Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

vilayətlər  xərac  verməkdən  im tina  edirlər,  karvanları  qarət 

edirlər,  qonşu  dövlətlərlə  A ssuriyanm   əleyhinə  ittifaqa  girir- 

lər.  A ssuriyanın  öz  sərhədləri  hər  zam an  təhlükə  altm da  qa- 

lır.  Е.э.  673-cü  ildə  K aştaritinin  başçılığı  ilə  üsyan  baş  verdi 

və  nəticədə  assurlarm   ağalığma  son  qoyuldu,  paytaxtı  Ekba- 

tan a  (müasir H əm ədanm  yaxmlığmda)  olm aqla müstəqil  Mi- 

diya dövləti yarandı.

H ind-ari  tayfalarm m   yerdəyişmələri ilə  əlaqədar  olaraq 

bir  qədər  sonra  Cənubi  R usiya  çöllərində,  Xəzər  dənizinin 

şimal sahillərində,  O rta Asiyada və  Şimali  H indistanda  mən- 

bələrin  kim m erbr,  skiflər,  saklar  və  massagetlər  adlandırdığı 

tayfalar  əylənir.  A ntik  mənbələrdə  «saklar»  adı  O rta  Asiya 

tayfalarm a  veribn  addır  və  çox  hallarda  onları  üm um ibşdi- 

rici  «skiflər»  də  deyə  adlandırırlar.  İranlılar isə  əksinə,  bütün 

skifbri  sak  adlandırırlar.  Elmdə  qəbul  olunub  ki,  qərbdəki 

qolu  skif,  şərqdəkini  isə  sak  adlandırsm lar.  M assagetlərin 

haxamanişi  çarlarm m   O rta  Asiya  ərazilərinə  sahib  olm aq 

uğrunda  apardıqları  m üharibələr  dövründə  A m u-D əryanm  

şərq  hissəsində  adları  çəkilir.  H ero d o tu n   m əlum atm a  görə 

haxamanişi  hökm darı  II  Kiri  çariça  Tom irisin başçılıq etdiyi 

m assagetbr tərəfindən öldürülüb.

Mixiyazılı  m ənbəbrə  görə  е.э.  VII  əsrdə  buraya  gəlmiş 

kim m erbrin  (qim iraya)  və  skiflərin  (aşquzaya,  işquzaya) 

yürüşbri  Yaxm   Şərqin  qədim  ölkəbrinə  öz  təsirini  göstərdi. 

H erodot  Q ara  dənizin  şimal  sahilbrində  kim m erbrlə  skiflər 

arasındakı  müharibə  haqqında  m əlum at  verir.  Bu  müharibə- 

nin nəticəsində  kim m erbr öz yurdlarm ı  tərk edib,  Q ara  dəni- 

zin  sahilbri  boyu  hərəkət  edərək,  Yaxm   Şərqə  gəlib  çıxmış- 

lar.  Onları  təqib  edən  skiflər  «düz  yoldan  dönüb,  üst  yolla, 

daha  uzaq  yolla  gedərək,  Q afqaz  dağm ı  sağdan  arxada  qoy- 

muşlar».  Lakin  bu,  güman  ed ib n   Xəzər  dənizi  sahili  boyu 

keçən  yol  ola  bilməzdi,  b e b   ki,  nə  D ağıstanda,  пэ  də  Şərqi 

Azərbaycanda  bir  neçə  üçpərli  oym aqlı  ox  ucluqlarm dan 

başqa skif m addi mədəniyyət izləri  aşkar  olunmamışdır.  Çox 

güman  ki,  onlar  Dəryal,  ya  da  M am isson  aşm m lanndan 

keçm işbr.  O nlarm   gəlib-keçmə  izlərini  Osetiyanın  və  Gürcü-

stanm arxeoloji ab id əb ri arasm da görmək mümkündür.  Külli 

m iqdarda tuncdan və dəmirdən üçpərli  oymaqlı  ox ucluqları, 

dəmir akinaklar və döyüş  b altalan , xarakterik  yüyən və  gəm, 

bu  bölgə  üçün  yeni  olan  «heyvan  stilli»  incəsənət  əşyaları 

Qərbi  və  Şərqi  G ürcüstanm   bir  çox  m əntəqəbrində,  habelə 

skiflərin  K ür çayı  axarm ca  düşə bib cək b ri Qərbi Azərbayca- 

nm  abidəbrində  aşkar  edilmişdir.  X üsusib  zəngin  material 

Mingəçevir  yaxmlığmda  qazılmış  qəbirbrdə  tapılmışdır.  Bu­

rada  indiyədək  bütün  Y axın  Şərqdə  yayılmış  bükülü  və- 

ziyyətdə  dəfnetm ə  adətindən  fərqli  olaraq,  həmin  bölgə üçün 

yeni  olan  uzununa  dəfn  edilmə  adətləri  olan  nekropol  aşkar 

edilmişdir.  H əm in  nekropollarda  yuxarıda  sadalanan  əşya- 

lardan  əlavə  skiflərə  məxsus  heyvan  fıqurları  ilə  bəzədilmiş 

dəstəkli  girdə  tunc  güzgübr,  heyvan  başları  ilə  tam am lanan 

tunc  qolbağlar,  m etal  qırıntıları  ib   naxışlanmış  qablar  tapıl- 

mışdır.

