Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

ləri  zəbt  etmiş  hürrilərlə  əvəz olunm uşdur.  Ebla  е.э.  II  minil- 

likdə  bir  m üddət  əhəmiyyətli  rol  oynam ışdı,  lakin  sonra  ye- 

nidən dağıdılmışdır.

Q azm tılar  zam anı  saray  otaqları  təmizlənərkən  е.э.  III 

minilliyin  üçüncü  rübünə  aid  mixiyazılı  səıiədlər  arxivi  tapıl- 

mışdır.  Yazılarm  çoxu  şumer dilində,  böyük hissəsi  isə namə- 

lum  dildə  yazılmışdır.  Eblalılar  mixi  yazını  qədim   akkadlar- 

dan  mənimsəmişlər.  Onlarm   yazısım  C ovanni  P ettinato 

oxum uşdur.  Müəyyən edilmişdir ki,  “ebla  dili”  şərqi və  qərbı 

sami  dialektləri  sırasm da  olan  çox  arxaik  sam i  dilidir.  Ta- 

pılmış  təsərrüfat,  inzibatı,  diplom atik,  ədəbi,  dünyada  эп  qə- 

dim ikidilli şumer-ebla lüğətləri, ölkələrin,  dağlarm , peşələrin, 

ilahilərin  adlarm m   siyahıları  kimi  sənədlər  göstərir  ki,  bu 

dövbt özünün çox yüksək inkişaf səviyyəsində idi.

H ürrilər.  M itanni  dövləti.  Dəclə  çaymın  yuxarı  axarlärı 

və şərq  qollarm m   əhatə  etdiyi ərazib rd ə  H ürri  tayfaları məs- 

kunlaşmışdı.  Yazılı  m ənbələr  е.э.  I l l   minilliyin  axırlarm dan 

başlayaraq  h ü rrib r  haqqm da  m əlum at  verir.  Şumer  mənbə- 

b ri  h ü rrib rin   m əskunlaşdıqları  əraziləri 

“SU.BİR4.Kİ” 

ad- 

landırır.  İlkin  akkad  m ənbəbrində  bu  ad  bir qədər  dəyişdiri- 

b rə k   “Subartu  ölkəsi”  kimi  verilmişdir.  H ü rrib r  е.э.  I l l   m i­

nilliyin  mənbələrində  adı  çəkibn  su b arib rin   ərazilərində  yer- 

bşm iş  və  onları  assimilyasiya  etmişlər.  Tarixdə  sonuncularm  

adı  yalnız  coğrafl  term in  kimi  qalmışdır.  D ah a  sonralar,  as- 

sur-babil  mənbələri  “h ü rrib r  ölkəsinin”,  hett  mənbələri 

“h ü rrib r  ölkəsi”  və  “hürlili  dili”  adlarm ı  çəkirlər.  Bibliyada 

hü rrib rin   adı  “hori(m )”  form asm da  saxlanılıb.  H ürri  yazılı 

mənbələrindən  m əlum   olur  ki,  bu  ad  onlarm   özbrinə  məx- 

susdur.

Tarixdə  hürrib rin   Ön  Asiyaya  gəlmələrinə  dair  bir- 

birinə  zidd  olan  iki  fərziyyə  m övcuddur.  Birinci  fərziyyəyə 

görə onlar  Şimalı  Suriya,  Şimalı  M esopotam iya,  eləcə də Za- 

qroş  dağlarınm   qərb  ətəkbrində  yaşayan  xalq  sayılırlar.  H ər 

halda  onlar  yazıdan  istifadə  olunm a  tarixindən,  yəni  е.э.  III 

minillikdən  burada yaşamışlar.  Ön A siyadakı  neolit və  eneo-

lit  mədəniyyətinin,  məsələn,  T ell-X alaf mədəniyyətinin э т э Ь  

gəlməsini  çox  vaxt  onlarla  əlaqələndirirlər.  D igər  nöqteyi- 

nəzərdən,  h ü rrib r  bu  əraziyə  е.э.  I l l  minilliyin  axırı  -   II  m i­

nilliyin əvvəlbrində şim aldan -  Q afqazdan gəlmişlər.

İlk dəfə  A zərbaycanda  çaylarm   qovuşduğu yerdə  aşkar 

edilmiş егкэп  tunc dövrü K ür-A raz mədəniyyətinin yayılması 

hürribrin  adı ilə əlaqələndirilir.  Q azm tılardan m əlum  olur ki, 

ilk  əkinçilik  mədəniyyəti  abidələrinin  çoxu  K ür  çayınm   o rta 

axarm da  -   Gəncə-Qazax  düzənliyində  aşkar  edilmişdir.  Bu 

mədəniyyət  Q afqazm   mərkəzi,  şərq  və  qərb  rayonlarm da, 

İranm   və  Şərqi  A nadolunun  həm hüdud  rayonlarm da  yayıl- 

mışdır.  Bu  mədəniyyət  A ralıq  dənizinin  şərq  vilayətlərində 

lokal  xüsusiyyətbri  ib   «herbet-kirak»,  U rm iyəətrafı  bölgə- 

b rd ə  «yamq» m ədəniyyətbri adlam r.

