Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

şayış məskəni kimi tərk edilmişdır.

Q uruçay  mədəniyyəti  adlandırılan  bu  unikal  abidənin 

13,5  m  qalmlığmda  mədəni  təbəqəsi  paleolit  dövrünə  aid  on 

q atd an  ibarətdir.  O rta  aşelə  aid  edilən  V  qattia  insan  çənəsi 

də  tapılmışdır.  Bu çənə,  təqribən  350 m in il  bundan  əvvəl ya- 

şamış  18-22 yaşlı  bir qadm a məxsus  olm uşdur.  A rxantroplar 

içərisində  müəyyən  əlamətlərinə  görə  seçilən  bu  adam   elmi 

ədəbiyyata A zıxantrop -  Azıx adam ı adı ilə daxil olm uşdur.

Azıx  adam larm m  əsas  məşğuliyyəti  yığıcılıq və  ovçuluq 

idi.  V təbəqədə 45  növ heyvana  və quşa  məxsus  sümük  tapıl- 

mışdır.  Onlarm  içərisində  m ağara  ayısma  məxsus  kəllələr 

xüsusilə  m araq  doğurur.  Bir  kəllənin  üzərindəki  səkkiz  cızıq 

azıx  adam larm ın  hesabı  bildikbrini  göstərir.  K əlləbrin  qaya 

arasm da  gizli  yerdə  qoyulması  artıq  ilk  dini  təsəvvürlərin 

əm əb gəldiyinə dəlalət edir.

Paleolit  dövrünə  aid  insan  məskənləri  A zərbaycanda 

Tağlar,  Daşsalahlı,  Q azm a  və  Buzeyir  m ağaralarm da;  Giirc- 

üstanda  Sakajiya,  Devis-Xvreli  və  b.;  indiki  Erm ənistaııda 

C atkran  -   Çatıqıran,  N um us  və  b.  m ağaralarda  aşkar  edil- 

mişdir.

O rta  paleolit  A zərbaycanda  çoxtəbəqəli  T ağlar  mağa- 

rasmm  materialları  ilə  təmsil  olunm uşdur.  Bu  m ağarada  in- 

sanlar  100  min ildən  35  min  il  bundan  əvvələdək  məskunlaş- 

mışlar.  Tağlar  qrupuna  aid  incəliklə  işbnm iş  э т э к   a b tb r i 

bütün Yaxm Şərq ərazilərinə yayılıb.

35-12-ci minillikləri əhatə edən üst paleolit dövründə ar- 

tıq  incəsənətin  rüşeym bri  yaranm ağa  başlayır.  D aşdan  və 

sümükdən  hazırlanmış  əşyalar  üzərinə  naxışlar  vurulur. 

Xüsusən  qadm   rəsmlərinə  daha  çox  təsadüf olunur  ki,  bunu 

da  qadm m   cəmiyyətdəki  böyük  rolu  ib   əlaqələndirm ək  olar. 

Bu  dövrdə  öz  inkişafmm  эп  yüksək  mərhələsinə  çatan  insan 

H om o  sapiens  -   “düşünən  ad am ”  kimi  xarakterizə  olunur. 

Q afqazm   paleolit  abidələri,  Zaqroş  və  Levant  abidələrinin 

m aterialları  i b   çoxlu  ümumi  cəhətbrə  m alik  olaraq,  qədim 

mədəni inkişafm Ön Asiya qolunu təmsil edir.

Е.э. X III-IX  m inillikbri əhatə edən mezolit və e.ə. VIII- 

■  . 

■

■

VI  minillikləri  əhatə  edən  neolit  dövrü  abidələri  Van  və  U r- 

miyə  gölləri  ətrafm dakı ərazibrə  qədər,  Q ara və Xəzər dəniz- 

b ri  arasm dakı  bütün  Mərkəzi  və  Cənubi  Q afqazda  aşkar 

olunm uşdur.  M ezolit  dövründə  ox və  kam an  kəşf edilmişdir. 

Bu nailiyət,  öz növbəsində mənimsəmə təsərrüfatm dan -  yığı- 

çılıq,  ovçuluq,  balıqçılıq təsərrüfatm dan istehsal təsərrüfatm a 

keçməyə  şərait  yaratdı.  Bir  sıra  heyvanlar  əhliləşdirildi  və 

dənli  b itk ib rin   becərilməsinə  başlanıldı.  Tədricən  əkinçilik 

nəzərə çarpacaq dərəcədə genişləndi.

N eolit  dövründə  daş  alətlər  təkmilləşdirilir,  əkinçi- 

m aldarlıq  təsərrüfatı  inkişaf edir,  gil  m əm ulatlarm   hazırlan- 

ması  və  bişirlməsinə  başlanılır  və  bununla  əlaqədar  yeni  tə- 

sərrüfat sahələri -  dulusçuluq,  toxuculuq və s.  m eydana gəlir. 

