Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

lövhələr  də  tapılmışdır.  Şumerdə  xüsusi  “m irzə”  məktəbləri 

mövcud  idi.  O nlar  təsərrüfat  və  inzibati  ehtiyaclar  üçün  mə- 

bədlərdə,  sarayda,  ticarət  mərkəzlərində  fəaliyyət  göstərirdi- 

lər.  M əktəbbr  m üxtəlif bilik  sahələri  ilə  məşğul  olm aqla  ya- 

naşı,  həm  də ədəbi  mərkəzlər idibr.  M ək təb b rd ə  yeni  əsərlər 

yazılır,  qədimdən  qalan  ədəbi  əsərlər  öyrənilir  və  üzü 

köçürülürdü.  Elə  bu  səbəbdən  də tək rar m əzm unlu çoxlu löv- 

hələr tapılmışdır.

Lövhələrdəki  mətnlər  arasm da  эп  qədim epik poem ala- 

ra  da  rast  gəlinir.  Bir sıra  alimlər hesab  e d irb r ki,  bu cür po- 

em alar  “qəhrəmanlıq  dövrundə”  m eydana  çıxır.  Bu  poem a- 

larda  о  vaxtm m ühüm ictimai-siyasi p ro sesb ri,  xalqlarm   yer- 

dəyişmə  dövründə  baş  verən  hadisələr,  bu  xalqlarm   məskun- 

laşdığı  və  yaxud  istila  etdiyi  ərazilərdə  yeni  cəmiyyətlərin  və 

d ö v b tb rin   yaranm ası  əks  olunurdu.  F o rm aca  poetik  o la n ’ 

qəhrəm anlıq rəvayətlərində hökm darlar tərifb n ir,  qəlırəman- 

lar  tərənnüm edilir.  Bu rəvayətlər uzün m üddət  şifahi form a- 

da saxlanılırdı. Y axt keçdikcə həmin rəvayətlər dəyişiklər,.  ix- 

tisarlar  və  əlavələrlə  qələmə  almmış,  sonrakı  nəsillər  üçün 

saxlanılmışdır.

Oxunmuş  doqquz  poem anın  ikisi  Enm erkara,  ikisi 

onun varisi  Luqalbandaya,  beş müxtəlif variant isə  Gilqame- 

şə  -   Bilqamısa  həsr  olunm uşdur.  A dları  çəkilənbr  U ru k d a 

hökm darlıq edən birinci sülalənin nüm ayəndələri idibr.

Enm erkar  haqqm da  poem a  məbədin  bərpası  və  bəzə- 

dilməsinə  lazım  olan müxtəlif tikinti  m ateriallarm m  çatışma- 

dığı  üçün  A ratta  ölkəsinə  müraciətə  və  onlarm   b u   müraciətə 

m ünasibətbrinə  həsr elilmişdir.  Poem aya  görə  Şumer  çarm m  

elçisi  Elam   şəhərləri  Şuşan  və  A nşana  çatandan  sonra  yeddi 

dağ  aşıb  A rattaya  gəlırdı.  Poem alarm   birində  A rattanm   çarı 

Ensukuşsiranna/Ensuxkeşdanna,  vəziri  A nsiqarria,  “maş- 

m aş”  adlanan  kahini  U rqirnunna  və  sərdarı  N am ennadu- 

m un  adları  çəkilir.  Şumer  torpaqları  təbii  sərvətlər  baxımm- 

d an  kasad  olduğu  üçün  Enm erkar  ilahə  İnannaya  üz  tu tu b  

yalvarır ki,  o, A rattanı  ram  etməyə kömək etsin və  “onun sa- 

k in b ri  U ruk üçün  qızıl  və  gümüş  hasil  etsinbr,  dağlardan  çı-

xarılmış  zərif lazuriti  taxıla  dəyişsinlər” .  A ra tta   m üxtəlif m e­

tal və  tikinti  m aterialları  ilə zəngin olm aqla  bərabər,  kənd  tə- 

sərrüfatı  m əhsullarm m   çatışm azlığm dan  korluq  çəkirdi.  Hə- 

də  və  deyişmələr  sülh  ilə  q u rtarır  və  A ra tta   öz  müstəqilliyini 

saxlayır.

A rattan m   lokalizasiyası  haqqm da  m üxtəlif mülahizələr 

irəli  sürülüb.  O nu  D iyala  çayınm  yuxarı  axarm da,  L uristan- 

da,  Z aqros  dağlarm da  və  s.  y erb şd irird ib r.  Son  tədqiqatlara 

görə  о  H indistanda,  H ind  çayı  vadisinin  şimal-qərb  hissəsin- 

də  yebşdirilir.  A ratta  toponim i  bu  ərazilərə  H ind-A vropa 

tayfalfrınxn  gəlməsindən  qabaq  mövcud  olm uş  dövlətin  adı 

kimi qədim hin d  eposu “M ah ab h arata”d a çəkilir.

