O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Jamiyat va shaxs, o‘zaro bir-biriga ta’siri.SHaxsning jamiyatga va aksincha jamiyatning shaxsga munosabati masalasi ijtimoiy falsafaning dolzarb muammolaridan biridir. Ijtimoiy-falsafiy jihatdan jamiyat odamlar uyushmasining maxsus shakli, taraqqiyotning ma’lum bosqichida shakllanadigan ijtimoiy munosabatlar majmuidir. Jamiyatning shakllanishi va qaror topishi uzoq tarixiy davrni boshdan kechirgan bo‘lib, murakkab jarayonning ijtimoiy hodisasidir.

Jamiyat vujudga kelishida mehnat qilish eng asosiy omil bo‘ldi. Jamiyat shunchaki odamlar yig‘ini emas, balki ijtimoiy munosabatlar orqali tashkil topadi. Ana shu jarayonda shaxs va jamiyat munosabatlari ham shakllana boradi. Bunda ijtimoiy mehnat turlaridan tashqari, odamlar o‘rtasida amal qilingan axloqiy, diniy, siyosiy, iqtisodiy, hududiy, mafkuraviy munosabatlarga kirishiladi. SHaxs va jamiyat munosabatlarida ham muayyan jamiyat qabul qilgan standartlar doirasida rivojlanib boradi.

Jamiyatning mazmun va mohiyati, shaxs va jamiyat munosabatlari har bir tarixiy davrda yaratilgan falsafiy ta’limotlar asosida talqin qilinib kelingan bo‘lsa, jamiyat hozirgi rivojlanish bosqichida ular o‘rniga ilg‘orroq ta’limotlarni yaratish vazifasini qo‘yadi.

Falsafiy ta’limotlarda shaxs va jamiyat munosabatlari muammosiga qadimgi dunyo olimlaridan boshlab, hozirgi davr tadqiqotchilari tomonidan turlicha yondashuv va talqinlar ishlab chiqilib, salmoqli asarlar yaratilgan. Masalan, Aflotun “Qonunlar” - asarida davlat, jamiyat va shaxs munosabatlari masalasiga e’tibor qaratib, adolatli jamiyatning barqaror yashashida erkinlik qadriyatlarining ahamiyatini yuksak pog‘onaga ko‘taradi²⁶¹. Aristotel o‘zining “Siyosat”, “Etika”, “Ritorika” kabi asarlarida jamiyat va shaxs munosabatini yanada takomillashtirish g‘oyalarini ilgari surdi. SHaxs adolatli ishlarga qo‘l urar ekan, adolatli, jasorat namunasini ko‘rsatar ekan, jasoratli fazilatlarning sohibiligini isbotlaydi²⁶². SHuningdek, Markaziy Osiyoda etishib chiqqan Abu Nasr Forobiy, “Fozil odamlar shahri” asarida shaxs va jamiyat munosabatlari xususida insonlar o‘zaro ko‘maklashishga intilishi tufayli jamiyat hayotida adolatni ta’minlashga yordam beradi deb hisoblaydi²⁶³. Abu Rayhon Beruniy ham shaxs va jamiyat munosabatlari masalasiga oid qarashlari asosida jamiyatning vujudga kelishida insonlarning o‘zaro yordamga muhtojligi va odamlarning o‘zaro ixtiyoriy kelishuvini asosiy omil deb biladi²⁶⁴. Abu Ali ibn Sino “Tib qonunlari” asarida jamiyat insonlarning o‘zaro kelishuvi asosida qabul qilinuvchi adolatli qonunlar yordamida boshqarilishi lozimligini ta’kidlaydi²⁶⁵. Amir Temur “Temur tuzuklari”da jamiyat va shaxs munosabatlari masalasiga adolat nuqtai nazaridan yondashadi. “…Hammaga ham bir xil jiddiy va odil qaradim, hech bir kimsani boshqasidan farq qilmadim”²⁶⁶, - deb yozadi. Bobur o‘zining “Boburnoma” asarida shaxs va jamiyat munosabatlari masalasida insonning irqi, dinidan, millatidan qat’iy nazar uning barcha huquqlarini himoya qilishga e’tiborini qaratadi²⁶⁷. SHuningdek boshqa mutafakkir allomalar asarlarida shaxs va jamiyat munosabatlari keng va atroflicha tahlil qilingan.

Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi globallashuvi jarayonida shaxs va jamiyat munosabatlari muammosiga e’tiborning kuchayib borayotganligi tabiiy bir holdir. Ijtimoiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida, xususan XIX asrda shaxs va jamiyat munosabatlarini tadqiq qilish ijtimoiy zaruriyatga aylandi. Yevropalik olimlar (G.Spenser, E.Dyurkgeym, Gegel, M.Veber va boshqalar), qadimgi dunyo olimlari va Markaziy Osiyo mutafakkirlarining bu haqdagi fikrlarini rivojlantirib, shaxs va jamiyat munosabatlari mazmuniga keng va ilmiy ta’rif berishga harakat qiladilar. Ular jamiyat o‘z-o‘zini tashkil etuvchi va boshqarishdagi g‘oyat murakkab ijtimoiy organizm ekanligini e’tirof etdilar va odamlar o‘rtasida amal qiladigan axloqiy, diniy, siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy munosabatlarning tarixan tarkib topgan majmui ekanligini ta’kidladilar.

SHaxs va jamiyat uyg‘un tushuncha. SHaxssiz jamiyat bo‘lmaydi va rivojlanmaydi. Bu ikkala tushunchaga yagona bir organizm sifatida qaralishi o‘rinlidir. Insonga shaxs sifatida qaraydigan bo‘lsak, uning bu holatini dastavval jamiyatda tutgan o‘rni va bajaradigan vazifalari ifodalaydi.