M ezolit  və  neolit  dövrü  insanlarm m   mənəvi  mədəniyyəti 

haqqm da  qəbir  abidələri,  zövqlə  hazırlanm ış  m əm ulatlar, 

qayaüstü rəsm lər  və  s.  təsəw ür  yaradır,  qadm -ana  və  əcdad- 

larm   ruhuna  inam   kultu,  təbiət  qüvvələrinə  sitayiş  və  ölüm- 

dən sonrakı həyata inam  haqqm da m əlum at verir.

E.ə.  V I-IV   minilliyin  ortalarm adək  dövrü  əhatə  edən 

eneolit  Cənubi  Q afqazın  bir  çox  abidələrində  aşkar  edilmiş- 

dir.  Bu dövrdən  başlayaraq  insanlar  m etaldan  da istifadə  et- 

т э у э   başlayırlar.  A zərbaycanda  ilk  dəfə  təmiz  misdən  hazır- 

lanmış  m uncuqlar,  sancaqlar,  bıçaq  və  s.  N axçivan  şəhərin- 

dən  8  km şim al-şərqdə yerbşən I  Kültəpə  abidəsinin alt  təbə- 

qəsində aşkar edilmişdir.

Eneolit  abidələri  Yaxm  Şərqin  bir  sıra  yerbrində  aşkar 

edilmişdir.

Əldə  e d ib n   arxeoloji m ateriallar  eneolit  dövründə  artıq 

oturaq  əkinçilik  yaşayış  məskənlərinin  form alaşdığmı,  əkin- 

çilik  və  m aldarlıq  istehsal  təsərrüfatım n  yarandığm ı  göstərir. 

Yaşayış  yerlərində  təsərrüfat  a lətb ri  -   dən  daşları,  toxa,  diş- 

ləri  dəvəgözüdən  hazırlanm ış  o raq  və  s.  a b t b r   aşkar  edilmiş- 

dir.

K eram ika m əm ulatm a tə b b a tm   artm ası  xüsusi  dulusçu 

sobalarm m   yaranm asm a  gətirib  çıxarır.  Gil  qablar  yapm a 

b əzək b rb ,  cızma  və  boya  ib   naxışlanır.  Tikintidə  əsasən  çiy

---

kərpicdən istifadə olunurdu,  lakin onunla yanaşı bəzi  tikililə- 

rin  bünövrəsi daşla hörülürdü.  İrihəcmli  tikililərdə  pəncərə və 

qapı  yerbri  qoyulurdu.  O taqların  suvanmış  divarları  qırmızı 

rənglə  boyanır.  Əsasən  dairəvi,  qismən  də  därdbucaqlı plan- 

da yaşayış yerləri inşa edilir.

Erkən  tunc  dövrü  IV  minilliyin  ortalarm dan  III  minil- 

liyin  son  rübünə  qədər  olan  bir  mərhələni  əhatə  edir.  İlk  ta- 

pılma  yerinə  görə  K ür-A raz  mədəniyyəti  adlandırılan  bu 

dövr  faydalı  qazm tılardan  qeniş  istifadə  olunm ası  və  metal- 

lurgiya sahəsindəki nailiyyətbrlə xarakterizə olunur.  İnsanlar 

misə  müxtəlif m etallar  qatm aqla  tunc  əldə  etməyi  öyrənmiş- 

lər.  Mərkəzi  və  Cənubi  Qafqazm  təbii  ehtiyatları  olan  arsen, 

sürmə və nikeldən ərinti kimi istifadə etm ək misin  ərimə tem- 

peraturunu  aşağı  salmağa  və  onun  möhkəmliyini  artırm ağa 

im kan  verirdi.  Tökmə  üsulu  ilə  hazırlanan  m əm ulat  əlavə 

olaraq  isti  və  soyuq  döymə  ilə  çox  yüksək  ustalıqla  hazırla- 

nırdı.  Ərinti  kimi  istifadə  olunan  və  d ah a  keyfiyyətli  tunc 

almağa  im kan  verən  qalay  çox  uzaqlardan  gətirilirdi  ki,  bu 

d a  qədim  zam anlarda  ticarət  əlaqələrinin  mövcud  olduğunu 

sübut  edir.  Tuncdan  silah,  müxtəlif bəzək  əşyaları  və  təsərrü- 

fat a b tb r i hazırlanırdı.  Qırmızı astarlı yüksək  keyfiyyətb ha- 

zırlanmış  qara  cilalı  qablar  bu  dövr  üçün  xarakterikdir.  Bu 

qablar əsasən  basma,  kəsmə  və yapm a üsullarla  naxışlanmış- 

dır.