L uqalbanda  eposu  qonşularla  müxtəlif əlaqələrin  yara- 

dılmasma və çarlarm  igidliyinə həsr olunm uşdur.

G ilqam eş  haqqm da  rəvayət həm  Şumer,  həm  də  sonra- 

kı  əsrlərin  .xalqlarm m   ədəbiyyatm da  xysusi  iz  qoym uşdur. 

R əvayətbr mixi yazı şəklində şum er,  akkad,  hürri və hett dil- 

b rin d ə bizə  çatm ışdır.  Bu poem ada  qədim  dövrün bəşəri  an- 

layışları,  о  cümlədən  bəşəriyyətin  quruluşu,  həyat  və  ölüm, 

əbədi  həyatm   axtarışı  və  s.  məsələlər  öz  əksini  tapm ışdır.  О 

dövrün  sonuncu  çarı  Ziusudranm   vaxtm da  baş  verən  dünya- 

nm  üzünü  su  alması  əfsanəsi  rəv ay ətb r  arasm da  əsas  yer  tu- 

tur.

D ə cb   və  F ərat  çaylarmm  aşağı  axarm da  aparılm ış  ar- 

xeoloji  qazm tılar  zam anı  arxeoloqlar  bir  neçə  m ədəni  təbə- 

qədən  sonra  yaşayış  izinə  malik  olm ayan  qalm  to rp aq   təbə- 

qəsi  aşkar  etmişlər,  onun  altm da  isə  daha  qədim  m ədəni  tə- 

bəqəbr  v ar  idi.  A parılan  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  b u   tə~ 

bəqə  çaylarm   adətən  hər  il  daşm ası  zam anı  gətirdiyi  lildən 

ibarətdir.  L akin lilin qalınlığı və əhatə dairəsi böyük fəlakətin 

baş verməsinə dəlalət edirdi və b u  hadisə əhalinin yaddaşm da 

dərin  iz  buraxaraq,  dünyanm   üzünü  suyun  alması  haqqm da 

əfsanənin yaranm asm a səbəb olm uşdur.

Bu əfsanə  sonralar bir  sıra  qədim xalqlarm   mifoloji  he- 

kayəbrinə  daxil  olmuş,  Bibliyanm  vasitəsi  i b   bütün  dünyaya 

yayılmışdır.

---

Şumer  dövründən  bəlli  olanlardan  biri  də  “əkinçinin 

təqvim i”dir.  B urada  may-iyun  aylarm da  əkin  sahəlrini  su 

basm asm dan başlayaraq,  aprel-may aylarm da taxılın əkilmə- 

sinə  qədər  bütün  kənd  təsərrüfatı  işlərinin  aparılm asm a  dair 

müxtəlif təkliflər var idi.  Dövlətin əsas təsərrüfat işləri yüksək 

səviyyədə aparılırdı və ciddi nəzarət altm da idi.

Akkadlar.  E.ə.  III  minilliyin  axırlarm dan  etibarən  Şu- 

merin  rəqibi  olan  və  samidilli  tayfalar  tərəfindən  yaradılmış 

A kkad dövləti öz ərazilərini genişləndirir.

Sami-hami  tayfaları  hələ  neolit  dövründə  insanm  yaşa- 

ması  üçün  əlverişli  olan  Saxara  ərazilərində  yaşayırdılar. 

Təxminən  е.э.  VI-IV  minilliklərdə  quraqlıq  dövrünün  gəlişi 

və  otlaqlarm   tükənməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  bu  tayfalarm  

müxtəlif istiqamətlərdə  yayılması  başlanır  və  sami-hami  dili 

də  bundan  asılı  olaraq  beş  qola  bölünür.  1-ci  dalğa A frikada 

Çad  gölü  rayonuna  köçür;  2-ci  qolun  nümayəndələri  N il 

çaymm  vadisində  məskunlaşır;  K uşit  adlanan  3-cü  qolun 

nüm ayəndəbri  -   Sudan,  Həbəşistan,  Somali  tərəfbrə;  4-cü 

sami  qolu  е.э.  V-IV  minilliklərdə  Y axm   Şərq  və  Ə rəbistan 

yarım adasm a keçmişdir;  5-ci Bərbər-Liviya q ru p u  şimal-qərb 

istiqamətində  hərəkət  edərək  A frikanm   A ralıq  dənizi  və  A t- 

lantik okeam  sahillərini və K a n ar adalarım  tutm uşdur.

M iqrasiya  zam anı  onlar  bəzən  özlərindən  sayca  daha 

çox  olan  müxtəlif  dilli  yerli  etnoslar  və  irqlərlə  qarışırdılar. 