SHaxsning shakllanishi u yashayotgan jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy va madaniy muhitning ta’sirida kechadi. Bu jarayonning birinchi bosqichi oiladir. Oilada go‘dakning dunyoga kelgan kunidan boshlab, axloqiy va ongli faoliyatiga asos solinadi. Zero, yangi tug‘ilgan chaqaloqning shaxs sifatida shakllanishining birinchi “g‘ishti” oilada qo‘yilar ekan, bu shaxs kamolotining juda ko‘p va murakkab ob’ektiv va sub’ektiv omillari ichida muhimlaridan, hat-toki hal qiluvchi jihatlaridan biri hisoblanadi. Avvalo dunyoga yangidan kelgan go‘dak sog‘lom bo‘lishi, buning uchun uning onasi ham sog‘lom bo‘lishi va ruhiyatining tetik bo‘lishiga ko‘p narsa bog‘liq. O‘zbek xalqining allomasi, buyuk mutafakkir va qomusiy olim Abu Ali ibn Sino shu munosabat bilan o‘zining “Tib qonunlari” nomli asarida “chaqaloqning ona qornida rivojlanishi va tug‘ilgandan keyingi davrlarda shaxs sifatida shakllanishi ona ruhiyatiga bog‘liq”²⁶⁸, degan edi.

Inson bolasining shaxs sifatida kamolotga etishishida, uni dunyoga keltiruvchi ota va onalarining ruhan va jismonan tetik bo‘-lishi, ayniqsa ma’naviyati boy bo‘lishi muhimdir.

Bu darajaga etishish uchun inson juda ko‘p murakkab bosqichlardan o‘tishi, zarur bilimlarga, hayotiy tajribalarga ega bo‘lishi, o‘zi yashayotgan va mehnat qilayotgan jamoa, muhit va muayyan jamiyatning talab va ehtiyojlarini o‘zida aks ettirgandagina shaxs sifatida shakllanib boradi.

SHaxsvajamiyatmunosabatlaribirxiltengvaziyatdao‘tadideyishham, shuningdek, ularnibir-birigaqarshiqo‘yishhamxatodir. SHaxsnijamiyatetishtirarekan, ujudamurakkabvaziddiyatlijarayonekanliginihisobgaolishzarur.

Jamiyatshaxsningshakllanishijarayonigabevositata’sirko‘rsatadi. Jamiyatningshaxsgata’siri: a) megamuhit; b) makromuxit; v) mikromuhitdarajasidaamalgaoshadi.²⁶⁹

Megamuxit insoniyat dunyosi, davr muhitining insonga ta’siri.

Makromuxit inson hayot kechirayotgan jamiyat, mamlakat.

Mikromuxit insonni o‘rab olgan, unga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan muxit (oila, mehnat jamoasi).

SHaxsning jamiyatga ta’siri har bir tarixiy davrdagi ijtimoiy muhitda turlicha kechadi. Uning jamiyatga bevosita ta’siri mikromuhitda namoyon bo‘ladi. Makro va megamuhitga ta’siri u mansub bo‘lgan ijtimoiy guruh, millatning aniq bir tarixiy davrdagi egallagan mavqeiga muvofiq keladi. SHaxsning jamiyatga ta’siri, uning hayotga munosabatdagi faolligi darajasiga bog‘liq. SHaxslarning muayyan tarixiy davrdagi faoliyatlari, jamiyatda tutgan o‘rinlariga ko‘ra: a) oddiy; b) talantli; v) buyuk; g) geniy turlarini ko‘rsatish mumkin. Oddiy shaxsning jamiyatga ta’siri asosan tor doirada – mikromuxitda bevosita seziladi. Buyuk shaxslar, tarixiy zotlar, daholar o‘z faoliyati bilan jamiyatga ijobiy yoki salbiy ta’sir etishi, uning xayotida chuqur iz qoldirishi mumkin.

Geniylikshaxs qobiliyati va faoliyatining betakrorligida namoyon bo‘ladi. Geniy ijodi va faoliyati o‘ziga xosligi bilan, insoniyat jamiyati taraqqiyoti uchun alohida tarixiy ahamiyati bilan xarakterlanadi.

Ijtimoiy fikr sohasida buyuk shaxs tushunchasi qo‘llanadi. SHaxsning buyukligi o‘zi mansub bo‘lgan ijtimoiy guruh, elat yoki xalqning fikr-o‘yini ifodalab, ularning asosiy maqsad-muddaolarini tarixiy jarayonlarning ob’ektiv mantiqiy talabalariga mos amalga oshirishda hal qiluvchi ishlarni bajara olishidadir. Bunday shaxsning faoliyatida o‘z xalqini baxtli-saodatli qilish, o‘zligini ro‘yobga chiqarish, milliy va davlat mustaqilligini himoya qilish, xullas insoniyat yalpi ilgarilama harakatiga ko‘mak berish belgilovchi o‘rin egallaydi. Bunday holatda shaxs tarixning sub’ekti darajasiga ko‘tariladi.

Umuman olganda, ijtimoiy taraqqiyotga yoki tanazzulga tarixiy shaxslar sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadilar.

