O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti Tarix fakulteti

III. Xulosa
Mustamlakachilar bu boy o`lkani ruschasiga o`zlashtirishga ahamiyatni 
kuchaytirishga intildilar. Imperiyaning Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri Krivoshiy 
rus podshosiga yo`llagan taqdimnomasida bu haqda shunday deb yozgan edi: «Rus 
xalqining siyosiy ustivorligiga erishish uning xo`jalik sohasidagi quvvati bilan 
mustahkamlanmog`i lozim... O`ziga to`q musulmon aholisi o`rtasida rus kelgindilari 
xo`jaligi kambag`al va harob holda bo`lmasligi kerak. Kelgindi rus xo`jayinning yerida 
ishlovchi sartni ko`rish maroqli hol bo`lishiga shubha yo`q, bil`aks, uning sart qo`lida 

---

batrak bo`lishi juda noxush va ko`ngilsiz voqea ekanligi bizga ayon bo`lmog`i kerak». 
Shuning uchun ham «o`zga millatlarning rus elementini bosib ketmasligi uchun» general-
gubernatorga keng huquqlar berildi. Mustamlakachilar rus qishloqlarini o`zbek, qirg`iz, 
tojik qishloqlaridan ajratib, mustaqil bo`lishini ta`minlash bilan birga zarur hollarda rus 
va mahalliy qishloqlarni birlashtirib rus volost starshinasini uning rahbarligiga 
qo`yganlar». 
Mustamlaka ma`muriyatining kelgusi faoliyat dasturida ham o`lkani ruslashtirish 
g`oyasi asosiy o`rinni egalladi. Oliy harbiy-siyosiy doiralar fikrini bayon etgan knyaz 
Masalskiy 1913 yilda bu haqda lo`nda fikr aytgan: «Turkistonda qariyb yarim asrlik 
hukmronligimizga yakun yasaganimizda beihtiyor shunday savol tug`iladi: Bu 
mamlakatdagi kelgusi faoliyatimiz dasturi qanday bo`lishi lozim? Yaqin orada qanday 
vazifalarni amalga oshiramiz? Maqsadimiz nimalardan iborat va nimalarga intilishimiz 
lozim? Turkistonda navbatda hal etilishi lozim bo`lgan muhim masalalardan biri-o`lkani 
rus aholisi bilan mustamlaka qilishdir. Rossiyaga qo`shib olinganiga yarim asrcha vaqt 
o`tganiga qaramay, o`lkada bu aholi mahalliy musulmon nufusiga nisbatan juda 
ozchilikdir... Paxtachilikni har tomonlama rivojlantirish va yaxshilashga biz doim 
intilishimiz, bu borada sarf-harajatlarni ayamasligimiz lozim. Chunki yaqin kelajakda 
sanoatimizni o`z xom ashyomiz bilan ta`minlash masalasi muhim xayot-mamot 
masalasiga aylanadi». 
Rus kapitali uchun o`lka darvozasini keng ochib bergan temir yo`l shaxobchalari 
o`rgimchak to`ri misol har yoqqa ildiz otib, 1885 yilda Ashxobodga, 1886 yilda Marv, 
Chorjuy va Amudaryogacha borib yetdi, Qoraqum sahrosidan o`tgan po`lat izlar 1888 
yilda Samarqandga tutashdi. 1898 yilda Marv-Kushka tarmog`i qurilib, bir yildan so`ng 
Farg`ona vodiysi va Toshkent ham temir yo`l bilan bog`landi. Shunday qilib, keyinchalik 
O`rta Osiyo temir yo`li deb nomlangan Kaspiyorti temir yo`lining uzunligi 1748 
chaqirimga yetdi. Mustamlaka xom ashyo manbalarini metropoliya sanoatiga 
yaqinlashtirishning navbatdagi vazifasi-Turkiston-Sibir temir yo`lini qurish kun tartibiga 
qo`yildi. «Juda muhim iqtisodiy, mustamlakachilik va strategik ahamiyatga ega bo`lgan 
bu temir yo`l liniyasini zudlik bilan qurish zarurati barchaga ayon», deb yozgan edi 
knyaz Masalskiy.
Temir yo`l o`lkada ruslashtirish jarayonini tezlatishda katta xizmat ko`rsatdi.