Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

sində  D ukanm   oğlu  Səlcuqun  başçılıq  etdiyi  qru p   önə  çıxır. 

Oğuzlarm   islamı  qəbul  etm əbri  də  bu   dövrə  təsadüf  edir. 

Qəznəvilərin  hökm darlığm dan narazı  qalan  səlcuqlar onlarm  

ərazilərinə  soxuldular  və  beşillik  m üharibədən  (1035-1040-cı 

illər) sonra hakimiyyəti э1э keçirib, dövlətin başm a keçdilər.

Oğuzlarm  -   səlcuqlarm  kütləvi  köçlərlə  müşayiət  olu­

n an  işğalçı  yürüşləri  bu  dövrdən  başlayır.  Beləliklə,  onlar 

A b b asib r xilafətinin şimal sərhədlərində peyda  oldular. Ayıı- 

ayrı  tayfalar  cənuba  keçə  bilmiş  və  əvvəleə  m uzdla  xidmət 

etmiş,  sonra isə yerli əhali ilə qarışaraq oturaqlaşm ışlar. Xəli- 

fələrin  hakimiyyətlərinin  zəifbm əsi  üzündən  hakimiyyətə  ya­

xm  olan  muzdlu  cangüdənlər  xüsusi  bölmə  təşkil  edərək,  ar- 

tıq  sarayda əhəmiyyətli  rol  oynam ağa  başlayırlar.  O nlar təd- 

ricən d ö v b t vəzifələrini ə b  keçirir və praktiki olaraq simvolik 

fiqura  çevrilmiş  və  tez-tez  dəyişən  xəlifələrin  dövründə  real 

hökm dara çevrilirlər.

Şərqdə Səlcuqun  oğlu Toğrul bəyin (1038-1063-cü ilb r) 

dövründə  Qəznə  torpaqlarm da  m öhkəm lənən  tü rk b r  açıq 

hücum a  başlayaraq,  Qərbi  İranı,  Azərbaycanı  və  Bağdadla 

birlikdə  M esopotam iya  torpaqlarm ı  tutdular.  Xəlifənin  yal- 

m z  nom inal  hakimiyyəti  saxlanılmışdır.  Toğrul  bəyə  isə  sul­

tan   titulu  (bu  söz  «hökm darlıq  etmək»  m ənasım   bildirir)  ve- 

rilmişdir.

Bu  dövrdə  artıq  H əm ədan  adlanan  keçmiş  Ekbatana 

paytaxt olur.  Sultan A lp-A rslan (1063-1072-ci ilb r) öz dövb- 

tinin  sərhədlərini  A ralıq  dənizinədək  genişləndirərək,  Bizan- 

sm  ordusunu  darm adağm   etdi  və  sonuncunun  böyük  dövlət 

kimi varlığm a son  qoydu.  T ü rk b r  Şərqi A nadolunu və bütün 

K içik Asiyanı tutdular.

Səlcuq  dövbti  M əlikşahm  (1072-1092-ci  illər)  haki- 

miyyəti illərində  öz inkişaf zirvəsinə çatdı.  O,  Suriyanı və Fə- 

b stin i tutdu.  M öhtəşəm imperiya yaradan tü rk b r bir çox əsr- 

b r   boyu  əzəmətli  qüvvəyə  çevribrək  həm   quruda,  həm  də 

dənizdə Qərbi A vropa d ö v b tb rin in  rəqibi olm uşlar.

Bu  dövrdə  böyük  şairb r,  alim b r  və  filosoflar  (Büruni, 

ibn  Sina,  Ömər  Xəyyam,  əl-Bəttani,  əl-Razi,  əl-Qəzali,  ibn

R üşt  və  b.)  yazıb-yaratm ışlar  və  onların  əsərbri  o rta  əsrlər 

Qərbi  A vropa  abm inə  təsir  göstərərək,  onun  renessansmm 

m eydana çıxması səbəbbrindən biri olmuşlar.