SHuni esda tutish lozimki, shaxs tipi ijtimoiy munosabatlarining real tizimining in’ikosidir. SHaxsni hech qachon jamiyatdan, jamiyatni shaxsdan ajratib bo‘lmaydi. Jamiyat shaxssiz yashay olmagindek, shaxs jamiyatdan tashqarida faoliyat ko‘rsata olmaydi. Jamiyatning shaxsga ta’siri masalasini yuqorida ko‘rib o‘tdik. Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar shaxsni qanday qilib shakllantirgan bo‘lsa, o‘z navbatida shaxs ham jamiyatni shunday tarzda barpo etadi. Bundan shaxsda u yashayotgan, faoliyat ko‘rsatayotgan jamiyat, u mansub bo‘lgan sinf, tabaqa, millat yoki elatning o‘ziga xos xususiyatlari aks etadi, degan xulosaga kelishi mumkin. Har bir jamiyatda o‘ziga xos shaxs tipi mavjud bo‘ladi. Turlicha jamiyat, turli ijtimoiy muhitda shakllangan shaxs o‘zining ijtimoiy xislat, fazilatlari bilan boshqalardan tubdan farq qiladi.

Ijtimoiy falsafada shaxs va jamiyat munosabatlarining tarixiy tiplari masalasi ishlab chiqilgan. Unga ko‘ra sanoatlashgan jamiyatga qadar, sanoatlashgan (industrial) jamiyat va postindustrial jamiyatlariga xos munosabatlarning: a) shaxsiy qaramlik; b) shaxs mustaqilligi; v) erkin shaxsdan iborat uch tipi ko‘rsatilgan.

Erkin, mustaqil shaxs postindustrial jamiyatga o‘tish jarayonida shakllana boshladi. Bunday jamiyatda bilim, axborot, kasbiy mahorat ustuvor hisoblanadi, xizmat ko‘rsatish sohalari jadal rivojlana boshlaydi. Qudratli moddiy-texnik baza, taraqqiy etgan ishlab chiqaruvchi kuchlari bo‘lgan bunday jamiyatda shaxs taraqqiyotining moddiy va ma’naviy omillari etilgan bo‘ladi. Ochiq, erkin jamiyat erkin shaxsning shakllanishi uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratadi. SHaxs faqat ochik, erkin jamiyatdagina erkin bo‘la olishi mumkin. SHuning uchun ham mustaqillikka erishgan, demokratik taraqqiyot yo‘lini tanlab olgan davlat va jamiyatda inson eng oliy qadriyatga aylanadi.

SHaxs va jamiyat orasidagi munosabatlarni dinamik jarayon sifatida o‘rganish va bunda ham jamiyatdagi, ham inson shaxsidagi o‘zgarishlarni inobatga olish lozim bo‘ladi.

Jamiyat uzluksiz harakatda, o‘zgarishda bo‘lgani singari, shaxs ham doimo harakatda, o‘zgarishda bo‘ladi va bu holat shaxsnnig takomillashuvidan iborat dinamik tizimni ifodalaydi. Faylasuf olim Anvar CHoriev shaxsning shakllanishi va takomillashuvi uch asosiy bosqichni:

- vujudga kelish, shakllanish;

- ulg‘ayib borish;

- takomillashishni o‘z ichiga qarmab oladi, deb hisoblaydi.²⁷⁰

Jamiyat va shaxs orasidagi aloqadorlikka ijtimoiy-tarixiy nuqtai-nazardan yondoshmoq lozim. Bu narsa, bir tomondan, shaxsning jamiyatga ta’siri turli davrlarda o‘ziga xos namoyon bo‘lishini keltirib chiqaradi. Ikkinchidan, jamiyat turli davrlarda shaxs oldiga turli vazifalarni qo‘yadi. SHunga ko‘ra, SHarq madaniyatida donolik, botirlik, kamtarlik odillik qadrlangan; qadimiy YUnonistonda aqliy barkamollikka erishish yuksak baholangan; sanoatlashgan jamiyatda tadbirkorlik, tashabbuskorlik qadrlangan.

Jamiyat va shaxslar orasidagi o‘zaro aloqa va munosabatlar taxlili shundan dalolat beradiki, jamiyatning sivilizatsiyali taraqqiyoti shaxs rolining tobora o‘sib boruviga olib keladi. Bu hol shaxs erkinligi bilan ma’suliyatini dolzarb masalaga aylantiradi. SHu munosabat bilan erkinlikning o‘zi nima? Erkin shaxs qanday shaxs? kabi savollarga javob topish lozim bo‘ladi. Avvalo, erkin shaxs deganda mustaqil shaxs nazarda tutiladi. Mustaqil shaxs mustaqil fikrlash, ishlash, yashash malakasiga ega bo‘lgan individ.²⁷¹

SHaxs mustaqilligini ta’minlovchi eng muxim kafolatlaridan biri – insondagi erkinlik va ma’suliyat tuyg‘ularining uyg‘unlashganidir. Erkinlik muammosiga faylasuflar o‘z munosabatlarini bildirganlar. Rus faylasufi N.Berdyaevning fikricha, erkinlik tufayli inson tanlash, saralash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Lekin faqat tanlashning o‘zigina erkinlikni ta’minlab bera olmaydi. Xaqiqiy erkinlik ijodkorlikni taqozo etadi. Inson erkinligini ijodkorlikdan, bunyodkorlikdan ajratish mumkin emas.

Deterministik konsepsiya tarafdorlari erkinlik insonning ob’ektiv zaruriyatni anglab olish qobiliyati, deb tushunadilar. Erkinlik tanlash uchun imkoniyat mavjud bo‘lgan joyda vujudga keladi. Erkinlik insonning o‘z maqsadlariga erishishining muxim omili, uning uchun berilgan imkoniyatdir.

Erkinlik, shaxs erkinligi volyuntarizm va fatalizm falsafiy yo‘nalishlarining bosh masalasidir. Fatalizm lotincha fatalis – taqdirga oid, degan ma’noni anglatadi. Pifagorchilar, Demokrit, Nitsshe fatalizm namoyondalari xisoblanadilar. Fatalizm Kalom falsafasining eng muxim aqidalaridan biridir. Fatalizm xar bir xodisa va insonning barcha xatti-harakatlari taqdiri – azalga, qismatga bog‘liq, deb hisoblaydi. Fatalizm inson xech narsani o‘zgartira olmaydi, barcha narsa, xodisa, jarayonlar mazmuni, yo‘nalishi, okibatlari oldindan belgilangan, degan g‘oyani ilgari suradi va bu bilan insonni xech qanday faoliyat ko‘rsatmaslikka, passivlikka, qismatga buysunishga da’vat etadi.

