Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

haqq-hesabm ın  aparılm ası  zərurəti  yaranır.  Qədim  şumerlər 

əsasən  gildən  hazırlanmış  lövhəciklər üzərində  qamış çubuq- 

la yazırdılar.  Çubuq maili  kəsilirdi və on u  yum şaq gil üzərinə 

basdıqda, işarənin  yuxarı hissəsi mix şəklini  alırdı.  Lövhəcik- 

lərin  bərk  olması  və  üzərindəki  yazınm  pozulm am ası  üçün 

onları  qurudur  və  ya bişirirdilər.  D aş  və  tax ta üzərindəki  ya- 

zılar da çiv işarələrinin formasını təkrarlayırdı.

Mixi yazı sisteminin  oxunm asm a,  antik mənbələrin mə- 

lum atm a görə M akedoniyalı İsgəndər tərəfindən haxamanişi- 

lərin  (əhəmənilərin)  dağıdılmış  qədim  paytaxtı  Persepolda 

tapılmış  yazıların  oxunması  ilə başlanılm ışdır.  Bu mixi  yazı- 

lar е.э.  I minilliyin ortalarm dan bəllidir,  qismən heca, qismən 

də əlifba üslubundadır.  M esopotam iya mixi  yazıları  ilə onun 

əlaqəsi yalnız zahirən, çivə bənzərliyi ilə bağlıdır.

A vropada  mixi  form alı  işarələr  barəsində  ilk  məlumatı 

1618-ci  ildə  ispan  kralı  III  Filippin  şah  A bbasa  göndərdiyi' 

səfirlər gətirmişdi.  Sonra italyan taciri Pyetro della Valle Per- 

sepol  xarabalıqlarm da  gördüyü  yazılarm   bəzisinin  işarələri- 

nin  rəsmini çəkmişdir.  Bunlarm  yazı,  yaxud  sehrbazlıq  cadu- 

luğu  və  ya  rəsm  olması  barədə  mövcud  olan  hər  cür  fərziyyə 

Persepolda  tapılmış  kitabələrin  1765-ci ildə  danim arkalı  alim 

K arsten  N ibur  tərəfmdən  nəşri  ilə  rədd  edildi.  O,  təsvir 

olunmuş  çar  ehtimal  oluna  bilən  fiqurun  yanm dakı  yazmı 

seçmişdir.  N ibur  işarələrin  surətinin  çıxarılması  üzərində  iş 

apararkən  müəyyən  etmişdir  ki,  onlarm   bəziləri  təkrarlanır, 

amm a  yazınm  ayrı-ayrı  sətirbrində  m övcud  olan  işarələr  isə 

bir-birindən  fərqbnir.  O,  ayn-ayrı  sətirlərdə  mövcud  olan 

işarələrin  sayma  əsasən  müəyyən  etm işdir  ki,  bu,  hərf,  heca 

və  ya ideoqrafik  yazıdır,  yəni  üç  m üxtəlif yazı  sistemidir.  Be- 

b lik b , N ibur həmin kitabənin üç müxtəlif dildə yazılması ba- 

rədə mühüm kəşf etmişdir.

K .N iburun  mixiyazılı  kitabəbri  nəşr  ediləndən  sonra 

bir  çox  alim  həmin  m ətnlərin  şifrini  açm ağa  və  onları  oxu- 

m ağa cəhd etdi.  Biri yazıda tez-tez rast gəlinən çəp  işarəni sö- 

zayırıcı  kimi,  eləcə  də  bir  qrup  təkrarlanan  işarəni  isə  çar 

sözü kimi  müəyyənləşdirdi,  hərçənd  o,  bu  sözün  песэ  təbffüz

edildiyini  bilm irdi,  am m a  sonda  fıkrinin  doğruluğu  məlum 

oldu.  Digəri  qədim   avesta  dilində  gəlib  çatmış  «Avesta»  dini 

kitabm ı  təd q iq ata  cəlb  etdi.  Şifraçım mda  əsl  çevriliş  H ettin- 

gen  U niversitetinin  yunan  və  latm   d ilb ri  müəllimi  G eorq 

Q rotefend  tərəfm dən  edilmişdir.  A rtıq  bu   dövrədək  b ir  çox 

mixiyazılı  kitabə  nəşr  olunm uşdu.  O,  yunan  və  erkən  orta 

əsrlər  m ənbələrindən  m əlum   olan  İran   tirixini  öyrənmiş,  şif- 

raçım m a edilmiş əvvəlki cəhdlərdəki ixtiraları пэгэгэ almış və 

bununla  razılaşmışdı  ki,  kitabələrin  m ətni  çarlarm   titulları- 

nm  sadalanm asm dan başlanır.

