Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

şaf edir.  Müxtəlif təyinatlı mükəmməl silahlar m eydana çıxır, 

əmək  alətləri  təkmilləşir,  güclü  müdafıə  divarlarm a  malik 

böyük  şəhərlər  salmır.  Qəbilələrin  birləşməsi  tədricən  öz  dini 

və  mədəni  mərkəzləri  olan  d ö v b tb rin   yaranm asm a  gətirib 

çıxarır.  Bu  dövrdə  Qafqazda  öz  lokal  variantjlan  olan  çoxlu 

sayda  müstəqil  arxeoloji  mədəniyyətlər  -   Xocalı-Gədəbəy, 

Göyçə-Üzərlik, Trialeti,  G əncə-Qarabağ,  Q ayakənd-X oroçoy 

mədəniyyətləri m eydana çıxır.

Cənubda -  Yaxın  Şərq ərazilərində bir sıra mədəniyyət- 

b r   əmələ  gəlir;  onlar  artıq  III  minillikdən  yazılı  m ənbələrb 

işıqlandırılır.

Dillər haqqında 

ümumi məlumat

Arxeoloji  qazm tılar  zam anı  əldə  olunm uş  m ateriallar 

iqtisadi  inkişaf,  tikinti  və  sənətkarlıq  sahəsində  olan  nai- 

liyyətləri,  dəfn  mərasimlərini  və  incəsənət  nüm unələrini  izb- 

məyə im kan verir.  Yazılı mənbələr m eydana çıxandan  sonra, 

dövlətbrin, şəhərlərin,  məbədlərin, ilah ib rin  və bütün bunları 

yaradan  xalqlarm  öz  adları  bizə məlum  olur.  O nlar xalqlara- 

rası  münasibətlər  barədə,  bəzi  hallarda  yeni  etnoslarm   mey­

dana gəlməsi, köçmə vaxtı və yolları h aq d a və s. xəbər verir.

Yazılı  m əlum atları  öyrənməklə  həm in  dildə  danışan  in- 

sanlarm   təsərrüfat  həyatmı,  m addi  mədəniyyətini,  sosial  qu- 

ruluşunu  və  ideoloji  təsəvvürbrini  dəqiqliklə  bərpa  etmək 

mümkün  olur.  Dilin  təhlili  səslərin  müəyyən  olunm asm a, 

mənimsənilmiş  sözbr  isə  qədim  dillərin  daşıyicıları  arasm da- 

kı  əlaqələri  müəyyənləşdirməyə  im kan  verir.  Bütün  bunlar 

müəyyən  dövrdə,  müəyyən  dildə  yazılı  m ənbələrin  aşkar 

edilməsindən  sonra  mümkün  olur.  D ilb rin   öyrənilməsi  əsa- 

sm da  X IX   əsrdə  elmdə  yeni  istiqam ət  -   müqayisəli  dilçilik 

yaranır.  Ciddi  elmi  tədqiqatlar  tarixin  m üxtəlif  dövrlərində 

müxtəlif  dillərin  inkişafm dakı  qanunauyğunluqlarm ,  onlar

arasm dakı  qarşılıqlı  əlaqə  sisteminin  müəyyən  olunm asm a 

im kan verdi.