H ürrilərdən əvvəl bu ərazidə yaşayan əhali h aq q m d a da 

birmənalı  fıkir yoxdur.  Bəzi  alimlər  hesab  edir  ki,  b u  ərazidə 

sami tayfaları mövcud  imiş, bəzibrinə görə isə sam ilər təxmi- 

nən hürrilərlə eyni zam anda buraya gəlm işbr.  Şumer mətnlə- 

rində  rast  gəlinən  hürri  sözü  T A .IB İR A   “mislə  işləyən”  onla­

rm bu ərazilərdə d ah a erkən dövrlərdən olm alarm ı göstərir.

M ənbələrdə  Şimali  M esopotam iyada  xırda  hürri  döv- 

lətbrinin  m övcud  olması  göstərilir.  H ett  m ənbələrində  adı 

çəkilən  ən  qədim   hürri  çarı  K iklin-atal  haradasa  Şimali  Me- 

sopotam iyadan çox şərqdə olan Tukriş şəhərində hökm ranlıq 

edirdi.

M əlum  olan  birinci  H ürri  dövləti  çox  böyük  əraziləri 

əhatə  edirdi.  O nun  hökm darı  Şatarm atanın  oğlu  A tal-şenin 

ilahi  N eriqalın  şərəfinə  ucaltdığı  məbədin  tikilməsi  h aq d a 

tunc lövhədə  akkad  dilində  yazısı  qalmışdır.  H ürrilərin  digər 

baş  allahı  K um arbi  onların  əsas  şəhəri  olan  U rkeşə  -   indiki 

X abur  şəhəri  yaxm lığındakı  Tell-Am ud  xarabalıqları  -   hi- 

mayədarlıq edirdi.  A tal-şenin hökm ranlığı təxminən kutilərin 

hökmranlığmm  sonlarına  (2090-2048-ci  illərə  yaxm)  uyğyn 

gəlir.

Hürri  dilində  yazılmış  ilk  m ətn  də  çar  Tiş-A tal  tərəfin- 

dən ilahi N eriqala həsr edilmişdir.

---

Е.э.  II  minilliyin  mənbələrinin verdiyi  m əlum atlara  gö- 

гэ  Şimali  M esopotam iyada  bir  neçə  hürri  dövləti  olm uşdur. 

O nlardan  эп əsası  H ett mənbələrində  M itanni,  M isir mənbə- 

lərində  isə N ahrina  adlanan  dövlət  olm uşduf.  A ssur və  Babil 

mənbələri  bu dövləti,  eləcə də sonralar  ona varis  olan dövlət- 

ləri  H aniqalbat  adlandırır.  Bizə  məlum  olan  birinci  M itanni 

çarı  I  Şuttarnanm   adı  е.э.  XVII  əsrin  sonlarına  aid  mənbə- 

lərdə çəkilir.  «Hürri döyüşçülərinin çarı»  titulunu daşıyan  çar 

P a rratta ria   öz  hakimiyyətini  Şimali  Suriyaya -   O ro n t çaym a 

qədər  yaymışdır.  Е.э.  XVI  əsrin  ortalarında  hakim iyyətdə 

olmuş  çar  Saussadattar isə  Aşşur  şəhərini zəbt edib,  qızıl  ha- 

şiyəli  darvazanı  özü  ilə  aparm ışdır.  M itanni  dövlətinin 

qüdrətli  çağlarm da  Yaxm  Şərqin  qeniş  əraziləri  onun  haki- 

miyyəti  altm a  düşmüşdü.  Lakin  A nadoluda  güclənmiş  H ett 

dövləti  qəsbkar  yürüşlərə  başlayır  və  е.э.  1531-ci  ildə  B abib 

qədər  gəlib  çıxır.  M isir  hökm darları  da  A ralıq  dənizi  ətrafı  - 

ərazilərə  iddia  edirdilər.  I  Tutm osun  hakim iyyəti  illərində  -  

е.э.  1497-1482-ci  ilb rə  yaxm  -   misirlilər  F əb stin i  tu tu r  və 

N axrina-M itanni  ilə  toqquşurlar.  СэпиЬ-şərqdə  isə  Assuriya 

dövbti  çiçəklənir və zəifbm iş  M itanni dövlətinin,  demək  olar 

ki,  bütün  torpaqlarını  tu tu r,  onun  varlığına  son  qoyulur. 

