O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

8

yildan ziyod roq vaqt ichida tibbiyot bilim yurtlarida asosiy o‘quv 

qo‘llanma bo‘lib xizmat qilib keldi.

Ibn Sino birinchi bo‘lib odam organizmini o‘rganishda uning 

konstitutsiyasi ga alohida e’tibor berdi. «Tib qonunlari»da ich-

ki kasalliklar, xururgiya, farmakologiya, gigiyena va tibbiyot-

ning barcha sohalari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. Bu shoh 

asarni rus tiliga birinchi bo‘lib anatomiya tarixchisi akademik 

V.N.Ternovskiy taj rima qilgan. «Tib qonunlari» birinchi marta 

o‘zbek tilida 1954–56-yillarda Toshkentda chop etilgan.

Leonardo da Vinchi  (1452–1519) Uyg‘onish davrining buyuk 

ar bobi, italiyalik olim, musavvir, matematik, muhandis va fayla-

suf. Odam portretini to‘g‘ri va aniq chizish maqsadida 30 dan or-

tiq murdani yorib o‘rgandi va a’zolar rasmini chizib chiqdi. O‘zi-

ning rasm larida u odamning turli a’zolarini (dumg‘aza, umurtqa 

pog‘onasi egriliklari, ko‘p mu shaklar, ichki a’zolar, yurak qopqoq-

lari, bosh va orqa miya, miya qorinchalari, ko‘z va boshqalarni) 

tuzilishini aniq ko‘rsatib bergan. U dunyoda birinchi bo‘lib, mus-

haklarning ishlash dinamikasini o‘rgandi. Shu bilan plastik anato-

miyaga asos soldi.

Andrey Vezaliy (1514–1564) ilmiy anatomiyaning asoschisi hi-

soblanadi. U murdalarni yorib, kuzatishlari asosida «Odam tana-

sining tuzilishi haqida yetti kitob»ini yozadi. A.Vezaliy Galenning 

xatolarini ko‘rsatib bergan. Uning shogirdlari XVI–XVII asrlar da-

vomida odam a’zolarining tuzilishini to‘g‘ri yoritib berdilar.

Ingliz vrachi, anatomi va fiziologi Uilyam Garvey (1578–1657) 

hayvonlarda tajriba o‘tkazib qon aylanishini o‘rgangan. Garvey o‘z 

izlanishlari natijalarini to‘plab 1628-yilda e’lon qilgan «Hayvon-

larda yurak va qon harakatlari haqida anatomik izlanishlar» nomli 

ilmiy asarida katta va kichik qon aylanish doirasini tarixda ilk bor 

isbotlab bergan. Garvey qon arteriyadan venalarga ko‘zga ko‘rin-

mas mayda tomirlar orqali o‘tadi, deb taxmin qilgan bo‘lsa, Mar-

chelo Malpigi  (1628–1694) 1661-yilda arteriya bilan venalarni 

bir-biriga qo‘shib turadigan kapillyarlar borligini mikroskop os-

tida ko‘rib isbotladi. Ammo M.Malpigi qon arteriya kapillyarla-

ridan dastlab oraliq bo‘shliqqa, undan keyin vena kapillyarlariga 

o‘tadi, deb o‘ylaydi. Uning bu fikrini A.M.Shumlyanskiy (1748–

1795) buyrakni o‘rganish jarayonida inkor etib, arteriya va vena 

kapillyarlari bevosita bog‘langanligi va qon tomirlar tizimi yopiqli-

gini ko‘rsatgan.

---

9

Rossiya anatomiya maktabining asoschisi P.A.Zagorskiy 

(1764–1846) Sankt-Peterburg tibbiy-xirurgiya akademiyasi ana-

tomiya kafedrasiga rah barlik qilgan. Uning 1802-yilda rus tilida 

yozgan birinchi anato miya darsligi «Vrachlik ilmini o‘qiyotganlar-

ga odam gav dasining tuzilishini o‘rganish uchun qo‘llanma yoki 

qisqacha ana  tomiya» besh marta nashr etilgan.

Teodor Shvann (1810–1882) organizm tuzilishining hujayra na-

zariyasini yaratdi. 

D.J.Zernov (1843–1917) Moskva universiteti professori, ana-

tom. Miya ning pushtalari va egatlarini o‘rganib, qulay klassifi-

katsiya yaratdi. U dunyodagi turli millat vakillarining bosh miyasi 

tuzilishida farq yo‘qligini isbot etdi, shu xususda hukm surib kel-

gan idealistik ta’limotni rad etdi. Uning «Odam tasviriy anato-

miyasidan qo‘llanma» asari 14 marta nashr etilgan.

