edilməsi  ilə  nəticələndi.  III  D ara  qaçıb  Ekbata- 

naya  getdi  və  orada  tərəfdarlarm ı  toplayıb  müdafiəyə  hazır- 

laşdı,  am m a  yenidən  məğlubiyətə  uğradı  və  özü  də  həlak  ol- 

du.  Нэг  iki  paytaxt  -   Pasarqad  və  Persepol  tutulub,  qarət 

edildi.

Isgəndərin  və  onun  varisbrinin  dövründə  m in b r b   yu- 

n an  və  m akedoniyalı  istila  olunm uş  ölkələrə  axışaraq,  onlari 

özlərinə  uyğun  şəkildə  idarə  etməyə  başladılar.  Çəkişm əbr 

olmasm  deyə,  İsgəndər  yerli  əyanların  nümayəndələrinə  də 

vəzifəbr verirdi.  0 ,   yerli əyanların  ord u d a və idarəetm ədə iş- 

tirakm a im kan  verdi,  eyni zam anda istila  olunm uş  ərazibrdə' 

strateji  cəhətdən  mühüm  bölgəbrdə  hərbi  koloniyalar  va 

m əskənbr  salm ağa  başladı.  O nun  yaratdığı  nəhəng  imperiy- 

anm   sərhədbri  H indistanm   hüdudlarınadək  çatırdı.  Make- 

doniyalı  Isgəndərin  е.э.  323-cü  ildə  Babildə  nam əlum   xəstə-1 

likdən  qəflətən  ölməsi  uğurlarınm  m öhkəm bndirilm əsinə  im­

kan  vermədi.  O nun  varisbri  arasm dakı  rəqabət  im periyanm  

parçalanm asm a səbəb oldu. 

* ;

M akedoniyalı  İsgəndərin  istilası  həm   yunanlıların  özlə- 

rinin,  həm də geniş ərazilərdə yaşayanlarm  mənşəyinə və mə- 

dəniyyətinə  böyük  təsir  etmişdir.  Y unan  və  şərq  ünsürbrinin 

qarşılıqlı  surətdə  qovuşması  nəticəsində  yaranan  yeni  mədə- 

niyyət elmdə Ellinizm mədəniyyəti adlandırılır.

Bu dövrdə  uzaq  bölgələr  arasında iqtisadı  əlaqəbr  can- 

lanır,  şəhərlər  inkişaf edirdi;  yunan  elmi,  mədəniyyəti və  inc- 

əsənəti,  bir  sıra  dini  inancları  Şərqə  m üdaxib  edir,  müxtəlif 

yerli  m əd ən iy y ətb rb   qarışırdı;  yunanların  özbri  də  yerli 

xalqlarm  nailiyyətlərini  m ənim səyirdibr  ki,  b u   da  onlarm  

maddi və mənəvi mədəniyyətlərinin bir çox sahəbrində özünü 

büruzə vermişdir.

M akedoniyalı  İsgəndərin  imperiyasmm  dağılmasmdan 

sonra  nəzərdən  keçirilən  ərazibrin  böyük  hissəsi  onun  sər- 

kərdəsi  I  Selevk  N ik ato ru n   (е.э.  311-281-ci  illər)  hakimiyyəti 

altma düşdü. I  Selevk və onun varisjəri hakim iyyətbri altında 

olan  ərazib rin   öz  rnüstəqilükbrini  və  dövlətçilikbrini  bərpa 

etməyə çalışan xalqlarını itaətdə saxlamaq üçün daim  onlarla 

m üharibələr aparırdılar.

Е.э.  III  əsrin  ortalarm da  müasir  Cənub-qərbi  Türkmə- 

nistan  və  Şimali-şərqi  İran   ərazibrini  əhatə  edən  Parfiya  və 

müasir  Şimali  Ə fqanıstan  və Am u-Dəryam n  sağ  sahili  ərazi- 

lərini  əhatə  edən  Baktriya  qüw ətlənib,  öz  müstəqillikbrinə 

nail  oldular.  Parfiya  çarlığı  I  A rşakın  (е.э.  248-215-ci  illərə 

yaxm)  və  onun  varisbrinin  hakimiyyəti  ilbrində  ərazibrini 

genişbndirm ək  məqsədilə  selevkibrlə  mübarizəyə  başladı. 