Oğuz  m ühitində  Dədə  Q orqud  qəhrəmanlıq  eposu  ya- 

ranmışdı.  B u  eposun  iki  nüsxəsi  aşkar  edilmişdir.  Biri  Drez- 

den  kitabxanasm da  saxlanılır  və  «Dədə  Q orqudun  oğuz  tay- 

J 

faları  dilində  kitabi»  adlanır.  Bu,  on  iki  oğuznamədən  iba- 

rətdir.  İkinci  kitab  isə  V atikan  kitabxanasm da  aşkar  edilib, 

«Qazan  bəyin  rəvayətləri  və  s.»  adlanır  və  altı  oğuznamədən 

ibarətdir.  Н эг  iki  əlyazma  XV-XVI  əsrə  aid  edilir  və  daha 

qədim   nüsxədən  köçürülməsi  ehtimal  olunur,  bebki,  əsərdə 

təsvir olunan bir çox hadisələr kifayət qədər erkən zam an кэ- 

siyini əhatə edir.  Oğuzlarm şərq ərazilərində olduqları dövrdə 

yaradılan  eposun  tam   təşəkkül  tapm ası  Azərbaycan  və 

Türkiyə ərazilərində başa çatmışdır.

E posda  oğuz  məişəti  və  ənənəsi,  həm  sadə  adam larm , 

həm  də cəmiyyətin yuxarı təbəqəbrinin məşğuliyyəti,  tayfala- 

rm   erkən  inancları  və  islamı  qəbul  etmələri  öz  əksini  tapmış- 

dır.  B urada  qəhrəm anlar  haqqm da,  onlarm   əməlləri  və  xa- 

ra k te rb ri,  m üxtəlif tayfalarla  apardıqları m üharibəbr və  əldə 

etd ik b ri qələbələrdən damşılır.

Monqollar.  Türk  basqm larm dan  sonra  baş  vermiş  so­

nuncu  m üdaxilə dalğası  Ön Asiyanm və  Şərqi A vropanm   ta- 

rixində  dərin  iz  buraxm ış m onqol  tayfalarının  miqrasiyası  və 

işğalları  olm uşdur.  M onqol  etnonim i  (men-u,  men-va)  T an 

dövrü  (V II-X   əsrlər)  Çin  mənbələrindən  bəllidir.  O nlar  hun- 

larm   fəallığı  dövründə  baş  vermiş  k ö çb r  və  assimilyasiya 

p ro sesb ri  nəticəsində  ayrılmışlar.  T ü rk b r  onları  ta ta r  adlan- 

dırırdılar.  D il  baxım m dan  m onqollar  A ltay  dil  aibsinin  bir 

qoluna m ənsubdurlar.