Bu, nəticədə müxtəlif irqlərə m ənsub olan insanların sami dil- 

lərində  danışm asm a  səbəb  oldu.  C ənub  dil  qrupları  şimal 

qruplarm a  nisbətən  qədim  sami  halm da  daha  çox  müddət 

qalmışdır.  Məsələn,  эгэЬ  dili  öz  fonoloji  sisteminin  durum u- 

nu,  daxili  və  xarici  fleksiyasmm  ahəng  sistemini  saxlayaraq, 

eyni zam anda bir çox qram m atik yeniliklər qazanmışdır.

Yaxm   Şərqin  ən  qədim  yazılı  sam i  dili  akkad  dilidir. 

A kkadlar  sonralar  gələn  samidilli  tayfalarla  qarışdıqdan  so- 

nra, nəticədə onlarm   dili  bir neçə m ərhəb  keçərək  dialektlərə 

bülünür;  bunlarm   d a  эп  böyükbri  assur  və  babil  dialektləri- 

dir.  Samilər  şumer  mixi  yazısını  əxz  edərək  öz  dilbrinə

uyğunlaşdırmışlar.  O nlar  şumer ideoqram larım   əsasən  hecalı

-   loqoqram   kimi  yazırdılar,  am m a  bəzi  hallarda  sözbrin 

ideoqrafik yazısm dan d a istifadə edirdilər.

Е.э.  III  minillikdə  M esopotam iyada  m əskunlaşm ış  sa- 

m ib r  şu m e rb rb   yanaşı  yaşamış,  sonra  isə  onlarla  qarışmış- 

lar.  Q urduqları A kkad dö v b ti adm dan elmdə istifadə  olunan 

“akkad  dili“  term ini  э т э Ь   gəlmişdir.  Ölkənin  paytaxtı  A k­

kad  şəhəri  B ağdaddan  cənub-qərbdə  yerləşirdi.  Мйэууэп 

müddətdən  sonra A kkad  gücbnir və Qədim Sarqonun -   Şar- 

rukin  (е.э.  2316-2261-ci  ilb r)  hakimiyyəti illərində  Şum er  şə- 

hərlərini  işğal  edir.  O nun  hakim iyyəti  illərində  vahid  suvar- 

m a  sistemi  yaradılm ış,  ölçü  və  çək ib rin   üm um i  sistemi  təyin 

edilmişdir.  Sarqonun  müvəffəqiyətli  yürüşbri  nəticəsində  o, 

şimaldan  və  əks  istiqam ətdən  gedən  ticarət  yolları  üzərində 

nəzarəti öz əlinə alaraq,  bütün M esopotam iyanı özündən asılı 

hala  saldı  ki,  bu   da  öz  növbəsində  Şumerin  tezliklə  samiləş- 

məsinə  gətirib  çıxardı.  S arqonun  xələfləri  150  il  ərzində  öz 

ərazilərini genişləndirərək  böyük  bir dövlət yaratdılar.  A kka- 

dm  sonuncu  qalib  hökm darı  N aram -Suen  (e.ə.2236-2200-cu 

illər)  Elamla,  lullubum   və  kuti  tayfaları  ilə  m übarizə  apar- 

mağa  m əcbur  olm uşdu.  O nun  varisi  Şarkalişarrinin  (е.э. 

2200-2175-ci  illər)  dövründə  k u tib rin   çarı  Sarlaqab  üzərində 

(е.э.  2185  ib   yaxın)  qələbə  çalm asm a  baxm ayaraq,  artıq   A k­

kad  döv b ti xeyli  zəifləmişdi.  K u tib rin   aram sız basqınları  al- 

tm da  bu  dövlət,  eləcə  də  Şumerin  bir  hissəsi  dağıdılmışdır. 

A kkad həmişəlik öz qüvvəsini və şöhrətini itirmişdir.  B undan 

sonra  cənub  şəhərləri  öz  dövbtçilikbrini  Ьэгра  edə  bildi  və 

е.э.  X X II  əsrin  axırm da,  yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  kutilər 

U rukun  çarı  U tuheqal  tərəfindən  (е.э.  2116/2111-2109/2104- 

cü illər) qovuldu.

U ru n   III  sülaləsinin  əsasmı  qoymuş  U r-N am m u 

(e.ə.2112?-2094-cü  ilb r)  hakim iyyəti  э1э  keçirdi.  Bu  sülalənin 

çarlarm m  hakim iyyəti zam anı vahid  Şumer və A kkad  dö v b ti 

yaradıldı,  allahlar  panteonu  vahid  şək b   salmdı,  tarixdə  сэ- 

miyyətdə  m ünasibətbri  reqlamentləşdirən  ilk  yazılı  to p lu   ki­

mi bəlli olan dövlət qanunları qəbul olundu.

---