Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

və  hettlərlə  savaşda  müzəffər  qələbə  çalm asm dan  söhbət  ge- 

dir.

H ürrilər  şum er  mixi  yazısmm  ak k ad   variaıiıtmdan  isti- 

fadə  edirdilər.  H ürri  dili  urartu  dilinə  çox  yaxm dır və bu   dil­

b r   е.э.  III  minillikdə  qədim  proto-hürri-urartu  dilindən  iki 

qola  ayrılıb.  Bu  dillər  bir  sıra  m üəllifbr  tərəfm dən  Şimal- 

şərqi  Qafqaz  -   əsasən  vaynax  və  qərbi  ləzgi  d ilb ri  ilə  əlaqə- 

bndirilir.

Н эш   hürri,  həm  də  u rartu   dilləri  е.э.  I  minillik  ərzində 

arami,  erməni  və  irandilli  tayfalarm   təcavüzü  nəticəsində  sı- 

xışdırılıb aradan çıxarılmışdır.

Amorilər. Babil. Е.э. II minillikdə yeni sami tayfalarm m

-   am orilərin  -   axmı  başlanır.  O nlar  sam ib rin   birinci  axmı 

zam anı  gəlmiş  akkadlarla  qarışaraq,  şumerdilli  əhalinin  as- 

similyasmı axıra çatdırırlar.

Bu ərazidə rəqib  şəhərlər arasm da Babilin -  müasir Til- 

la,  Bağdad  şəhəri  yaxmlığmda  -   yüksəlişi  başlam r.  I  Babil 

sülaləsinin  altmcı  hökm darı  H am m urapinin  (1792-1750-ci  il­

b r )  dövründə  M esopotam iyanm   bir  çox  şəhərbri  birləşdiril- 

miş  və  döv b t  çiçəklənmə  dövrünə  çatm ışdır.  Bu  zam andan 

başlayaraq  mixi  yazılar  geniş  yayılmağa  başlayır  və  akkad 

dili  bütün  yaxın  şərqdə  əlaqələndirici  rol  oynayır.  Bu  dildə 

ticarət  m ü q av ib b ri,  sazişlər  bağlamlır.  Cəmiyyətin  həyatm m  

bütün  sahələrini  və  xalqm  həyat  və  fəaliyyətinin  daha  geniş 

sferalarm ı  əhatə  edən  “Q anunnam ə”  tərtib   etdiyinə  görə 

H am m urapinin  adı  tarixdə  dahi  xadim   kimi  qalmışdır.  Üç 

m in  sətirdən  ibarət  “Q anunnam ə”  hündürlüyü  2  m  olan  sək- 

kizbucaqlı  qara  diorit  daşm   üzərində  həkk  edilmişdir.  D aşın 

yuxarı  hissəsində  H am m urapinin  ilahi  Şam aşdan  qanunları 

alm ası təsvir edilir.

Bu abidə hərbi əməliyyatlar zam anı elam lılar tərəfindən 

ə b   keçirilmiş  və  paytaxtlarm a  aparılmtş,  arxeoloji  qazıntılar 

nəticəsində  qədim  Suzada tapılmışdır.  “Q anunnam ə”nin giri- 

şində  H am m urapi  Babil  şəhərini əbədi  çarlıq  məskəni adlan- 

dırmışdı;  doğrudan  da  şəhər  bütün  dövrbrdə  öz  xüsusi statu-

sunu  saxlamışdı,  on u n   həmişə  xüsusi  üstünlüyü  var  idi.  As- 

surlar  Babili  tutan d a,  onu,  başqa  yerbrdə  etd ik b ri  kim i  adi 

əyalətə  çevirmədilər,  h ətta  tacqoym a  zam anı  d a  Babil  tacmı 

qoyurdular;  Babil  haxam anişilər imperiyasmm  da paytaxtla- 

rm dan  biri  idi;  h ətta  sonralar  M akedoniyalı  İsgəndər  də  Ba­

bili  paytaxt  seçmişdi.  H axam anişibrin  bütün  hakim iyyətbri 

ərzində  b u rada  baş  verən  mədəni  və  ideoloji  dəyişikliklər  öz 

daxili  inkişaflarm a  görə  baş  verirdi  və  az-çox  dərəcədə  ha- 

xamanişi  təsirinə  məruz  qalmamışdır.  Eyni  i b  də sonralar el- 

linizm  dövründə yerli  Babil  mədəniyyəti  və  dini  yunan  təsiri- 

nə məruz qalm am ışdır.