Volyuntarizm lotincha voluntas – iroda, degan ma’noni ifodalaydi. Bu falsafiy qarash shaxs irodasini tirlamchi deb e’tirof etadi hamda tarixiy jarayonlar alohida shaxslarning sub’ektiv hoxishlariga asosan amalga oshadi, degan g‘oyaga asoslanadi. Volyuntarizmnnig mazmun-mohiyati XIX asr nemis faylasufi A.SHopengauerning iroda falsafasida o‘z ifodasini topgan.

Mustaqil shaxsga xos asosiy xususiyat erkinlikdir. Erkinlik tushunchasining ma’nosi kishining o‘z istagi bo‘yicha ish tutishdir. Erkinlik jamiyat xayotining turli sohalari bilan bevosita bog‘liq. SHunga ko‘ra erkinlik deganda: a) iqtisodiy; b) siyosiy; v) ma’naviy erkinlik nazarda tutiladi. Iqtisodiy erkinlik, bu avvalo majbur qilishdan ozodlikdir. Ayni vaqtda iqtisodiy erkinlik inson tomonidan ijtimoiy mexnatning turini tanlab olishda, mulkka munosabatda va qaerda faoliyat ko‘rsatishni tanlab olishda namoyon bo‘ladi. Bunda shaxs xam o‘z intilishlari, xam real jamiyatning real imkoniyatlaridan kelib chiqadi.

Siyosiy erkinlik xayot kechirish uchun zarur xuquq va erkinliklarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Taraqqiy etgan jamiyatda davlat insonning xaq-xuquqlarini kafolatlaydi. Saylash – saylanish xuquqi, adolatli davlat tizimi, xalqning davlat axamiyatiga molik masalalarni xal qilishdagi hal qiluvchi ishtiroki, ya’ni demokratik xuquq va erkinliklardan foydalanish siyosiy erkinlik tushunchasida ifodalanadi.

Ma’naviy erkinlik deganda, avvalo, vijdon erkinligi, jamiyat ma’naviy xayotida ishtirok etish, ma’naviy boyliklardan baxramand bo‘lish, ijodning u yoki bu turi bilan shug‘ullanish, so‘z erkinligi kabilar nazarda tutiladi.

Erkinlik ma’suliyat, javobgarlik bilan bevosita boglik. Erkinlik va ma’suliyat inson faoliyatinnig o‘zaro uzviy bog‘liq ikki tomonini tashkil etadi. Ma’suliyat avvalo, javobgarlik ma’nosini ifodalaydi. Ma’suliyat – ijtimoiy ahamiyatli burch va vazifalarning bajarilishi, muayyan axloqiy tamoyillarga rioya qilish bo‘yicha shaxsning jamiyat a’zolari oldidagi javobgarligi. Erkinlik kabi ma’suliyat xam xilma-xil ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Siyosiy, xuquqiy, axloqiy ma’suliyat, shaxs ma’suliyati, jamoa mas’uliyati va x.k. shular jumlasidandir.

Ma’suliyat jamiyat, ijtimoiy gurux tomonidan shaxsga qo‘yiladigan talablar asosida shakllanadi. Bu talablarning shaxs tomonidan o‘zlashtirilishi uning xatti-harakatlari, faoliyatida namoyon bo‘ladi. SHaxsning shakllanishida ma’suliyat xissini tarbiyalash muxim o‘rin tutadi. Ma’suliyat shaxsning jamiyat manfaatlarini qay darajada chuqur anglay olishini nazarda tutadi. Erkin shaxs avvalo jamiyat manfaatlarini anglagan, jamiyat oldidagi o‘z ma’suliyatini chuqur xis eta oladigan inson. Jamiyat xayoti va taraqqiyoti inson faoliyatining maxsuli va ko‘rinishi ekan, inson qanchalik ma’suliyatni chukur xis eta olsa, shunchalik u ongli faoliyat ko‘rsata oladi.

Demokratik jamiyatning shakllanishi va taraqqiyotni amalga oshirish jarayoni ketayotgan hozirgi sharoitda odamlar o‘rtasida amal qiladigan axloqiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy, diniy va mafkuraviy munosabatlarni yaxshilash va mustahkamlash uchun xalqimiz ma’naviyatini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. SHaxs va jamiyat munosabatlarining axloqiy, huquqiy jihatlarini mustahkamlash inson shaxsini shakllantirishga, fuqarolik jamiyatining asoslarini yaratishga bog‘liqdir.

Bu borada shaxs ma’naviyatini tinmay boyitish, uni jamiyatimiz moddiy-ma’rifiy ishlarida faol ishtirokini ta’minlash muhimdir. “Barchamiz yaxshi bilamizki, -degan edi Respublikamiz Prezidenti I.Karimov, - fuqarolik jamiyati asoslarining barpo etishning eng muhim tarkibiy qismi ma’naviyat va ma’rifat sohasida shaxsni muntazam kamol toptirish borasida uzluksiz ish olib borishdan iborat”²⁷².

Darhaqiqat, shaxs kamolotining muhim omillaridan bo‘lgan ma’naviy madaniyatini rivojlantirish o‘z mazmun mohiyati bilan insonning shaxs sifatida shakllanishiga, shaxs va jamiyat munosabatlarini yaxshilashga xizmat qiladi hamda yangi fuqarolik jamiyatini shakllantirishda muhim o‘rin egallaydi.