Mərk&zi  O rxon  çayı  sahilindəki  Q araqorum da  olan 

m onqol tayfalarm m  birliyi  başında Temuçinin -  Çingizxanm 

(«kainatm   hökm darı»)  (1206-1227-ci  illər)  durduğu  dövrdə 

özünü  büruzə  verməyə  başladı.  Hərçənd  m onqollarm   ordu- 

sunda  döyüşçülərin  sayı  m ilyondan  az  idi,  Çingizxanm  və

---

oğlu  Ugedeyin  (1229-1241-ci  illər)  hakim iyyəti  dövründə  Çi- 

nin qərb  torpaqları, O rta  Asiya,  Şərqi İran,  R usiya və P o t a ­

nin  A lm aniya  sərhədlərinədək  torpaqlarım   tutrnuş,  sonralar 

isə M esopotam iya və Suriyam  tu taraq  çox böyük əraziləri öz- 

lərinə  tabe  etm işbr.  Çingizxanm  nəvəsi  B atm m   hakimiyyəti 

ilbrin d ə  (1236-1255-ci  illər)  paytaxtı  m üasir  H əştərxanm   ya- 

xmlığmda salmmış  Saray-Batı olan və rus  salnamələrinə görə 

Qızıl  O rd a  adlanan  nəhəng  dövlət  yaradıldı.  Bu  dövlət  şərq 

mənbələrində  Cuci  U lusu  kimi  tanım r.  T atar-m onqollar 

1238-ci  ildə  Cənubi Q afqaza  soxulub,  sonralar  İranı,  Suriya- 

nı,  Ə rəb  xilafətinin  paytaxtı  Bağdadı  (1258-ci  il)  tu taraq   çox 

böyük  əraziləri  fəth  etdilər.  O nlarm   yaratdığı  nəhəng  impe- 

riya  parçalanm ağa  başlayanda  Iranm ,  Q afqazın  və  M esopo- 

tam iyanm   ərazibri  H ulaku  xana  (1258-1265-ci  illər)  çatdı və 

o,  elxan  («ölkənin  xam»)  titulunu  aldı.  O nun  döv b ti  isə  El- 

xanilər və ya H ulakular dövləti adlandırıldı.

M onqol  istilaları  Yaxm   Şərq  ərazilərində  xalis  siyasi 

xarakter  daşıyırdı,  etniki və dil cəhətdən  buradakı əhaliyə tə- 

sir  baxım m dan  hər  hansı  bir  böyük  dəyişikliyə  səbəb  ola  bil- 

mədi.  Gəlmə tayfalar tədricən qarışaraq m üxtəlif yerli xalqlar 

arasm da əridi.

N Ə T İC Ə

H azırda  Q afqaz,  Urmiyəətrafı  hövzə  və  Kiçik  Asiyada 

yaşayan  və  d ilb ri  elmdə  türk  d ilb ri  kimi  təsnif olunan  əhali 

bu  ərazibrdəki  müxtəlifdilli  xalqlarla  qarışmışlar.  Dil  və  et­

nik baxım dan bu  ərazi rəngarəng idi.

Y uxarıda  gətirilmiş  m ateriallardan göründüyü kimi  е.э.

III  minillikldən başlayraq bu  ərazilərdə,  özlərinə məxsus  mə- 

dəniyyətbri,  adət  və  ənənələri  olan,  dil  baxım ından  isə  fərq- 

b n ə n   xalqlar  yaşamışlar.  Baş  vermiş  miqrasiya  prosesbri, 

ebcə  də  Qədim  Şərqin  ayrı-ayrı hökm darlarınm  siyasi fəthlə- 

ri  və  köçürmə  siyasətləri  nəticəsində  yerli  əhali,  görünür, 

müəyyən  m üddətə  öz  dili  və  mədəniyyətini  saxlamaqla,  gəl- 

m ə b rb   qarışıq  halda  yaşayırdı.  Tarixi  şəraitdən  asılı  olaraq, 

göstərilən m üqavim ət, gücbri bərabər olan qüdrətli rəq ib b rin  

toqquşm aları  və  ya  ayrı-ayrı  bölgəbrin  strateji  baxım dan 

mühümlüyü nəticəsində  assimliyasiya prosesi ayrı-ayrı zaman 

kəsikbrində fərqli baş verirdi.  Bununla b eb ,  assimilyasiyanın 

baş  verməsinə baxm ayaraq,  əhali özünün müstəqilliyi  və tari­

xi  ənənəbri  h aq qında  yaddaşını  qoruyub  saxlamışdı  ki,  bu 

da dolayısı yolla həm in ərazilərdə haçansa baş vermiş müxtə- 

lif hadisəbrdə  və  yaxud  da  öz  tarixi  vətənləri,  qəhrəm anları, 

tarixi  keçm işbri  və  s.  haqqm da  əsatirlərdə,  əfsanə  və  epos- 

larda saxlanılmış təsvirbrdə özünü büruzə verir.

Türklərin  köçündən  əvvəl  H ind-A vropa  tayfalarm ın 

qərbdən  (hett-nesilər,  sonralar  yunanlar  və  s.)  və  şərqdən 

(midiyalılar və iranlılar)  göstəribn  ərazibrə doğru baş  vermiş 

m iqrasiya  dalğası  buraya  çox  böyük  təsir  göstərmiş,  am m a 

heç  də hər yerdə yerli əhalini tam  səviyyədə assimilyasiya edə 

bilməmişdir.  Siyasi  cəhətdən  birbşərək,  daha  güclü  qüw əyə

---