Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

əsrlər)  yaşayırdılar.  Е.э.  I l l -  b.e.  IV  əsrlərinə  aid  mənbələrdə 

ayrı-ayn tayfa  ittifaqlarm dan  ibarət  sarm at,  yaziq,  roksolan, 

sirak,  aors və  alanlarm   adı  çəkilir.  Е.э.  I  əsrdə  onlar  romali- 

larm əleyhinə çıxış edən Kiçik Asiya çarları ilə ittifaqa girişir- 

lər.  Bu dövrdə alanlar daha çox fəallıq edirdibr.

Mərkəzi  Asiya  ərazilərində  olan  saklar  və  massagetlər 

də  böyük  rol  oynayırdılar.  Bu  tayfalar  vaxtaşırı  Yaxın  Sərq 

və  Cənubi  Qafqaz  ölkələrinə  basqm lar  edirdilər.  O nların  bu- 

ralara  gəlmələrini  arxeoloji  m ateriallar  əsasmda  da  izbm ək 

olar.  Köçərilərin  yerdəyişmələrinin  baş  verməsi  nəticəsində 

onlar həm  yeni gəlmiş  tayfalarla,  həm  də özbri  yürüş  etdiklə- 

ri ərazilərin xalqları ib  assimilyasiya olurdular.  Bəzi hallarda 

isə onlarm  adlarm dan yalmz bir neçə toponim ik ad qalmış və 

sonralar  bunlar  da  başqa  xalqlarm ,  əksər  hallarda  da  tam a- 

m ib   yad  dil  qrupuna  aid  olan  xalqlarm   adlarm a  şamil  edil- 

mişdir.  Eyni  sözbri  O rta  Asiya,  Ə fqanıstan  ərazilərində  və 

H indistanm   şimal-qərbində  yaşayan  eftalitlər  haqqm da  da 

söyləmək  olar,  belə  ki,  onlar  K uşan  çarlığm m   mədəniyyətini 

əxz etm işdibr.  Öz növbəsində K uşan çarlığı da köçərilər tərə- 

findən  Y unan-B aktriya  çarlığmm  m əhv  edilməsindən  sonra 

m eydana  çıxıb,  sonuncularm   mədəniyyətini  mənimsəmişdi. 

Sonralar  hunlarm   m üdaxibsi  nəticəsində  növbəti  qarışıqlıq 

baş  vermiş  və  eftalitbri  həm  köhnə,  həm  də  yeni  -   «ağ  hun- 

lar»  adı  i b   adlandırırdılar,  b e b   ki,  onlar  digər  hun  tayfala- 

rm dan  fə rq b n ird ib r.  V  əsrdə  hunlar  qüvvətlənərək  S asanibr 

d övbtinin şərq əyalətbrinə böyük  təhlükə törədirdilər.  S onra­

lar  hunlarm   və  eftalitbrin  birliyi  dağıldı  və  onlar  yeni  türk 

işğalları arealm a daxil oldular.

IV 

əsrin  70-ci  ilbrində  hunlar  Cənub-şərqi A vropa  çöl- 

lərinə  gəldilər.  O nlar Xəzərətrafı  və A zovətrafı  çölbri  də  tut- 

dular.  B urada  onlarm   ilk  qurbanları  alanlar  oldu  və  onlarm  

yalmz  bir  qismi -  osetinlərin  əcdadları  qaçxb  dağlarda  canla- 

rm ı  qurtardılar.  B unun  ardm ca  Bospor  çarlığım,  sarm atlan 

və  qot  tayfalanm   darm adağm   edən  h u n lar  378-ci  ildə R om a 

imperiyasm m   sərhədlərinə  çatdılar.  O nlar qısa m üddət ərzin- 

də  K appadokiya,  Suriya  və  M esopotam iyaya  soxuldular.

H unları 434-cü ildən 453-cü ib  kimi A tilla (Attila) idarə edir- 

di  və  onun  qoşunları  Qərbi  A vropaya  soxularaq  R om ani 

tutdu.  O nun  ölümündən  sonra  imperiya  dağıldı.  H u n lar  an 

çox Azovsahili çölbrdə qala bildibr, lakin 463-cü ildə bulqar- 

lar tərəfm dən m əğlub edilib, tarixi səbnədən çıxdüar.