Е.э.  III  minillikdə  bu  ərazilərdə  yerdəyişmələr  dalğası 

nəticəsində Kür-Araz  mədəniyyəti  D ağıstan,  Cənubi  Qafqaz, 

Şimal-qərbi  İran,  Şərqi  A nadolu,  Suriya  və  Fələstinə  qədər 

geniş  ərazibrə  yayılır.  Ehtim al  olunur  ki,  bu  mədəniyyətin 

b e b   geniş  ərazibrə  yayılmasına  səbəb  istehsal  təsərrüfatm m  

yüksəlişi  və  texnoloji nailiyyətlər nəticəsində insanlarm   sayca 

çoxalması  olmuşdur.  Yaşayış  yerb ri  əvvəlki  d ö vrbrə  nisbə- 

tən  daha  geniş  ərazini  əhatə  edir,  bəzi  m əskənbr  isə  müdafiə 

divarları  ib   əhatə  olunurdu.  Yığıcılıq  və  ovçuluq  öz  əhə- 

miyyətini  itirməsə  də,  təsərrüfatm   əsas  sahələri  əkinçilik  və 

m aldarlıq hesab olunurdu.

O rta  tunc  dövründə  -   III  minillyin  sonu  -  II  minilliyin 

üçüncü  rübündə  böyük  etnik  yerdəyişmələrin  baş  verdiyi  eh­

tim al olunur;  hərçənd. bu  haqda fikir müxtəlifliyi m övcuddur. 

Düzənlik  ərazilərdə  yaşayış  m əskənbrinin  sayı  azalır,  insan­

lar  müdafiə  üçün  əlverişli  olan  dağlıq  və  dağətəyi  ərazibrdə 

məskən  salır.  Bu  zam an  təsərrüfatda  yaylaq  heyvandarlığı 

daha  üstün  rol  oynam ağa  başlayır.  İstehsal  qüvvələrinin 

yüksəlişi  əlavə  ərzağm  toplanm asm a  səbəb  olur  ki,  bu   d a  öz 

növbəsində  kəskin  sosial  təbəqəbşm əyə  gətirib  çıxarır.  Kür- 

Araz  mədəniyyəti  öz  lokal  xüsusiyətləri  olan  və  m üxtəlif isti- 

qam ətbrdə inkişaf edən bir neçə mədəniyyətə parçalanır.

O rta tu n c dövrü A zərbaycanda  Mil düzü  ab id əb rin d ə -  

Üzərliktərə,  B orsunlu  və  b.,  M uğan  -   M işarçay,  Q arabağ, 

Dəvəçi,  A bşeron  və  Q obustan  abidələri  i b   təmsil  olunm uş- 

dur. N axçivan  abidələrində aşk ar ed ib n   boyalı  qablar mədə- 

niyyətinin  də  özünəməxsus  xarakterik  əlam ətləri  vardır.  Bu 

mədəniyyətin  keram ikası  Cənubi  A zərbaycanm   Urmiyə  gölü 

hövzəsi  abidələrində  -   H əftəvantəpə,  G öytəpə  və  s.  yayılan 

keram ika i b  üm um i xüsusiyyətlərə m alikdir.

G ürcüstan  ərazisində  o rta  tünc  dövrü  K olxidanm   aran 

və  aşağı  dağətəkbrindəki  yaşayış  y erb ri  və  bir  çox  rayonla- 

rm da  -  Trialeti,  Şulaveri,  Sam tavro,  Lilo  və  s.  aşkar  edilmiş 

kurqanlarla  təmsil  olunur.  K urq an lard an   əldə  olunan  kera­

mika  çərtm ə  və  nöqtəli  naxışları  olan  qara  cilalı  qablarla  və 

üzərində  q ara  və  qəhvoyi  boyaqla  naxışlanmış  qırm ızı  gilli 

qablarla xarakterizə  olunur.  Zəngin ku rq an lard a çoxlu  silah, 

qəşəng  bəzədilmiş  qızıl  və  gümüş  m əm ulatı  aşkar  olunm uş- 

dur.  İndiki  E rm ənistan  ərazisində  də  Trialeti  mədəniyyəti  ilə 

bağlı  K araşam b  (Q araşam ),  K irovakan  (Qarakilsə),  A ruça 

və  b.  a b id əb r  aşkar  edilmişdir.  Göyçə  gölü  ətrafı  rayonlarda 

özünəməxsus  xüsusiyyəti  olan  Təzəkənd  (K arm ir-B erd)  mə- 

dəniyyəti yayılmışdır.

Son  tunc  və  ilk  dəmir  dövründə  m addi  mədəniyyətin 

inkişafı  davam   edir,  təsərrüfatm   ayrı-ayrı  sah əb rin d ə  əldə 

edibn  nailiyyətlər  insanlarm   im kanlarm ı  genişləndirir  və  qə- 

b ib b ra ra sı  m ü b ad ib   və  ticarət  d aha  da  intensiv  şəkildə  inki-

---