C ənuba  doğru  hərəkət  edən  skiflər  bir  sıra  U rartu   şə- 

hərbrini  darm adağm   etmişlər.  Həmin  yerlərdə  çoxlu  m i­

qdarda skif tipli ox və müxtəlif əşyalar aşkar edilmişdir.  Skif- 

lər  m üasir  Suriya  və  Fələstin  ərazilərinə  çatmış,  lakin  onlar- 

dan  xərac  alaraq   geriyə  çəkilmişbr.  Assur  mənbələri  məlu- 

mat verir ki,  onlar M annalılar ölkəsinin sərhədində əybnmiş- 

lər  və  sonuncular  düşmənləri  ilə  mübarizədə  onlarm   kömək- 

lərindən  istifadə  etmişlər.  Görünür,  onlar  M annanm   qərb 

sərhədlərində im işbr,  çünki Assuriyaya qarşı öz hərəkətlərini 

həmişə  V an  gölündən  cənubda  yerbşən  Xubuşkiya  ərazib- 

rindən başlam ışlar.

Skiflərin iştirak etd ik b ri bütün hərbi əməliyyatlar  Şərqi 

A nadoluda  baş  vermişdir.  M idiyalıların  və  kimmer-skiflərin 

m üdaxibsi  m üxtəlif  dövbtləri  çox  sahədə  zəiflətmiş  və  həm 

Cənubi  Q afqazda,  həm  də  bütövlükdə  Yaxm  Şərqdə  siyasi 

durum un dəyişdirilməsinə səbəb olmuşlar.

Tədricən  qüvvətlənən  M idiya  dövləti  gah  M anna,  gah 

da  skiflərlə  və  Babilistanla  ittifaqda  olaraq  Assuriya  dövbti- 

пэ  dağıdıcı  zərbə  vurur.  «Asiyada  hökmranlığm  banisi»  ad- 

landırılan  çar  K iaksarm   (е.э.  625-585-ci  illər)  dövründə  skif-

---

lər,  H erodotun  m əlum atm a görə,  28  illiyə  Asiyada  öz  ağalıq- 

larıtıı bərqərar  edirlər.  Amma danışıqlar zam anı  onları  qıran 

midiyalılar «öz hökm ranlıqlarm ı xilas etmişlər».

M adalılar  M annanı,  U rartu n u   və  Assuriyanı  özlərinə 

tabe edəndən sonra,  demək olar ki,  bütün Yaxm  Şərq ərazilə- 

rini birləşdirib, ilk imperiya yaratdılar.  K iaksarın hakimiyyə- 

ti  zamanı  ilk  dəfə  olaraq  nizami  ordu  yaradılmışdı;  əvvəllər 

isə  tayfa  birləşmələri  vuruşurdu;  gürzatm a  qoşunu  təşkil 

olunm uşdu  və  ordunun  quvvəsi  daha  d a  möhkəmləndiril- 

mişdi.  Şimalda  imperiyanm  sərhədləri  Qafqaz  dağları  silsi- 

ləsinə  kimi  çatırdı.  Qərbdə  Halis  (Qızıl-İrmaq)  çaym a  doğru 

irəliləyərkən,  bu  regionun  эп  q üw ətli  ölkəsı  olan  Lidiya 

dövlətinin  müqaviməti  ilə  rastlaşdılar.  Skiflər  də  lidiyalılarm 

tərəfmdə  döyüşlərdə  iştirak edirdilər.  Döyüş zam anı е.э.  585- 

ci  il  maym  28-də  Günəş  tutulm ası  baş  verdi  və rəqiblər  sülh 

müqaviləsi bağladılar.  Bununla m idiyalıların qərbə doğru irə- 

liləyişi  dayandırıldı.  K iaksarm   ölümündən  sonra  A stiaq  (е.э. 

585-550-ci ilb r) M idiyanm çarı oldu.