Parfıya  dövləti  özünün  qüdrətli  çağlarm da  şərqdə  Baktriya, 

qərbdə  C ənubi  Q afqaz  və  Iran   vilayətbrini,  M esopotam iya 

və  Suriyanı  əhatə  edirdi.  B eb   vəziyyət  bu  dövrdə  yüksəlmiş 

Rom a  im periyasm m   Y axm   Şərqdəki  m araqları  ib   birbaşa 

toqquşm aya  səbəb  oldu.  A rşak ib r  bu  qarşıdurm ada  bir  sıra 

qəbbələr  qazandılar  və  M ark   A ntoninin  qoşunlarm m   dar- 

madağm  edilməsindən  sonra  IV  F raatm   (е.э.  38-3-cü  illər) 

çarlığı  ilb rin d ə  sürəkli  dinc  dövr bərqərar oldu.  Amma  artıq 

bizim  eranm   başlanğıcm da  rom alılar  bir  çox  əraziləri  fəth 

edirbr,  Selevk  şəhərini  yandırır  və  parfıyalılarm   çar  şəhəri 

Ktesifonu  tu tu rlar.  Tədricən  Parfıya  dövbtinin  çiçəkbnməsi 

sona  çatır.  D ö v b tin   şərq  sərhədlərində  köçəri  tayfaların  -  

Çin  m ənbələrindən  məlum  olan  da-yueçci  tayfalarm m   çıxış- 

ları  kəskinbşir.  O nlarm   arasm da  antik  mənbələrin  toxar  ad- 

landırdığı  k u şan   tayfaları  xüsusib  yüksəlir.  K uşan  çarlığmm

---

çiçəklənməsi dövrü çar Kanişki və onun oğlunun hakim iyyəti 

zam anm a  düşür  (təxminən  III  əsrin  ortaları).  K uşanların 

dövründə buddizmin H indistandan yayılması başlanmışdı.

Parfiya  dövlətinin  daxilində,  Pars vilayətində üsyan  baş 

verdi,  arşakilərin  hakimiyyəti  devrildi  və  Sasani  sülabsindən 

olan I Ərdəşir (226-241-ci illər) P apakan hakimiyyəti öz əlinə 

keçirdi.

Sasanilər  dövlətin birləşdirilməsi  uğrunda  uzun  m üddət 

m übarizə  aparm aq  məcburiyyətində  qaldılar.  Yeni  sülalə  bir 

qədər  sonra  bütün  imperiyanm  varisinə  çevrildi  və  K tesifon 

onun paytaxtı oldu.

Azərbaycan ərazisində gedən  tarixi proseslər bu  dövrün 

yazılı mənbələrində belə təsvir olunur.

Atropatena.  Albaniya.  M üasir  Cənubi  AzərbaycanınŞ 

ərazisində  H axam anişilər  imperiyasınm  süqutu  ilə  paytaxtı 

müasir  M arağanm   yaxınlığmdakı  Q azaka  şəhəri  olan  A tro- 

patena  (buna  Kiçik  M idiya,  yaxud  M idiya  A tropatenası  da  ' 

deyirlər)  dövləti  yaranır.  O nun  tərkibinə,  görünür,  müasir 

N axçivan vilayətinin  rayonları  d a  daxil idi,  belə ki,  b u   ərazi- 

b r   h ə b   qədim  zam anlardan  cənub  vilayətləri  ib   çox  six  əla- s 

qədə  idilər.  Faktiki  olaraq  A tropatena  bir  neçə  əsr  əvvəl j 

M anna  dövbtinin  yerləşdiyi  əraziləri  əhatə  edirdi.  D ö v b tin  

başçısı  A tro p at  hələ  haxam anişibrin  dövründə  bu  v ilayətlə-; 

rin  satrapı  idi  və  е.э.  331-ci  ildə  yunanlara  qarşı  savaşda 

Qavqam ela  yaxmlığındakı  döyüşdə  III  D aran m  tərəfındə vu- 

ruşurdu.  O,  midiyalılarm,  kadusibrin,  albanlarm   və  sakesin- 

b rin   qüw ələrini  öz  rəhbərliyi  altm da  birləşdirə  bilmişdi.  İsg- 

əndər  tərəfindən  haxam anişibrin  darm adağın  edilməsi  za- 

m anı  A tro p at  qısa  m üddət  hakim iyyətdən  kənarda  qalmış, 

lakin  az  sonra  уепэ  öz  torpaqlarına  rəhbərliyə  qayıtmışdı. 

