Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

köhnə  dili  də  substrat  kimi  yeni  dilə  təsir  göstərir.  B undan 

əlavə,  nəzərə alm aq lazımdır ki,  mədəni ünsiyyət zam anı çox- 

saylı  mədəni kəşflərin  və  onlarla  yanaşı  müvafıq  sözbrin  mə- 

nimsənilməsi prosesi  baş  verir.  M üasir dillərin  əksəriyyətində 

mənimsəmələr  bütün  lüğət  ehtiyatmm  yarıdän  çoxunu  təşkil 

edir, lakin saylar, insam n эп sadə fəaliyyətinin, bədən hissələ- 

rinin  adları,  qohum luq  istilahları və  s.  mütləq  dəyişilməz  qa- 

lır.

Assmimilyasiya  olunmuş  etnos  bir  qayda  olaraq,  təkcə 

tarixi-mədəni  və  bioloji  irsi  deyil,  həm   də  müəyyən  dərəcədə 

özlərinin  antropoloji  əlam ətbrini  də  onu  əvəz  edən  etnosa 

ötürür.

Yer  kürəsinin  əhalisi  müxtəlif antropoloji  irqlərə  -   av- 

ropeoid, neqroid, m onqoloid irqlərinə bölünür ki, onlar d a öz 

növbələrində ayrı-ayrı yarım qruplara  bölünə  b ib rb r .  Q arışıq4 

irq b r  də  mövcuddur.  Eyni  irqin  nüm ayəndələri  müxtəlif  dil 

qruplarm a  məxsus  olan  dillərdə  danışa  b ib rlər.  Məsələn, 

H ind-A vropa  irqinə  daxil  olan  A ralıq  dənizi  və  Balkan- 

Qafqaz yarım qruplarm a daxil  olanlar və neqroid  antropoloji 

irqinə  daxil  olan  insanlar  sami  dillərində  danışırlar.  Y axud 

da  Hind-Avropa  irqinin  nümayəndələri  həm   H ind-A vropa, 

həm də U qro-Fin a ib b rin ə  daxil olan dillərdə damşırlar.

* * *

Yazı sisteminin yaranması və öyrənilməsi

Təqribən  е.э.  IV  minilliyin  sonlarm dan  yazımn  yara- 

dılmasma 

cəhdlər  edi- 

lir. 

Əvvəlcə 

işarəbr, 

so- 

n ra  isə  təd- 

ricən  sistemli 

yazıya  çevri- 

lən 

pikto- 

qram lar 

meydana  çı- 

xır.

Ən  qə- 

dim yazı  Me- 

sopotam iya- 

da  -   Şumer- 

də  və  Misir- 

də  -   Nil  ça- 

ymm  vadilə- 

rində  m eyda­

na  çıxmışdır.

M əhz  yazılı 

mənbələrin 

m eydana çıx- 

m asm dan 

sonra  müxtə- 

lif  ərazilərdə 

baş 

vermiş 

dəyişikliklər 

barəsində

Piktoqrafiyadan mixi yazıya keçid

daha  konkret  danışm aq  im kanm a  m alik  olduğum uzdan,  ya- 

zınm m eydana  gəlməsi və sonradan  onun elmi oxunm ası mə- 

sələləri üzərində d ah a ətraflı dayanaq.

---

İlk  öncə  M isir  heroqlif  (yunanca  -   [daş  üzərində] 

«müqəddəs  həkklər»  -   ilk  vaxtlar  belə  hesab  edirdilər  ki, 

bunlarm  dini təyinatı m övcuddur) yazısı oxunm uşdur.

N apoleonun  M isir  səfəri  zamanı  R ozett  (Rəşid)  şəhə- 

rində üç  dildə -  yunan,  qıptı  (Misir  dilinin  sen  və  orta  əsrlər 

form ası)  və  Misir heroqlifı  ilə  eyni  m ətn yazıİmış  qara  bazalt 

daş  tapılmışdır və  о  tapıldığı  yerin  adm a  uyğun  olaraq  «Ro- 

zet  daşı»  adlandırılmışdır.  Qıptı  dili üçün  yunan  yazısmm  bir 

növündən,  yunan  dilində  mövcud  olm ayan  bir  neçə  fonemin 

ötürülməsi  üçün  bir  neçə  işarənin  əlavə  olunması  ilə  istifadə 

edilirdi.