IV 

əsr  Çin  mənbələri  yüksəlmiş  və  tarixi  səhnədən  yox 

olmuş  çoxsaylı  hun  tayfaları  arasm da  Aşina  tayfasınm   admı 

çəkir  -   о  hun n   knyazı  M uqanın  tabeliyində  idi.  Bəzi  tədqi- 

qatçılarm  fikrinə körə «Aşina» sözünün çincə hörm ət bildirən 

ön  şəkilçisi  «a»  və  m onqolca  şono/çino  -   «qurd,  canavar» 

sözündən  ibarətdir,  yəni  «mərd  canavar».  Son  axtarışlarm  

nəticəbri ğöstərir ki,  bu ərazibrdə soy adlarım  müxtəlif rəng- 

b  adlandırm a  adətinə görə aşina sözünü «göy»,  tünd göy» rə- 

ngi kimi təcrcümə etm ək lazımdır.

Çinlilər A şina xanlarm m  təbəələrini Tu-kü kimi yazırdı- 

lar.  Bu  sözlər  m onqol  cəm  şəkilçisi  ib   «türk+üt»,  yəni 

«türklər»  kimi  oxunur.  «Türk»  sözünün  özü  «qüvvətli», 

«möhkəm» mənasını bildirir.  B eb hesab edilir ki, bu, ümumi- 

bşdirilm iş  term indir  və  sonralar  tayfa  birliyinin  etnik  adm a 

çevrilmişdir.  Çin  m üəllifbri  «türk  xan»  və  «qurd  (canavar)» 

anlayışlarm ı  sinonim   hesab  edirdibr.  M ifologiyaya  əsasən 

tü rk b r  hu n   şahzadəsi  və  dişi  canavarı  özbrinin  əcdadları 

sayırlar. T ürk bayraqlarm da canavar başının təsviri olardı.

439-cu ildə jujanlarm ,  teleutların,  tobaslarm   və s.  tayfa­

larm   Çinlə  çoxsaylı  toqquşm alarm da  tabe  olmaq  istəməyən 

A şina  öz  tayfası  ib   qaçıb A ltay dağlarınm  cənub tərəflərində 

məskunlaşmışdı.  B urada  onlar  hunlarm   köçbri  zam anı  əy- 

bnm iş 

tü rk  

dilbrində 

danışan 

tayfalarla 

qaynayıb- 

qarışm ışdılar.  O nlar  artıq  545-ci  ildə  qədim  türk  xalqı  -  

«türküt»lər  kimi  çıxış  e d irb r  və Asiya  qitəsində  nəhəng Türk 

xaqanlığını  yaradırlar.  X aqanlıq  uzun  zam an  O rta  Asiya 

ərazibrində  m öhkəm  oturaqlaşm ış və İrana  daim  təhlükə ya- 

radan  eftalitlərb  mübarizə  aparm alı  olmuşdur.  O nlarm   üzə- 

rində  qələbə  çalm dıqdan  sonra  xaqanlıq  iqtisadi  və  siyasi  cə- 

hətdən  möhkəm lənərək,  İran la  və  qərb  ölkələri  ilə  ticarət  və 

sülh m ünasibətbri yaratdı.

---

Bum in  xaqanın  hakimiyyəti  illərində  şim alda  və  şərqdə 

böyük  qələbələr  (550-cı  il)  əldə  edilmişdi.  554-cu  ildən  isə 

onun  kiçik  qardaşı  İstemi  xaqan  qərbdə  işğallara  başladı. 

T ürkütlər  il  yarım   ərzində  bütün  M ərkəzi  Qazaxıstam,  O rta 

Asiyanı  özlərinə  tabe  edib,  Volqa  çaym a  çıxdılar.  H unlann 

irəliləmələri  sayəsində  fəth  olunm uş  regionlarm   əhalisi  bu 

zam an  adət  və  dillərinə  görə  artıq  türkütlərə  yaxm  idilər. 

Türkütlərə tabe olm ayan tayfalar arasm da Şimali Qafqaza və 

Q ara  dənizin  şimal  sahillərinə  qaçmış  avar  tayfaları  da  var 

idi.  O nlar  b u rad a  hələ  hunlarm   köçləri  dövründən  qalmış 

tayfalarla  toqquşdular.  Bu  tayfalar -   sab irb r,  utiqurlar,  ku- 

tiqurlar,  bulqarlar,  xəzərlər,  onoqurlar,  (o)ğuzlar  və  b.  təd- 

ricən  Y axm   Şərq  ölkələrinin  ərazilərinə  doluşur  və  о  dövrün 

iki эп iri  dövlətinin -  Iran  və Bizansm savaşlarm da ya müttə- 

fiq,  ya  m uzdlular  kimi  iştirak  edirdilər.  S ab irb r  avarlarm  

təzyiqi altm da Cənubi Q afqaza köçərək b u rad a X osrov Ə nu- 

şirəvan  tərəfindən  A lbaniyada,  K ürün  sol  sahilində  -   indiki 

Şəmkir  və  A ğstafadan  şimalda  yerbşdirildibr.  Öz  yürüşbri 

zam am  sab irb r 516-cı ildə Kiçik Asiya ərazibrinə çatm ışlar.