İsgəndərin  ölümündən  sonra  onun  sərkərdələrinin  haki- 

miyyət  uğrunda  mübarizələri  dövründə  A tro p at  Midiya- 

A tropatenam n  müstəqilliyini  qoruyub  saxlaya  bildi  və çar tı- 

tulu aldı.

Özünü  qüdrətli  qonşularm m   iddialarm dan  qoruyan  '

A tropatena  iki  əsr  ərzində  müstəqilliyini  saxlamağa  nail  ol­

du.  A tro p atın   idarə  etdiyi  bu  ölkə  onun  adı  ilə  çağırıldı  və 

sonralar  m ənbələr  onu  A tro p aten a  dövbti  adlandırdılar.  Bu 

ad  m üxtəlif dövrbrdə  nisbi  dəyişikliklərə  və  təhriflərə  uğray- 

araq,  son  döv rb rin   m ənbəbrinin  yazılı  xüsusiyyətlərinə 

uyğun  olaraq  A turpatakan,  A darbadaqan,  A darbiqana, 

A dorbiqan  və  s.  şəklində  istifadə  olunm uşdur.  Bu  adm   VII 

əsrdə  form alaşm ış  эгэЬ  form ası  «Azərbaycan»  şəklində  gəlib 

müasir dövrə çatmışdır.

A tro p aten a  çar A rtabazanın  hakimiyyəti  dövründə  е.э.

III  əsrin  20-ci  illərinədək  öz müstəqilliyini  Selevkibrin  iddia- 

larm dan  qoruyub  saxlaya  bilir.  A tropatena  uğurlu  savaşlar 

sayəsində  öz  sərhədbrinin  xeyli  genişlənməsini  təsbit  edən 

sülh  müqaviləsi  imzalaya  bilmişdir.  МэпЬэЬгэ  görə  onun 

sərhədləri Xəzər dənizinin  sahillərindən  Fasis -  müasir Rioni 

çayımn  mənbələrinədək  və  A razm   bütün  orta  axarı  boyunca 

yayılmışdı.  Selevkibri  əvəz  edən  parfiyalılar Yaxın  Şərq  эга- 

zibrini  öz  nüfuz  dairaləri  altına  alm aqdan  ötrü  romalılarla 

sürəkli m ü h arib əb r aparm ışlar.  A tropatena çarı A rtavazd bu 

savaşda  parfıyalıları  dəstəkləyirdi.  Bunun  sayəsində  A ntoni 

tərəfindən  mühasirəyə  almmış  və  müasir  M arağanm   ətrafın- 

da  yerbşm əsi  güman  edilən  F raasp a  şəhərini  müdafiə  etmək 

mümkün olmuş və е.э.  36-cı ildə rom alılar qovulmuşdur.

A m m a  az sonra A tropatenanm   siyasi  orientasiyası kəs- 

kin  şəkildə  dəyişir.  İndi  də  parflyalılardan  öz  müstəqilliyini 

qorum ağa  çalışan  atropatenalılar  rom alılarm  yardım ından 

istifadə  etməyə  cəhd  göstərirlər.  O nlar  çar  A riobarzanm   ha- 

kimiyyəti  ilbrində  müəyyən  m üddətə  öz  ərazilərini  genişlən- 

dirməyə də nail olm uşdular.

R om alıların  zəifləməsi  parfıyalıların  A rşak ib r  sülabsi- 

пэ  im kan  verdi  ki,  bizim  eranm   20-ci  ilbrində  Yaxın  Şərqin 

böyük  ərazilərini,  о  cümlədən  A tropatenanı  özlərinə  tabe  et- 

sinbr,  hərçənd  belə  m əlum at  da  vardır  ki,  oradakı  haki- 

miyyət  A tro p atm   sülabsinin  əlində  qalm aqda  idi.  Bizim  era- 

nm  əvvəlbrində  sonuncu A tro p aten a  çarı kimi  II Ariobarza- 

nın oğlu A rtavazdm  adı çəkilir.

---