SHaxs va jamiyat munosabatlari asosida o‘zaro hamkorlik, turli xalq va millatlar o‘rtasida hurmat va do‘stlik iplarini mustahkamlash, til va hozirgi zamon fani yutuqlarisiz (Kompyuter texnologiyasi, internet orqali aloqalar o‘rnatish va boshqalar) tasavvur qilish qiyin. Zero, hozirgi zamon fani turli texnologik vositalar orqali ilm-fan sohasida, dunyo xalqlarining turmush tarzi va hayoti haqida taraqqiyotning ijtimoiy va iqtisodiy, ma’naviy va siyosiy jarayonlari, xalqaro ahvollar xususida tez va oson axborot olish imkoniyatiga dunyo xalqlari qatori o‘zbek xalqi ham muvaffaq bo‘lmoqda. SHaxs va jamiyat munosabatlarining yuqorida qayd qilingan jihatlari, faqat o‘zaro munosabatlari bilan chegaralanmasdan, jamiyat taraqqiyotini ta’minlashga va jamiyatni boshqarishda sub’ektning (shaxsning) rolini oshirishga ham o‘z hissasini qo‘shadi.

SHaxs va jamiyat munosabatlari tushunchasining ijtimoiy-falsafiy tahlilidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

-“SHaxs” tushunchasi uning muayyan jamiyatda tutgan o‘rni va bajaradigan vazifalari bilan belgilanadi;

- shaxsni jamiyat shakllantiradi, unda biologik va ijtimoiy omillar birgalikda asosiy manba hisoblanadi;

- shaxs va jamiyat munosabatlarida inson, uning o‘zligini muayyan darajada shaxs mustaqilligi belgilaydi va shu xususiyatlari bilan jamiyatda ishtirok etib, uning rivojiga munosib hissasini qo‘shib boradi;

- shaxsning jamiyatga munosabati masalasida jamiyat madaniyatida shaxsning etuklik darajasiga e’tibor qaratiladi. SHarq xalqlarida shaxsning aql-zakovati, zehnli, qo‘rqmas, botir, kamtar va odillik kabi axloqiy, jismoniy sifatlari qadrlangan;

- shaxs va jamiyat munosabatlari muayyan jamiyatda qabul qilingan qonun-qoidalar, huquq va vazifalarni amaldagi talablar asosida bajarish orqali shakllanadi;

- demokratik va huquqiy davlatni shakllantirish jarayoni ketayotgan hozirgi sharoitda komil inson shaxsini shakllantirish shaxs va jamiyat munosabatlarini huquqiy davlatni shakllantirish shaxs va jamiyat munosabatlarini huquqiy tamoyillari asosida mustahkamlash, ma’rifiy-madaniy hayotni yuqori bosqichga ko‘tarish fuqarolik jamiyatini barpo etishga asos bo‘lib xizmat qiladi.

Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlashicha, taraqqiyotning o‘zbek modeli O‘zbekiston uchun o‘zi tanlab olgan yo‘l bo‘lib, respublikaning manfaatlariga mos keladigan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgandir. YUrtboshimiz bu haqda shunday deydi: “Ayni mana shunday yo‘l O‘zbekiston xalqining munosib turmushini, uning huquqlari va erkinliklarini kafolatlash, milliy an’analari va madaniyatining qayta tiklanishini, insonning shaxs sifatida ma’naviy axloqiy kamol topishini ta’minlashi mumkin”²⁷³.
Mustaqil o‘qish uchun