1822-ci ildə fransız  alimi  F ransua  Şam polyona heroqlif 

mətnini  oxumaq  nəsib  olmuşdur.  O,  güman  etmişdir ki, kita- 

bənin  məlum  dillərində  yazılmiş  çarlarm   adları  heroqlifık 

m ətndə oval xətlə -  kartuşla haşiyələnmişdir.  Bebliklə,  o,  bir 

neçə  işarənin  necə  tələffüz  edilməsini  müəyyənləşdirmişdir. ’ 

D aşdakı  yazılar fıron V Ptolemey Epifana  (e.ə.  204-180-ci il- 

lər) həsr olunm uşdur.

Qədim  m isirlibr  «papirus»lar  üzərində  də  yazırdılar. 

Bu,  papirus  bitkisinin  zoğundan  hazırlanm ış  yazı  m əınulatı 

növüdür.  Bir  sıra  müasir  dilbrdə  kağız  sözü  bu  sözdən 

götürülmüşdür  (ingiliscə -  paper,  fransızca  -   papier  və  s.  E.ə

II  əsrdən  qoyun,  keçi  və  ya  inək  dərisindən  düzəldilmiş  per- 

qam ent üzərində yazmağa başlamışlar).

Qədim  Misir  yazısmm  mənşəyi  о  qədər  də  aydm   deyil. 

O,  mövcud  olduğu  bütün  dövr  ərzində  söz-heca  şəklində  ol- 

m uşdur.  Əksər hallarda  bu  yazı  sait  səsləri  ötürm ür.  Sözbrin 

və  şəxs  adlarım n  düzgün  təbffüz  edilməsi  bizə  gəlib  çatmış 

başqa  xalqların  m ətn b ri  əsasm da  bərpa  olunur.  Q ahirədən 

cənubda  287-ci  kilom etrdə  Tell-əl-Am arna  dağm tıları  ara- 

sm da  islahatçı  kimi  tanm an  fıron  E xn ato n u n   (е.э.  XV  əsrin 

sonları)  arxivinin  aşkar  edilməsindən  sonra  Y axm   Şərqdə 

baş  vermiş  tarixi  hadisələr  barəsində  bizim  bilikbrim iz  xeyli 

genişbndi  və  çox  şey  aydmlaşdı.  B urada  fironun  bir  çox 

hökm darlarla  yazışm alan  aşkar  edilmişdir.  Bütün  sənədbr 

Babil  dövrünün  mixi  yazıları  ib   yäzılmışdır.  Bu  yazı  bir  çox

xalqlar tərəflndən istifadə olunurdu,  dilin özü isə yazışm a dili 

kimi qəbul olunm üşdu.

Ən  qədim   mixi  yazı  sisteminin  yaradıcıları  ən  qədim 

xalqlardan  biri  sayılan  şum erbrdir.  «Mixi  yazı»  və  ya  «çiv 

yazısı»  term ini  işarəb rin   m ism ar  form ası  ilə  əlaqədar  olaraq 

ilk  dəfə  X V II  əsrdə  Engelbert  K em pfer  tərəfmdən  istifadə 

olunm uşdur.

Mixi  yazı  piktoqrafık,  rəsm  yazılarm dan  əmələ  gəlmiş- 

dir.  G üm an  edilir  ki,  rəsm   yazısmm  bünövrəsi  şumerlərədək 

admı  bilmədiyimiz,  və  ya  haçansa  onlarla  yanaşı  M esopota- 

miyada  yaşamış  etnos  tərəfm dən  qoyulm uşdur.  O nlar  bizə 

yalnız  şum er  mədəniyyətindən  öncə  mövcud  olmuş  mədə- 

niyyət  qalıqlarm dan  m əlum dur.  Ş u m erb r  rəsm  yazısmı  tək- 

m ilbşdirərək onu ab strak t mixi yazısı form asm a salm ışlar ki,

2.

о  ЛААААА 4^4

о

Ö  

о   О   I  ' О

 

I 

О  о  III-

0 

П.<

5>*0 

,  

о  

А   Ä  

.

11"   г  П о  О I I )  

‘ 

о  

о

M isir ideoqrafik yazısı

bu  da  sonralar  Q ədim   D ünyanm   bir  çox  xalqları  tərəfm dən 

qəbul olunm uşdur.  Yazı özünün yaranm asm a görə iqtisadi və 

inzibati  xarakterli  tələbata  borcludur,  çünki  dövlətin  möh- 

kəmlənməsi  və  ticarət  m übadibsinin,  kənd  təsərrüfatı  və  sə- 

nətkarlıq  m əhsulları  istehsalmm  artm ası  i b   onlarm   sistemli

---