Lakin,  hürrilər  sonralar  böyük  siyasi  rol  oynam asalar  da, 

uzun m üddət bu ərazilərdə yaşamış əhalinin və ayrı-ayrı ölkə- 

b rin   tarixinə  müəyyən  təsir  göstərmişlər.  H erodotun  admı 

çəkdiyi  göl  və  onun  ətrafında  yaşayan  əhalinin  M an tian a  və 

m atiena  -   U rm iya  gölü  və  h ü rrib r  olduğu  nəzərdə  tutulur. 

M an n a  dövlətində  də  hürri  elem entbri  böyük  yer  tuturdu. 

H ü rrib rb  əlaqədar bir m araqlı  tapıntını  da  qeyd etmək  olar. 

N axçivan  ərazisində  Plovdağ  II  nekropolunda  qazıntı  işb ri 

aparılarkən  açılan  qəbirdə  xüsusi  qabda  m uncuqlarla  bəzə- 

dilmiş  quş  qalıqları  aşkar  edilmişdir.  Bu tapm tm ı yazılı mən- 

bələrdən  məlum  olan  h ü rrib rə  məxsus  yeraltı  ilah ib rə  quş 

qurbangətirm ə adətinə aid etmək olar.

M itanni  d övbtinin  tarixində  hind-ari  təsirinin  müdaxi- 

b s i -  ola bilsin ki,  h e ttb rb   birlikdə gələn  tayfalardan  birinin 

vasitəsib  -   müşahidə  olunur  ki,  bu  d a  atlarm   bvazim atı  və

təlimi ilə bağlı  term inlərdə özünü göstərir.  Görünür,  atçılıq və 

atların  öyrədilməsi  sahəsindəki  bilikbr,  ikitəkərli  döyüş  ara- 

balarm dan istifadə olunm ası m itannililərə üstünlük vermiş  və 

onlar  da  bununla  öz  qəsbkarlıq  istəklərini  həyata  keçirə  bil- 

mişlər.  O nların  m ühasirə  texnikası  («hürri  qoçbaşısı»  -   «ta- 

ranı») sahəsində də üstünlükləri var idi.

H azırda  d a h a   geniş  yayılmış  nöqteyi-nəzərə  görə  ikitə- 

kərli döyüş  arabası  Ön Asiyanm özündə yaradılmışdı,  buraya 

hind-aribr tərəfındən gətirilməmişdi və tezliklə də bütün döv- 

lətbrdə  yayılmışdı.  H ind-ari  təsiri  M itanni  allahlar  panteo- 

nunda da nəzərə çarpır.  B unlara эп qədim  hind poetik abidə- 

ləri  -   V edalardan  bəlli  olan  M itra,  V aruna,  İndra,  N asaty a 

allahlarının  adları  aiddir  və  M itanni  çarları  е.э.  X IV   əsrdə 

onlara sitayiş ed ird ib r.  M itanninin bir sıra hökm darları özb- 

rinə  hind-ari  hö k m d ar  adı  götürürdübr.  Məsələn,  hürri  çarı 

Kili-Teşşup özünə çar adı kimi Şattivaz sözünü seçmişdir.

H ü rrib rə   qeyri-şəfffaf rəngli  şüşədən xırda  qab-qacağm  

hazırlanm asm m  kəşfıni  aid  edirbr.  Bir  qədər sonra  on lar yu- 

nun  p urp u rla  bənövşəyi-qırmızı  və  dəniz  m ollyusklarm dan 

alınan  rənglə  bənövşəyi-göy  rəngə  boyam ağı  aşkar  etd ib r. 

Onlar uzun m üddət şüşə m əm ulatm ın və boyanmış yun un  sa- 

tışı  sahəsində  inhisarçılığı  öz  əlbrində  saxlamışlar.  M üxtəlif 

m inerallardan  zövqlə  hazırlanm ış  yonm a  naxışlı  və  təsvirli 

Mitanni  silindrik  m öhürləri  bütün  Y axın  Şərqə  yayılmışdı  və

о  dövrün  tarixinin  müəyyənləşdirilməsi  üçün  arxifakta  çev- 

rilmişdir.

H ürri  dilində  е.э.  II  minilliyə  aid  külli  m iq d ard a  mətn- 

lər qədim  M ari,  U q arit,  N uzi  (qədimdə  Q asur  adlanan  müa- 

sir  Y orqan-tepe)  xarabalıqlarından  tapılm ışdır.  Bir  çox 

m ətnbr  arxeoloji  qazıntılar zam anı  Boğazgöy  yaxınlığında -  

hettbrin paytaxtı H attu sas şəhərinin arxivbrində tapılm ışdır. 

Çar T uşrattanm  hürri dilində fıron  Am enxotepə yazılmış  500 

sətirlik,  е.э.  X IV   əsrin  altmışıncı  illərinə  aid  ed ib n   m əktubu 

Misirin  Tell-A m arna  arxivindən  tapılm ışdır.  Bu  m əktubda 

əsasən  T u şrattan m   qızı  i b   M isir  fıronunun  nigahı  haqqm da

---