İki  kitabəni seçən  Q rotefend e b   güm an  edirdi ki,  sətrin 

əvvəlində gələn  söz çarm  adm dan ibarətdir,  ardm ca gələn ox- 

şar  işarələr  qru p u   isə  «çar»  sözünü  bildirir  və  bu  kitabələr 

Persepolun çiçəkləndiyi haxam anişilər dövrünə aid olmalıdır.

H axam anişilər  sülabsindən  olan  çarlarm   adları  yunan 

təbffüzündə  bəlli  idi.  Çarlarm   erkən  o rta  əsrlərdən  bəlli  olan 

və  öz  dövründə  də  istifadə  olunan  titullarm ı  əsas  götürərək, 

Q rotefend  belə bir düstur  əldə  etmişdir:  x -  çar, x -  çar oğlu, 

H axam anişi.  O nun  zənnincə  h arad ak ı  çarlarm   adları  olmalı 

idi,  orada bəzi işarəb r qrupu təkrar olunm urdu, deməli,  bun- 

lar müxtəlif hərflərlə başlayan adlar olmalı idi.  B undan əlavə, 

e b  variant lazım  idi ki,  orada çarm   atasınm  özü çar  olmasm. 

O,  bildiyi  adlarm   müxtəlif  kom binasiyalarm ı  tutuşdurduq- 

dan sonra  K serks və D a ra   adları üzərində  dayandı.  Bebliklə, 

kitabələrdən  bırinin  tərcüməsi  m əlum   oldu:  «Kserks,  böyük 

çar,  çarlar  çarı,  çar D ara H axam anişinin  oğlu»,  ikinci  kitabə 

isə  belə  idi:  «D ara,  böyük  çar,  çarlar  çarı,  G istasp  H axam a- 

nişinin oğlu».

G. Q rotefend  bu  k itab əb rin   m əzm ununu  düz tapm ış  və 

doqquz hərfi müəyyənləşdirmişdir,  am m a onlarm  qədim İran 

dilində  песэ  tələffüz  olunduğunu  və  hansı  səsin  hər  bir  işa- 

rəyə  uyğun  gəldiyini  bilmək  üçün  o,  yenidən  Avestaya 

müraciət etməli  olm uşdur.  O, A vestaya əsaslanaraq müəyyən 

etmişdir  ki,  yunan  tradisiyasm dan  bəlli  olan  D ara,  Kserks, 

G istasp  adları  Darxeyş,  X şarşa,  Q ostasp  kimi  tələffüz  olu- 

nurmuş.

---

Beləliklə,  1802-ci  ib   kimi  işarələrin  bir  qisminin  tə- 

ləffüzü  dəqiq müəyyənləşdirilmişdir,  lakin  qədim  İran   yazıla- 

rım n  bütünlüklə  oxunm asm a  yalnız  35  il  sonra  müyəssər 

olundu.  H əm ədandan  tapılmış  yazılar  E .B üm uf  tərəfindən 

nəşr  edildi,  Xr.Lassen  isə  əldə  olan  bütün  yazıları  oxudu  və 

«Qədim Iran dili» termini elmə daxil oldu.

Mixi  yazı  sisteminin  digər  növlərinin  öyrənilməsinə 

K irm anşah-Bağdad  yolunda,  H əm ədandan  100  km  qərbdə 

yerləşən  Bisütun  qayasm dakı  20  m   enində  və  7  m 

hündürlüyündə  olan  üçdilli  qayaüstü  yazısı  olan  barelyefin 

aşkar  edilməsindən  sonra 

başlanılmışdır.  Y azıdan  əlavə 

qaya  üzərində  çarın  və  ona  qarşı  qiyam  etmiş  Q aum atanm , 

eləcə  də  onun  məğlub  edilmiş  tərəfdarlarm m   təsvirləri  də 

nəqş olunmuşdu.