Е.э.  X V III  əsrin  ikinci  yarısm da  Babil  zəifləməyə  baş- 

ladı.  Şim al-qərbdən  hettlər  onun  ərazilərinə  yürüşbrə  başla- 

dılar,  е.э.  1595-ci ildə  Babili darm adağm  etdilər.  Şərqdən bu- 

raya soxulan kassilər isə uzun m üddət (е.э. 1518- 1204-cü ilbr) 

Babildə öz ağalxqlarını bərqərar etd ib r.

Kassilər.  İran m   indiki  L uristan  əyabtində  о  dövrün  ta ­

rixi proseslərində görkəmli rol oynayan kassu (akkad mənbə- 

lərində -  kaşşi)  tayfaları  yaşayırdı.  Е.э.  II  minillikdə  k a ssib r 

Diyala çayı vadisində nüfuzlarım  genişbndirm əyə başlayır və 

hökm dar  Q andaş  (e.ə.l741-1726-cı  ilbr)  Babil  çarı  H am m u­

rapinin  oğlu  Sam suilunanm   (e.ə.l749-1712-ci  illər)  dövründə 

Babil  dövbtinin  hüdudlarm a  basqm   edir.  Е.э.  XVI  əsrdə  isə 

h e ttb r  tərəfm dən  dağıdılmış  Babil  dövbtinin  zəifbm əsindən 

istifadə  edən  kassi  çarı  II  A qum   (е.э. 1595-1571-ci  ilbr) 

H am m urapi sülabsini  devirir və hakimiyyəti  ələ keçirir.  K as­

sib r böyük  ərazib ri  b irb şd irir və  K ar-D unyaş  adı  altm da  ta- 

nman  d ö v b t  yaradırlar.  Ikidillilik  dövründən  sonra  k assib r, 

hər halda  onlarm   ali  təbəqəsi  babilbşir,  lakin  h ə b  bir  a ra  bu 

ərazilərdə  kassi  ad ların a  da  rast  gəlinir.  Şimal  sərhədbrdo 

Assuriya  d ö v b tin in   gücbnm əsinin  təzyiqi  ib   kassi  sülabsi 

е.э.  X II  əsrin  axırlarında,  babil  admı  daşıyan  sonuncu  çar 

Enlil-nadin-axxenin  dövründə devrildi.

G üm an  edilir ki,  kassilər elam dilinə  qohum  dildə  danı- 

şırmışlar  -   assur-babil  leksikoloji  m ətnlərində  akkad  dilinə

---

tərcümə edilmiş  beş yüzə  qədər söz və  şəxs  adları bizə çatmış- 

dır.  Kassilər öz yazılarmı akkad dilində tərtib edirdilər.

Kassilərin  dövründə  əhali  həm  babil,  həm1 də  kassi  al- 

lahlarm a  ibadət  edirdi.  Bu  regionda  nəqliyyat  vasitəsi  kimi 

atlardan geniş istifadə edilməsi kassilərlə əlaqaləndirilir.

Kassilərin  m addi  mədəniyyəti  onlarm   öz  ərazilərindəki 

tapm tılarla  təmsil  olunur.  Е.э.  II  minillikdə  bu  ərazidə  “Lu- 

ristan  tuncu”  adlanan  mədəniyyət  nümunələri  yüksək  bədii 

və texniki səviyyədə yerinə yetirilmişdir.

Assuriya.  Am orilərin  gəlişi  ilə  M esopotam iyanm   və 

bütövlükdə  Y axm   Şərqin  tarixi  hadisələrində  Dəclə  çayınm 

o rta  axarında  yerləşmiş  A şşur  şəhəri  (müasir  K alat-Şerkat) 

əhəmiyyətli  rol  oynam ağa  başlayır.  Bu  bölgənin  ən  qədinı 

məskunlaşması hürrilər  tərəfmdən  edilmişdir,  lakin  samilərin 

ikinci  dalğasmm  gəlişi  ilə  onlarm   böyük  əksəriyyəti  assi- 

milyasiyaya m əruz qalmışdır.  Aşşur şəhərinə arxalanan sami- 

lər Dəclənin o rta axarm dan şərqə doğru dağlıq və meşəlik

/ 

^ r r 2 

^ t t  k r  

* п т

3  ^ r r  

5 

n  

< ^ s

в 

*-ЙГ  К К   *  ►»=£-  HÇÇ  « г г

3

 