Faylasuflarning inson to‘g‘risidagi fikrlari

Emishki, olov sanami Prometey loydan odam yasayotganda suv o‘rniga ko‘z yoshlardan foydalangan. SHu bois insonga kuch bilan ta’sir o‘tkazishga urinish befoyda ekan. Insonni bo‘ysundirish uchun imkon boricha uni yaxshi so‘zlar bilan tinchlantirib, ko‘nglini yumshatmoq va ishontirmoq darkor. Ana shunda har qanday kishida rahm-shafqat va mehribonlik tuyg‘ulari uyg‘onishi shubhasizdir. EZOP Nima mushkul? — Ishning chappa ketishini xotirjam kuzatish. Inson uchun totli narsa nima? — Umid. Inson qaysi ishdan zavq oladi? — Foyda olishdan. Eng yaxshi maslahatchi kim? — Vaqt. PRIENALIK BIANT Inson hayoti azob-uqubatlardan iboratdir. Biroq doimo to‘g‘ri so‘zlab, ezgulikka intilish, o‘zgalarning haqiga xiyonat qilmaslik, g‘azab va hasadni engish orqali uni engillatish mumkin. SHuningdek, inson behuda yugur-yugurlardan, mol-dunyo orttirish havasi va haddan ziyoda huzur-halovat istagidan ozod bo‘lmog‘i lozim. Ana shunda har bir boy va kambag‘al, shoh va qul, ruhoniy va oddiy kimsalar dunyoga qayta-qayta kelish azobidan xalos bo‘ladilar. BUDDA SHAKYA MUNI Inson barcha narsalarning: mavjud narsalarning mavjudligini va nomavjud narsalarning nomavjudligini belgilovchi omildir. PROTAGOR Insonga baho berishda uning niyatlari majmuini va harakatlari natijasini ko‘rib chiqish kerak. MO-SZI (MO DI) Taajjubki, haykaltaroshlar toshni insonga o‘xshatish yo‘lida o‘lib-tiriladilar-u, ammo o‘zlarining toshga o‘xshab qolmasliklari haqida qayg‘urmaydilar. SUQROT O‘zini anglagan inson o‘zi uchun nima foydaliligi va nimalarga qodir ekanligini yaxshi tushunadi. U qo‘lidan keladigan ish bilan shug‘ullanish asnosida o‘z ehtiyojini qondiradi va saodatga erishadi. Har qanday xato va baxtsizliklardan xoli bo‘ladi. Buning natijasi o‘laroq, u o‘zga odamlarni qadrlay oladi va ulardan ezgulik yo‘lida foydalana biladi. Oqibatda o‘zini kulfatlardan asraydi. SUQROT Aflotundan “Inson — patlardan xoli ikki oyoqli jonivordir”, degan ta’rifni eshitgan Diohen xo‘rozning patini yulib tashlaydi-da, Akademiyaga keltiradi va shunday xitob qiladi: “Mana, Aflotunning odami!” (SHundan so‘ng odamning ta’riflariga “Enli tirnoqli jonivor”, degan ibora ham qo‘shilgan ekan). DIOHEN (DIOGEN) Insonlardagi boylikka va aslzodalikka intilish havasi qabr ichidagina barham topadi. SHAN YAN Tabiiylik va inson... Agar biz yog‘och kursini erga ko‘mib, uning o‘sib chiqishi uchun yo‘l topolganimizda ham undan bari bir yangi kursilar emas, balki daraxtlar o‘sib chiqaveradi. ARASTU (ARISTOTEL) Ma’lum bir axloqiy sifatlarga ega bo‘lmay turib, chunonchi, munosib inson bo‘lmay turib, ijtimoiy hayotda harakat qilib bo‘lmaydi. ARASTU (ARISTOTEL) Hatto eng bo‘lmag‘ur qonun ham insonlar uchun zarurdir. Aks holda odamlar bir-birini g‘ajib tashlaydi. EPIKUR Inson yo qo‘rquv, yoki intihosiz va behuda ehtiros tufayli baxtsiz bo‘ladi. EPIKUR Inson baquvvatlik borasida ho‘kizdan ojizlik qilib, chopqirlikda otdan ortda qolsa-da, bu jonivorlarning har ikkisini o‘z izmiga bo‘ysundirib, ishlata biladi. Buning boisi nimada? CHunki insonlar ho‘kiz va otdan farqli o‘laroq hamjihatlikda yashash iqtidoriga egadirlar. Xo‘sh, insonlar nimaning evaziga hamjihatlikda yashaydilar? Buning siri insonlar o‘rtasidagi vazifalarning o‘zaro taqsimlanishidadir. Xo‘sh, bu taqsimlanish nimaning evaziga amalga oshiriladi? U burch tuyg‘usi evaziga amalga oshiriladi. SYUN-SZI Inson qalbini idishdagi suvga qiyoslash mumkin. Idishdagi suv harakatsiz, tinch turganda loyqalar tubiga cho‘kadi va suv tiniqlashadi. Bu suvdagi aksingizda qoshlaringizni, kipriklaringizni va hatto yuzingizdagi ajinlarni ham ko‘rishingiz mumkin. Ammo salgina epkin esib, idishdagi suv chayqalsa, tubidagi loyqa cho‘kindi harakatga keladi. Natijada suv xiralashadi. Endi bu suvga tikilib, hech nimani ajratib bo‘lmaydi. Inson qalbi ham shunday. Tamoyillar yordamida to‘g‘ri yo‘naltirilib, xotirjamlik va osudalik ko‘magida tarbiyalangan qalbni hech bir narsa to‘g‘ri yo‘ldan ozdirolmaydi. Ana shunda inson qalbi yaxshi-yomonni ajratib, mujmal narsalarni bilmoqlikka qodir bo‘ladi. SYUN-SZI Har bir inson nimanidir to‘g‘ri, deb hisoblaydi. Bu holat donoga ham, ahmoqqa ham birdek tegishli. Biroq ular to‘g‘ri deb topgan narsalar bir-biriga o‘xshamaydi. Dono bilan ahmoq o‘rtasidagi farq ana shundadir. SYUN-SZI Agar insonning boshiga kulfat tushsa, uning qalbi dahshat va qo‘rquv bilan to‘ladi. YUrak dahshat va qo‘rquvga to‘lgach, amallarimiz to‘g‘ri, fikrlarimiz esa etuk bo‘ladi. Fikrlar etuklashgach, ishning mohiyatiga etish uchun yo‘l ochiladi. Amallar to‘g‘ri bo‘lsa, kulfat va zararli oqibatlar barham