V.P.Vorobyov  (1876–1937) Xarkov tibbiyot instituti profes 

-

sori. Periferik nerv tizimini makro-mikroskopik o‘rganishga asos 

sol  gan. 5 jildlik «Anatomiya atlasi«ni tuzgan.

V.N.Tonkov (1872–1954) «Odam anatomiyasi» darsligi muallifi.

G.F.Ivanov (1893–1955) anatomiyadan 2 jildli qo‘lanma mu al lifi.

Zohidov Hakim Zohidovich (1912–1978) anatom olim va mo-

hir pedagog, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, tibbiyot 

fan lari doktori, professor. O‘rta Osiyo Meditsina Pediatriya ins-

tituti odam anato miyasi kafedrasining birinchi mudiri (1972–1978-

yillar). O‘zbek tilida yozilgan «Odam anatomiyasi» (1964) darsli-

gi va «Ruscha-o‘zbekcha-lotincha anatomiya lug‘at»i mualliflari-

dan biri.

Xudoyberdiyev Rahim Egamberdiyevich  (1922–2003) – ana-

tom, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, tibbiyot fan-

lari doktori, professor. Toshkent Davlat birinchi tibbiyot insti-

tuti odam anatomiyasi kafedrasi mudiri (1960–1992). «Odam ana-

tomiyasi» (1964) dars ligi muallif laridan biri. Darslik 3 marotaba 

qayta nashr etilgan.

Ahmedov Nosir Komilovich  (1922–2004) O‘zbekistonda xiz-

mat ko‘rsatgan fan arbobi, Beruniy nomidagi Respublika muko-

fotining nishondori. Toshkent Davlat ikkinchi tibbiyot instituti 

odam anatomiyasi kafedrasi mudiri (1990–1998). 2 jildlik «Odam 

anatomiyasi» atlasi va ko‘pgina darsliklar muallifi.

XIX asrda fiziologiya alohida fan bo‘ldi. Fiziologiyani rivoj-

lanishida rus fiziologlari I.M.Sechenov (1829–1905), I.P.Pavlov 

---

10

(1849–1931), V.M.Bexterev (1857–1927) va boshqalarning hissasi 

kat ta. I.M.Seche novning 1862-yilda chop etilgan MNTda tormoz-

la nish jarayonini ochgan «Bosh miya reflekslari» asari katta aha-

miyatga ega. 

I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati, qon aylanish va ovqat ha-

zm qilish fiziologiyasi haqidagi ta’limotlari fiziologiya sohasida 

katta yutuq hisob lanadi. Possiyada patologik anatomiya asoschisi 

bo‘lib A.I.Polunin (1820–1888) hisoblansa, kliniko-anatomik yo‘-

nalish asoschilari A.B.Ab ri kosov (1875–1955) va I.V.Davidovskiy-

lar (1887–1968) hisoblanadi. 

Bular bilan bir qatorda fiziologiya va patologiya fanlarini rivoj-

la nishiga bir qator o‘zbek olimlari: A.I.Magrupov, K.A.Zuparov, 

N.X.Ab dullayev, M.S.Abdullaxodjayeva, U.Z.Qodirov, V.A.Alimov 

va boshqalar ma’lum hissa qo‘shganlar.

Sathlar haqida tushuncha va anatomik nomlanish

Anatomiyada a’zolar va ularning qismlarining bo‘shliqdagi ho-

latini aniq lashda o‘zaro perpendikulyar joylashgan sagittal, frontal 

va gorizontal sathlardan foydalaniladi.

Sagittal sath (grekcha «sagitta» – «o‘q-yoy») deb gavdani ol-

dindan orqaga qarab teshib o‘tayotgan o‘q-yoy yo‘nalishida kes-

ganda hosil bo‘lgan yuzaga aytiladi. U gavdani o‘ng va chap bo‘lak-

ka ajratadi.

Frontal sath (grekcha «frons» – peshona) 

esa gavdani peshonaga parallel qilib kesgan-

da hosil bo‘ladigan yuza. U gavdani oldingi 

va orqa qismlarga ajratadi.

Gorizontal sath gavdani sagittal va fron-

tal sathlarga to‘g‘ri burchak ostida kesganda 

hosil bo‘lgan yuza. U gavdani yuqori va past-

ki qismlarga aj ratadi. Bu uchta sathni odam 

gavdasini xohlagan nuqtasidan o‘tkazish mu-

mkin va ularning soni ixtiyoriy bo‘ladi. Sath-

larga mos ravish da vertikal (yuqoridan past-

1-rasm. Sathlar va o‘qlar.

1–vertikal (bo‘ylama) o‘q; 2–frontal sath;

3–gorizontal sath; 4–ko‘ndalang o‘q; 5–sagittal 

o‘q; 6–sagittal sath.

---