•   йТТТ 

^

 е п т г   Wf  »$Г 

*ПТ

 

m r   < 5 Ж

гг 

т а т т т   *   w

r   тт  *   и  

д а

е

т

т

i j 19 

zı  < г д а г   %   ^

Assur mixi yazısı

bölgəbrdə  m əskunlaşmağa  başladılar.( A şşur  tranzit  ticarətin 

mərkəzinə  çevrilir,  hattlarm   və  hettfərin  dövründə  Şimalı 

M esopotam iyada  və  Kiçik  Asiyada  öz  koloniyalarm ı  yara- 

dır.  Bu  koloniyalardan  həm   A şşurun,  həm   də  Kıçik  Asiya

dövlətlərinin  tarixini  işıqlandıran  çoxlu  ədəbiyyat  dövrümü- 

zədək gəlib  çatm ışdır.  A şşurun vaxtaşın Babilə və  M itanniyə 

onlarm  qüdrətli çağlarm da tabe  olm asm a  baxm ayaraq,  möv- 

qeyi möhkəmlənir, müstəqilliyə can atm ası artır.

Е.э.  XV  əsrin  əvvəlləri-  XIV  əsrin  sonlarm da  artıq 

qüvvətli  Assuriya  dövlətinin  olduğu  müşahidə  edilir  və  о  bu 

dövrdən  özünün  işğalçı  yürüşlərinə  başlayır.  Assuriya  е.э. 

X III  əsrdə  vaxtilə  on u   dəstəkləmiş  M itannini  və  hettləri 

məğlubiyyətə  uğradır.  Bu  zam an  assurlar  ilk  dəfə  olaraq 

U rartu  tayfaları  ilə  toqquşurlar.  Sonuncular  bir  neçə  əsr  so­

nra  B iaynili-U rartu  dövlətini  yaradırlar.  H ettlərin  darm a- 

dağm  edilməsi  assur  tacirlərinin  A ralıq  dənizinə  çıxan  yolla- 

rım açdı.  I Salm anasarm  -  Şulm anu-aşaredin  (е.э. 1274-1245- 

ci illər) dövründə  bölgənin  bütün  tarixi boyu daim  m üharibə- 

lər  aparılmış,  Bäbil  məğlubiyyətə  (е.э.  1120-ci  ildə)  uğradıl- 

mışdı.

Lakin aram sız m üharibəbr və daxili çəkişmələr dövbtin 

zəifbməsinə və parçalanm asm a gətirib çıxardı və е.э.  X I əsrin 

axırlarmda  A ssuriyanm   iri  hərbi  d ö v b t  kimi  varlığm a  son 

qoyuldu.  Suriyanm ,  Finikiya  və  Fələstinin  xırda  d ö v b tb ri 

müstəqillik əldə edib, yüksəlməyə başladılar.

Assuriya  və  Babilin  yeni  yüksəlişi.  Y eni  sami  tayfaları- 

nm  -   Ə rəbistan  yarım adasından  çıxmış  aram ilərin  yayılması 

da  bu  dövrə  təsadüf edir.  O nlar  M esopotam iyanm   və  Yaxm 

Şərqin  bütün  dövbtlərinin  ərazilərinə  soxuldular,  h ətta  Ba- 

bildə taxtı da ələ keçirdibr.  O nlarm  d ilb ri bir çox dillərə təsir 

göstərmiş,  əvvəlcə  danışıq,  sonra  isə  bir  çoxlarmm,  h ətta  sa­

mi olmayan ölkəbrin də yazı dilinə çevrilmişdi.

Assuriya  d ö v b tin in   yeni  yüksəlişi  е.э.  X   əsrin  sonları-

IX  əsrdən  başlayır.  Əvvəlki  dövrdən  ağır  miras  almış  II 

A dad-N erari  (е.э.884-859-си ilb r)  sərhədbri möhkəmlətməyə 

başladı,  separatist  əhvali-ruhiyyəli  «çarcıq»ların  istifadə  et- 

d ikbri  və  k arvan  ticarətinə m ane  olan  köçəri  tayfaları özünə 

tabe etdi.  O,  bir neçə sərhəd məntəqəsini  Babildən  qoparır və 

N airi-U rartu 

tayfalarm m  

yürüşbrini 

d əf  edir. 

O nun

---