topadi. Kulfatlar va zararli oqibatlardan xalos bo‘lgan inson bemalol yoshini yashab, oshini oshaydi. Ishning mohiyatiga etgan odam muvaffaqiyatga erishadi. YOshini yashab, oshini oshagan inson tinchlik-xotirjamlikda uzoq umr ko‘radi. YUtuqlarga erishgan odam, albatta, boylik va aslzodalikka noyil bo‘ladi. Tinchlik-xotirjamlik va umruzoqlik, boylik va aslzodalik baxt deb ataladi. Biroq baxtning poydevori baxtsizlikning ustida qad ko‘taradi. SHu bois: “Eh, baxtsizlik! U baxtning tayanchidir”, deyiladi. XAN FEY Adashish har bir insonga xos sifat. Ammo adashganlarning qaysarlik bilan o‘z yo‘lida davom etaverishi — aqlsizlik. SITSERON MARK TULLIY Aql-idrok — inson tanasiga jo etilgan ilohiy ruh zarrasi. SENEKA Oliy baxt tuyg‘ularda emas, aql-idrokda yashirin. SHuning uchun ham insondagi eng oliy sifat — aql-idrok. U aql kuchi bilan hayvonotdan ustun turadi va ilohlarga tenglashadi. SENEKA Eng zafarli harakatlarda ham ezgulik yoki axloqsizlik ochiq namoyon bo‘lavermaydi. Goho qandaydir arzimas bir qiliq, so‘z yoki hazil inson fe’l-atvorini o‘n minglab odamlar halok bo‘ladigan jangdagidan ko‘ra aniqroq va ro‘y-rost namoyon etadi. XERONEYALIK PLUTARX Men nimaman? Insonman. Agar o‘zimga boshqa narsalardan alohida va mustaqil bir jon deb qaragudek bo‘lsam, u holda men so‘zsiz uzoq umr ko‘rishim, boy-badavlat, baxtiyor va sog‘lom hayot kechirishim kerak. Agar o‘zimga butunning kichik bir zarrasi sifatida qaragudek bo‘lsam, u holda ana shu butunga nisbatan har qanday xastalikka, muhtojlikka bo‘ysunishim yoki hatto bevaqt o‘limga ham shay turmog‘im lozim. SHunday ekan, mening noshukrlik qilishga haqqim bormi? Axir men noshukrlik tufayli yurishdan bosh tortib, tanadan ajralib qolgan oyoq kabi insonlikdan mahrum bo‘lib qolish mumkinligini yaxshi bilaman-ku! EPIKTET Ey Tangri, sen inson jismiga uni harakatga keltiruvchi va boshqaruvchi jonli ruh ato etding. AVGUSTIN AVRELIY Zulm inson tomonidan sodir etiladigan va u boshidan kechiradigan narsadir. Sodir etiladigani — gunoh, boshdan kechiriladigani — jazo... Inson o‘zi istagan holda zulmni sodir etadi, istamagan holda uni o‘z boshidan kechiradi. AVGUSTIN AVRELIY Olamda eng avval inson aqli yaralgan. Aql qalb posbonidir. Aql yana uch qo‘riqchi: til, ko‘z, quloqning ustidan ham posbonlik qilguvchidir. Zero, ezgulik va yovuzlik aynan ana shu uch a’zo orqali qalbga kirib boradi. ABULQOSIM FIRDAVSIY YOlg‘izlik halokatga olib keladi. Zero, inson o‘ziga kerakli narsalarni faqat jamiyat yordamida qo‘lga kiritishi mumkin. IBN SINO Insonlar va mavjudotlar dunyoga keladilar-u, so‘ng yana qaytib ketadilar. Xo‘sh, ular qaydan keladilar va qayga ketadilar? Hokimi Mutlaq tabiatni yaratib, tartibga soladi-yu, so‘ng nega unga talafot etkazdi? Agar sabab tabiatning yaroqsizligida bo‘lsa, buning uchun kim aybdor? Agar tabiat yaxshi bo‘lsa, u holda uni vayron qilishning sababi nimada? UMAR XAYYOM Inson yuragi bitta. Agar bu yurakda oliy Samoviy qoida saqlanib qolsa, insoniy xohish-istaklar g‘oyib bo‘ladi. Aksincha, insoniy xohish-istaklar g‘olib kelsa, oliy Samoviy qoida halok bo‘ladi. Olimu fuzalolar yurakdagi insoniy xohish-istaklarni butkul yo‘qotib, uning o‘rniga oliy Samoviy qoidani mangu jo etmoqlari joiz. Eng oliy darajadagi komil donishmandlarning minglab dono so‘zlari insonlarga oliy Samoviy qoidani tushunib, tizginsiz xohish-istaklarni bartaraf etishni o‘rgatadi. CHJU SI Umuman, tajribaga asoslangan ilmlarning hayot savoliga munosabatini bunday ifodalasa bo‘ladi. Savol: «Men nima uchun yashayapman?» Javob: «CHeksiz katta fazoda cheksiz uzoq vaqt davomida cheksiz kichkina zarralar cheksiz murakkablikda turlarini o‘zgartiradilar. Agar sen ana shu turlar o‘zgarishining qonunini anglasang, nima uchun yashayotganingni ham anglab olasan». Ilmi aqliyaga taalluqli ilmlar sohasida o‘zimga o‘zim shunday derdim: «Butun insoniyat ma’naviy ibtidolar va ularga rahnamolik qiluvchi ideallar asosida yashaydi va rivojlanadi. Bu ideallar dinlarda, fanlarda, san’atlarda, davlatchilik shakllarida o‘z ifodasini topadi. Bu ideallar yuksalgandan yuksala boradi va insoniyat eng oliy ne’matlar sari boradi. Men insoniyatning bir bo‘lagiman, shuning uchun ham mening vazifam insoniyat ideallarini anglash va amalga oshirishga ko‘maklashishdir». Men aqlim qodir vaqtlarimda shu gaplarga qanoat qilgan edim, ammo ko‘nglimda hayot savoli aniq - taniq holda ko‘ndalang bo‘lishi bilan bu nazariya bir zumda boshdan - oyoq kunpayakun bo‘ldi. Avvalo shuni aytish kerakki, bunga o‘xshash ilmlarda muayyan g‘irromlik bor — ular insoniyatning kichik bir qismini o‘rganish oqibatida chiqargan xulosalarini umumiy