İran  ordusunda  xidmət  edən  ingilis  qulluqçusu  H enri 

R aulinson  ilk  dəfə  olaraq  buna  diqqət  yetirmişdir.  Kifayət 

qədər  savadlı  adam   olan  R aulinson  qədim  yazılarm  öyrənil- 

məsi  sahəsindəki  araşdırm alarla  və  əldə  olunan  nailiyyətlərlə 

tanış  idi.  O,  çox  çətinliklə  mixi  yazı  işarələrinin  üzünü  köç- 

ürməyə  başladı və tezlikb həm  də  aşkar  etdi  ki,  qaya üzərin- 

dəki mətn üç müxtəlif yazı sistemi ib  tərtib edilib.  1847-ci ildə 

yazınm  üzü  tam   köçürülmüş  və  nəşr  olunm uşdu.  O nun  öyrə- 

nilməsi göstərdi ki,  sistemlərdən biri artıq  məlum  olan  qədim 

İran   yazısıdır,  ikinci  sistem  xeyli  sonra  müəyyənləşdirildi  və 

məlum  oldu  ki,  elam  dilindədir,  üçüncü  sistem  isə  M esopo- 

tam iyanm   müxtəlif abidələrində  arxeoloji  qazm tılar  zam anı 

külli m iqdarda aşkar olunm uş  gil lövhəciklər üzərindəki yazı- 

larla  üst-üstə  düşürdü.  Mixi  yazmm  bu  növünün  oxunması 

nisbətən  asan  olm uşdur,  b e b   ki,  о  dövrdə  həm in  ərazidə  ya- 

şayan babillərin və  assurlarm  elmdə  akkad  adlanan  dili sami 

dil  qrupuna  aid  idi.  Mixi  yazı  özgə  dildən,  sonralar  məlum 

olduğu  kimi  şumer  dilindən  əxz  edildiyindən,  çətinlik  yalnız 

işarəbrin  özbrinin  oxunması  ilə  bağlı  idi.  Bu  sistemdə  durğu 

işarəbri,  ya sözayrıcıları yox idi;  eyni işarə m üxtəlif m ənalar- 

da həm heca, həm də ideoqram  kimi istifadə olunurdu, bəzən 

isə  bir səs  müxtəlif işarələrlə  bildirilirdi.  B undan  əlavə,  sözün

müəyyən  anlayış  q ru pu n a  mənsubiyyətini  səciyyəbndirən  iy- 

irmiyə yaxm determ inativ -  təyinedici mövcuddur.  Bu zam an 

onlar adətən yalnız ideoqrafik halda istifadə olunur.

U zun  ilb r  so n ra  alim b r  m ətni  əlaqəli  oxum ağa  və 

oxunmuş  m ətnə  inamsızlığı  arad an   qaldırm ağa  nail  oldular. 

1857-ci ildə L on d o n d a eksperim ent keçirildi və m üxtəlif ölkə- 

b rd ən   gəlmiş  alim lər I  T iqlatpalasara  (е.э.  1115-1077-ci  illər) 

mənsub  olan  eynim ətnli  geniş  kitabənin  özbri  tərəfm dən 

edilmiş  tərcüməsini təqdim   etd ib r.  Bu tərcümələr tutuşdurul- 

duqdan sonra bəlli  oldu ki, məna  uyğunsuzluğu yalnız xırım- 

xırda ş e y b rb  bağlıdır.  E b  bu dövrdən də müstəqil assurolog- 

iya elminin m övcudluğu başlandı.

XX 

əsrin 

20-30-cu 

ilbrində 

F.T üro-D anjen 

və 

A.Pöbelin  tədqiqatları  sayəsində  şum erologiya  assurologiya- 

dan 

ayrılıb 

müstəqil 

elmə 

çevrildi. 

A .D aym el 

və 

A .Falkenşteyn  şum er  dilinin  qram m atikasınm   tədqiqinə 

böyük töhfə Vermişbr.  Arxeoloji qazm tılar sayəsində tapılmış 

təsərrüfat  və  ədəbi  m ətnli  müxtəlif  lövhəciklər  oxunm uş  və 

nəşr 

olunm uşdu. 

Sonralar 

M .-L.Tom sen, 

D .E dsard, 

S.Kram er,  İ.D yakonov, V.Afanasyeva,  İ.K aneva  və  b.  d a   öz 

böyük töhfələrini vermişlər.

Şumer  mixi  yazısınm  oxunuşuna  ikidilli  əhalinin  yaşa- 

dığı  dövrdə  m övcud  m ətnlərin  anlaşılm asm ı  asanlaşdırm aq 

və  mirzələr üçün  vəsait  kimi  tərtib  olunm uş  akkad-şum er  sil- 

labari  (heca mənası)  və lüğətbrinin  aşkar edilməsindən  sonra 

başlanılmışdır.  M əhz  onlarm   sayəsində  həm   şumer,  həm   də 

assur  dilbrində  istifadə  olunan  şəxs  adları,  şəhər,  ölkə,  çay 

adları  və  ya  hər  hansı  əşyanm  adım n  önündə  yazılan  deter- 

m inativbrm   anlaşılm ası  müm kün  olm uşdur.  Şumer  yazısı 

söz-heca  şəklində  idi,  yəni  söz  piktoqrafiyadan  törənm iş 

ideoqram la yazılırdı və müxtəlif hecalar və ya sait səs  fonetik 

form antlar  onlara  birbşdirilirdi.  Şumer  abidəbrinin  oxun- 

ması  h ə b   indiyədək  çətinlik  törədir  və  bəzən  ayrı-ayrı  sözb- 

rin  ümumi  anlam ı  və  m ənasınm   başa  düşülməsi  m əlum   olsa 

da, tələffüz olunm aları sual altm dadır.

---