M ədəni-iqtisadi  cəhətdən  bir  çox  yenilikbr  gətirmiş  və 

itaət  altına  almmış  xalqlara  çox  böyük  təsir  göstərmiş  mi- 

diyalılarm özb ri də yerli mədəniyyətlərin təsirinə m əruz qala- 

raq,  onların  varislərinə  çevrilirdibr.  Yerli  xalqların  erkən 

iranlılar  arasında da  yayılmış  politeist  dini  inancları  tədricən 

yerini  dualist  dinə -   Zərdüştiliyə  verir.  Y eni  dinin  müqəddəs 

Avesta  kitabm da  təsvir  olunan  əsas  m üddəaları  xeyir  (Ahu- 

ram azda  -   Hörmüz,  «müdrik  hakim»)  və  şər  (Əhrimən) 

qüvvəbrin  mübarizəsinə  gətirib  çıxarırdı.  Xeyir  qüvvəbrin 

təcəssüm  etdirildiyi  müqəddəs  alov  üçün  məbədlər  tikilir, 

qurbanlar gətirilirdi.

Haxamanişilər  və  ellinizm  dövrü.  Sonuncu  M idiya  çarı 

Astiaqm   haxam anişibr  sülabsindən  olan  K irb   savaşda  qo- 

şunlarm m   darm adağın  edilməsi  nəticəsində  M idiya  dövbti- 

nin  varlığına  son  qoyuldu.  A m m a  K ir  M idiya  çarlığım  b ğv 

etmədi,  özünü  M idiyanm   çan  elan  etdi.  Е.э.  522-ci  ildə  mi- 

diyalı Q aum atanm  başçılığı ilə saray  çevrilişi baş verdi, lakin

o,  öldürüldü  və  haxam anişibrin  başqa  qolundan  olan  D ara 

hakimiyyətə  gəldi.  O nun  K irm anşah  yaxmlığmdakı  Bisütun 

qayasmda  saxlanılmış  kitabəsində  xəbər  verildiyi  kimi,  o, 

üsyançılara  çox  qəddarlıqla  cəza  vermiş  və  yenidən  imperiy­

anm  ayrı-ayrı  əyalətlərini  itaət  altına  almağa  m əcbur  olmuş- 

dur.  H ax am an işib r  öz  dövlətbrinin  sərhədbrini  daha  da  ge- 

nişbndirərək,  onları  dayandırm ağa  çalışan  yunanlarla  daimi 

müharibələr  aparm ağa  başladılar.  Haxamanişilərin  nəhəng 

torpaqları  satraplıqlara  bölünmüşdü  və  onlar  müəyyən  vergi 

ödəyirdilər.  İran   sözü  «satrap»  (xşaga-pavan)  Babil  trans- 

kripsiyasmda  (ahşad(a)  rapanu)  saxlanılmışdır  və  hərfi  mə- 

nası  «çarlığın  qoruyucusu»  deməkdir.  İnzibati  funksiyalar- 

dan  başqa,  məhkəm ə  hakimiyyəti  və  məbədlərin  işinin  idarə 

olunması məsələləri də ona m ənsub idi.

H ero d o ta  görə  Cənubi  Q afqaz  vilayətləri  X   («Akbata- 

na,  M idiya  qalan  hissəsi,  p a rik a n ib r  və  ortokaribantilər»), 

XI  («kaspibr,  p avsikbr,  pantim aflar  və  daritbr»),  X III 

(«Paktika,  A rm ina  və  qonşu  vilayətlərdən  Evskin  P ontuna 

(Qara dəniz)  qədər»), X V III  («m atienbr, saspirlər və alarodi- 

lər»)  və  X IX   («mosxlar,  tib aren b r,  m ossinikbr  və  m arlar») 

dairələrə  daxil  id ib r və m üvafiq  verqi  verirdilər.  Haxamanişi 

dövbtinin sərhədləri şimalda Qafqaz silsiləsinədək

’iT  ffi  H   к -  

<п  <<  \ г « п %  m   к -   ку  ‘n   к -   ~

H  

V « T f   <1  m   t<- 

J m < -   v  « n   ^   тл 

K W i r f r m   ►<  тГт  Hfı?  \

4

П  Hr  \

.ГГ<:< К- 

z<  1тт  Ни  V   Ь   И  <<  а л   !П 

Ü W

m  \ЧГ<д  Гт  v°

Ч

  !!  «   П  к* 

<г< 

К»  \ гтТ  -Ы   >Tff  ЧДсТтТ  fV  g t  -W  <*m  <,}  (н  ><  <«  <<

Qədim fars mixi yazısı

çatırdı  və  «hətta  kolxlar  və  onlann  qonşuları  könüllü 

hədiyyə şəklində öz üzərlərinə vergi təyin edirlər».

---