Bütün  dillər  qram m atik  quruluşuna  görə  aqqlütinativ 

və  flektiv  o laraq   iki  yerə  bölünür.  Lakin  bütün  aqqlütinativ 

və  ya  flektiv  d ilb rin   öz  aralarm da  qohum   d ilb r  olm ası  müt- 

b q   deyil  (məsələn,  tü rk   dilbrini  şumer  və  ya  elam  d ilb ri  ilə 

müqayisə  etm ək  olmaz,  b e b   ki,  onlarda  istifadə  olunm uş 

form antlar müxtəlifdir:  cəm şəkilçisi Azərbaycan  dilində  -lar, 

şumer  dilində  -ene,  elam   dilində  -ne  və  s.  şəkilçisi  əlavə  et- 

m ək b   düzəlir;  yaxud  da  gürcü dili ilə  müqayisə etm ək  olmaz, 

hərçənd  ki,  hər  iki  dildə  erqativ  hallanm a  vardır  -man  gürcü 

dilində,  -e  şum er  dilində;  am m a  hett  dilini  yunan  dili  ib   qar- 

şılaşdırmaq  olar,  belə  ki,  hett  dilindəki  adlıq  hal  göstəricisi  - 

as,  yunan  dilində  isə  -ол-’dur  və  s.)-  Qeyd  etmək  lazım dır  ki, 

hər  bir  dilin  fonetik  quruluşu  durm adan  özünəməxsus  xüsu- 

siy y ətb rb  inkişaf edir.  O na görə  də müqayisə olunan d ilb rd ə 

eyni cür və oxşar səslənən so zb rin   olması  çox az h allard a o n ­

larm   üm um i  kökə  bağlı  olduğunu  göstərir,  bir  çox  hallarda 

onlar  adi  uyğunluqla  izah  olunur.  M üqayisə  olunan  sözbrin 

səs  nisbətində  sistem  olmalıdır.  M üqayisədə  oxşarhq  yox, 

qanunauyğun  fə rq b r  nəzərə  alm m alıdır.  Sübut  etmək  lazım- 

dır  ki,  müqayisə  edilən  iki  söz  həm in  d ilb rin   tarixi  fonetik 

qanunlarm a  tabe  olaraq  bərpa  olunan  konkret  prototipə  nə- 

inki bağlana b ib r, h ətta m ü tb q  bağlanm alıdır.

Bütün  dünya  dilləri  elmi  cəhətdən  ailələrə,  o nlar  d a  öz 

növbəsində  ayrı-ayrı  qruplara  bölünür.  Bəzi  hallarda  b ir  ai- 

b yə  aid  olan  d ilb r  bir-birindən  elə  uzaqlaşm ışlar  ki,  onlarm  

anlayışı və bərpası çox çətinlik törədir.

A yrı-ayrı  tarixi  m ə rh ə b b rd ə   dilbrdəki  dəyişikliklər  və 

onlarm   bərpası  i b   linqvistika  (yunanca  -   linqva  -   dil)  elmi 

məşğul olur.

H azırda  m övcud  olan  d ilb r  aşağıdakı  a ib b rə   bölünür: 

sami-ham i  -   ərə b b r,  y əhudibr,  aysorlar;  qərbi  (gürcübr, 

adıgeybr,  abxazlar)  və  şərqi  (çeçenbr,  inquşlar,  kabardinlər, 

D ağıstan xalqları) qola ayrılan Qafqaz;  H ind-A vropa  ailəsi -  

hind  qrupu:  H indistan  yarım adası  xalqları;  İran   qrupu:  fars-

---

lar,  talışlar,  osetinlər,  kürdlər,  lurlar,  bəxtiyarilər,  taciklər, 

əfqanlar;  rom an  qrupu:  fransızlar,  italyanlar,  rum m lar,  is- 

panlar;  german  qrupu:  alm anlar,  danim arkalılar,  skandinav 

xalqları;  slavyan  qrupu:  ruslar,  ukraynalılar,  beloruslar, 

serblər,  slovenlər,  həm in  ailəyə  aid  edilən  yuhan  və  erməni 

dilləri  ayrıca  qruplara  aid edilir;  U ral-A ltay  dil  ailəsi  -  uqro- 

fin  qrupu:  fınlər,  komilər,  uqrlar,  xantılar,  m ansılar;  türk 

qrupu:  türklər,  azərbaycanlılar,  türkm ənlər,  qazaxlar,  Özbək- 

lər,  qırğızlar,  uyğurlar,  tatarlar,  başqırdlar,  qaqauzlar,  qara- 

çaylılar,  balkarlar,  yakutlar,  qaşqaylar,  əfşarlar;  m onqol 

qrupu:  xalxa-m onqollar, buryatlar,  daxurlar;  tunqus-m ancur 

qrupu: evenkbr, nanaylar, m ancurlar.

Bunlardan  başqa  digər  dil  qrupları  da  m övcuddur,  la- 

kin onlarm  Yaxm Şərq ölkələrinə aidiyyəti yoxdur.

Qədim  dövrlərdə  bu  ərazilərdə  dravid  dilləri  ailəsi  də 

geniş  yayılmışdı.  H azırda bu dillərdə Bəlucistanda  və  Cənubi 

Ə fqanıstanda  yaşayan  braqui  xalqı,  H indistanm   və  Şri- 

L ankanm  bəzi rayonlarm da yaşayan tamil,  teluqu,  malayami 

və  b.  xalqlar  danışır.  O nlarm   əcdadları  е.э.  III  minillikdə  bu 

ərazilərdə  yayılmış  H arap p a  və  M ohenco-D aro  mədəniyyət- 

lərinin yaradıcısı sayılır.