L akin VII əsrin əvvəlbrindən iri və  xırda hu n  birlikbri- 

ni  udmuş  və nəhəng m əkanları öz  təsiri  altm a  almış  Türk xa- 

qanlığı dağılmağa başladı.  О nun ayrı-ayrı hissələrində uyğur- 

lar,  qırğızlar,  türkeşbr  və  b.  tərəfindən  özlərinm  gah  bir- 

b irb ri  ib   müharibələr  aparan,  gah  d a  daim   ekspansionist 

siyasət  yürüdən  Çinə qarşı  birləşən dövlət  qurum ları  yaram r- 

dı.  710-711-ci  illərdə tü rk eşb r  özlərini  k an q ar  adlandıran  pe- 

ç en e q b rb   vuruşurdular.  O nlar  Sır-D əryanm   aşağı  və  o rta 

axarı boyunca məskunlaşmışdılar.  M üasir  Q azaxıstam n,  R u - 

siya  Federasiyasının  və  U kraynanm   cənub  çöl  zolağında  -  

D əşti-Qıpçaq adlanan nəhəng bölgədə qıpçaqlar yaşayırdılar. 

Onlarm  qarışığm dan  şərqdə  qıpçaqlar,  A v ro p ad a  kom anlar, 

R usiya ərazisində isə polovesbr adlanan xalq əmələ gəlmişdi. 

Sır-Dərya  və A m u-D əryanın  aşağı axarm m   (m üasir Türkm ə- 

nistan)  Parfıya  əhalisi A ral  və X əzərətrafı  geniş  əraziləri  tu t- 

muş quz türk tayfaları tərəfm dən assimilyasiya olunm uşdu.

Adı  çəkilən  xalqlarm  tərkibinə  daxil  olmayan  tayfalar 

«oğuz»  term ini  ib   adlandırılan  ittifaqlar  yaratm ağa  başladı- 

lar.  Sonralar  bu  term in  ümumibşdirilmiş  m ənada  etnonimə 

çevrilir.  tlk  dəfə O rxon yazılarm da «tokkuz-oğuz», «üç oğuz» 

tay- 

fa  birliyinin 

adı 

çəkilir.

Onun  mərkəzi 

hissəsi  Altay- 

da  möhkəm- 

bnm işdi 

və 

İranla  müha- 

rib ə b r  nəticə- 

sində 

onlar 

A m u-D ərya- 

yadək  irəlilə- 

mişlər.  O nla­

rm 

arasm da 

qədim dən  ti- 

carət 

yolu

olan  «Böyük 

İpək  yolu»na 

nəzarət 

üs-

tündə  də  mü- 

haribələr  ge- 

dirdi.

V III  əs- 

rın  əvvəllərin- 

dən  başlaya- 

raq   türk  tay ­

falarm m   özb- 

rinin 

yazılı 

ab id əb ri  m ey­

dana 

çıxır.

O rxon 

ru n

Runlar

T

ra

n

sk

ri

p

si

y

a

Runlar

T

ra

n

sk

ri

p

siy

a

O rxon

Yenisey

Orxon

Yenisey

.  J  

5

X

a (a ı

>*>

m

r

X

e

Э

}

n '

r

ь

г 

i

rf

n2

> 

l

>

ou

1

V

Y   Y

ö ii

2

n j

0

0  о

r

}

nc nğ

9

t

r

j ’

О 

©

nt  ncl

C>J 

S

n

b '

1

p

*

5

£

b*

ıM

4

'

Л

Л

c §

<3

qi 

41

r

$

r

33  N

c !ğ s

d '

l

H

T

Ц  H

  h

04  uq 

yo  qu 

r

1

X

X

cJ2

r

T

г г

V

T

Y '

<T  к

s ’

e


9

2

1

I

s*

к 

2

f

T Г» 'O  A'

s

R ft

в  в

ök ük 

ко kü

V

j

J 

V

V

b h

h h  

4

t

2

Y

Y

ı 2

К if

г

M

Id  It

Orxon-Yenisey əlifbası 

yazıları  (qədim  skandinavca  run  «sirr»  deməkdir)  adlandırı-

---