xulosalar o‘rnida taqdim etadilar. Bundan tashqari bunday qarashlarning turfa xil tarafdorlari o‘rtasida «insoniyat ideallari nimadan iborat», degan masala ustida bir - biriga zid fikrlar mavjud. Ammo eng bema’nisi demayligu, eng g‘alatisi shundaki, bu nazariyaga ko‘ra har bir odam qarshisida ko‘ndalang bo‘luvchi «Men nimaman?» yoxud «Men nima uchun yashayapman?» yoki «Men nima qilmog‘im kerak?» degan savollarga javob berishdan avval inson bitta masalaga javob bermog‘i lozim. Bu masala quyidagicha turur: «Butun bir insoniyat bor. Uning nima ekani menga ma’lum emas. Men uning bir zarrasiman, binobarin, shu zarraning qisqagina bir muddat mobaynidagi hayotini bilaman. SHunga qaramay, men «butun insoniyatning hayoti nimadir? degan masalani hal qilib berishim kerak». Binobarin, odamzod o‘zining nima ekanini anglamoq uchun uning o‘zi kabi hali o‘zligini anglab etmagan ayrim - ayrim odamlardan tashkil topuvchi sirli imkoniyatning nima ekanini anglab olmog‘i zarur. ... Insoniyat donolari hayot savollariga bergan bevosita javoblar bunday turur: «Jismning hayoti yovuzlikdan va yolg‘ondan iborat . SHuning uchun ham bu jism hayotini mahv etish ne’matdir, biz shu ne’matni tilamog‘imiz darkor», — deydi Suqrot . «Hayot shunaqa narsaki , uning boridan yo‘g‘i yaxshiroq bo‘lardi . Hayot — yovuzlik, yovuzlikdan hechlikka ko‘chish hayotdagi birdan - bir ne’matdir», — deydi SHopengauer . «Dunyodagi hamma narsa — hamoqat ham, donolik ham, boylik ham, qashshoqlik ham, shod-xurramlik va qayg‘u-alam ham, hammasi behuda va arzimas narsalardir. Inson o‘ladi va undan hech narsa qolmaydi. Bu bema’nilikdir», — deydi Sulaymon payg‘ambar . «Azob - uqubatlar, zaiflashish, qarish va o‘lim muqarrar ekanini anglab turib yashab bo‘lmaydi, odam o‘zini hayotdan xalos etmog‘i, har qanday yashash imkonidan mahrum etmog‘i kerak», — deydi Budda . Ana shu katta aql egalari aytgan narsalarni ularga o‘xshagan million - million odamlar ham aytgan, o‘ylagan, his etgan. Men ham shunday o‘ylayman va shunday his qilaman. L.N.TOLSTOY Toki johillik mavjud ekan, inson yovuzlikka qarshi biron chora topolmaydi. ROJER BEKON Inson qo‘li bilan yaratilgan hech bir narsa mukammal emas... ROJER BEKON Har bir odamning shaxsiy tashvishi o‘ziga etib ortadi. Nahotki sen boshingga tushgan ko‘rguliklarga boshqa hech kim duchor bo‘lmaydi, deb o‘ylasang. YAnglishasan. Deyarli hech kim tashvishlarni chetlab o‘tolmaydi. Kimning asari yoki jasorati ko‘zi ochiqligida yuzaga chiqibdi? Inson o‘limidan so‘ng shuhrat qozonadi. Buning sababini bilasanmi? CHunki hasad uning jismi bilan birga yashaydi va birga o‘ladi. PETRARKA FRANCHESKO Inson toki tirik ekan, yoshidan qat’i nazar, fikrlash va hukm chiqarishga qodirdir. Uning umr yo‘lida ezgulik va illatlarga ham, shon-shuhrat va sharmandalikka ham joy topiladi. Odatda kuz oyining yoqimli va barakali bo‘lishi uchun yozda mehnat qilib uning g‘amini eyish kerak. Xuddi shunga o‘xshab, umr shomi — keksalik hayotning tussiz, mevasiz, hasratli va befoyda qismiga aylanib qolmasligi uchun yoshlikda tinimsiz mehnat bilan uning poydevorini mustahkamlash zarur. Ana shunda keksalik osoyishtalik, mo‘l-ko‘lchilik va ezgulikdan kuch oladi, foydali va quvonchli o‘tadi. PETRARKA FRANCHESKO Insonning ko‘ngli doimo bir xil taom tusamaydi. Bas, shunday ekan, aql ham mudom bir tarzda oziqlanavermasligi joiz. PETRARKA FRANCHESKO Inson ruhiy kuch-quvvat yordamida erisholmagan narsasiga ba’zan or-nomus kuchi ko‘magida erishadi. PETRARKA FRANCHESKO Insonning izlagani va topgani o‘rtasidagi doimiy nomuvofiqlikdan kim bexabar? NIKKOLO DI BERNARDO MAKIAVELLI Inson qolgan barcha tirik mavjudotlardan baland ham, tuban ham emas. MONTEN Inson aslida kim bo‘lsa o‘shadir: u o‘z tajribasi doirasidagina fikr yurita oladi; harchand urinmasin, faqat o‘z qalbinigina bila oladi. MONTEN Insonning Erdagi hayoti — urush holatidan o‘zga narsa emas. CHunki u dangasalarning nochorligini engishi, yuzsizlikni jilovlashi, dushman zarbasidan ogoh bo‘lishi lozim. FRENSIS BEKON Inson tafakkuriga qanot emas, balki uni qaltis sakrash va parvozdan asrovchi qo‘rg‘oshin bog‘lamoq joiz. FRENSIS BEKON Insonning asl tabiatini yolg‘iz qolganda aniqlash oson. CHunki ayni shu damlarda u o‘zidagi yasama xo‘jako‘rsinlik niqobini olib tashlaydi. Insonni yana g‘azab otiga minganda yaxshi bilib olasiz. CHunki u bu onlarda o‘z qoidalarini unutib qo‘yadi. Insonning asliyatini yangi sharoitga tushib qolganda bilib olsa ham bo‘ladi, chunki bunday damlarda uning odatlari o‘z kuchini yo‘qotadi. FRENSIS BEKON

Manba: Jo‘raeva S. Haqiqat manzaralari. 96 mumtoz faylasuf. T., Yangi asr avlodi. 2002.