H aqqm da  danışdığımız ərazilərdə  yayılmış  qədim dillər 

yuxarıda  deyilən  dil  ailələrindən  birinə  m ənsub  olub,  bəziləri 

lazımi  qədər  öyrənilmədiyinə  görə,  ayrıca  yer  tutur.  Qədim 

dövrbrdə  bu  ərazilərdə  yaşayan  xalqlarm   dilləri  Qafqaz: 

hürribr,  urartulular,  kutilər,  hattlar;  sami:  b ab ilb r,  assurlar, 

am oribr, h an an ib r,  finikiyalılar, yəhudilər,  aram ilər,  ərəblər; 

Hind-A vropa: h e ttb r (nesibr), midiyahlar,  iranlılar,  kimmer- 

lər,  skiflər  dil  ailəsinə  aid  edilir.  Ən  qədim  dilb rd ən   sayılan 

şumer  dili  və  dravid  dilbrinin  qolu  olan  zaqro-elam   qrupu 

(elam ibr,  lullubibr)  ayrıca dil qrupunu təşkil edir.

Qədim  dil  əlaqəbrinin  müəyyənbşdirilməsi  hətta 

müəyyən  ərazinin  əhalisinin  lokal  etnoqrafik  qrupları  üçün 

də  çətindir.  Bu  və  ya  digər dil  proseslərinin  müqayisəli  tarixi 

tədqiqi  və  əhalinin  istənilən  qrupunun  etnik  tərkibinin 

müəyyənbşdirilməsi  qədim dən  bəliı  olan  tarixi  hadisəbri,

faktları bilməyi  tələb edir.

Qədim  Ön  Asiya  dilbri  təkcə  bəşəriyyətin  bütün  sosial 

və  mədəni  inkişafm m   özülünü  qoym uş  ilk  sivilizasiya  dilləri 

kimi m araq  doğurm ur,  bu  d ilb r  lin q v istb r üçün  həm  də  ona 

görə böyük m araq   kəsb  edir ki,  bu qədim  sivilizasiyalarm ya- 

zılı  abidəbri  həm in  d ilb rin   ən  qədim   döv rb rd ən   başlayaraq 

min  illər  ərzində  hərəkatı  dövründəki  dil  faktlarm ı  qoruyub 

saxlamışdır  ki,  bu   da  dilin  inkişaf prosesini  qısa zam an  kəsi- 

yində  deyil,  uzun  m üddət  ərzində  öyrənməyə  im kan  verir. 

Bundan əlavə,  b u  d ilb rin  böyük rəngarəngliyi genetik müxtə- 

lif dil  qrupları  çərçivəsində inkişafı müqayisə etməyə və d ilb ­

rin  daxili  inkişafında  lokal  əhəmiyyətli  prosesbri  bir  sıra  dil 

qrupları  üçün  eyni  dərəcədə  tipik  olan  prosesbrdən  fərqlən- 

dirməyə im kan verir.

Qədim  Ön  Asiya  dilləri  m üxtəlif a ib b rə   m ənsubdur  və 

ya  təcrid  olunm uş  d ilb rd ir  ki,  onları  da  hər hansı  dil  aibsinə 

N  aid etmək xeyli çətindir.

^  

D ilb r  təcrid  olunm aları  səbəbindən  tədricən  bir- 

V  birlərindən  d a h a   böyük  m əkanda  uzaqlaşır  və  qarşılıqlı  an- 

laşma  çərçivəsindən  kənara  çıxırlar.  Lakin  e b   zənn  etm ək 

olmaz  ki,  qohum   dillərdə  danışan  xalqlarm   özbri  m ütləq  bir 

mənşəyə  m alikdirlər,  ulu  dildə  danışm ış  ulu  xalqm   hansısa 

vahid kökünün törəmələridirlər.

Tarixdə bir xalqm  təbii m iqrasiyası zam anı digəri ilə as- 

similyasiyası  çox  nadir  hallarda  müəyyən  ərazidə  yaşayan 

xalqm  özgədilli  ilə  tam   fıziki  şəkildə  əvəzlənməsinə  təsadüf 

olunur.  O na  görə də hər hansı  dil  qru p u  və ya  qruplarm m   il- 

kin  başlanğıcdan  m əhdud  ərazidən  d aha  geniş  əraziyə  və  ya 

başqasm a  yayılması,  bir  qayda  olaraq,  heç  də  avtoxtonlarm  

m ü tb q   sıxışdınlm ası  və  ya  yeni  dil  daşıyıcısmın  yayılması 

demək  deyil,  hərçənd  yerli  əhalinin  tam   əvəzlənməsi və ya  sı- 

xışdırılmasma rast  gəlinir;  məsələn,  yaxm  keçmişdə  Şimali  və 

Cənubi  A m erikada  dilin  əvəzlənməsi  m üxtəlif  şəkildə  baş 

vermişdir.

M iqrasiya  jzamanı  yeni  dilin  mənimisənilməsi  adətən 

ikidillilik  mərhəlööindəri  Sonra  bäş  verir,  həm  də  əhalinin

---