O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

5

ning dek, uning ayrim tizimlari va a’zolari faoliyatining kasallik 

holatida buzilishini kasal odamda o‘rganiladi. Klinik kuzatishlar, 

a’zolar va tizimlar faoliyatini turli kasalliklar vaqtida tekshirish 

har qaysi ka sallikka xos bo‘lgan funksional buzilishlarni belgilab 

beradi.

Patologik anatomiya kasallik vaqtida va sog‘aygandan so‘ng or-

ga nizmda vujudga keluvchi to‘qima va a’zolar tuzilishining o‘zga-

rishlarini, shuningdek, kasallikning rivojlanish qonuniyatlarini 

o‘rganadi.

Patologik fiziologiya va patologik anatomiyada yoshga aloqa dor 

patologiya katta ahamiyatga ega, chunki u bir xil kasallikning ni-

ma uchun bolalarda, kattalarda va qariyalarda turlicha kechishi ni 

aniq lashga yordam beradi. Patologiyaning bu qismiga so‘nggi bir-

necha o‘n yillar mobaynida ko‘p e’tibor berilmoqda. Qariyalar pa-

tologiyasi – gerontologiya maxsus fan sifatida ajratilgan.

ANATOMIYANI O‘RGANISH USULLARI

Odam anatomiyasi, asosan murdada o‘rganiladi, lekin bu bo-

rada shifokorlik (vrachlik) ixtisosini egallaydigan kishi tirik odam 

bilan ham munosabatda bo‘lishini e’tibordan chetda qoldirmasli-

gi lozim. Shuning uchun odam organizmi va a’zolarining tuzilishi, 

topografiyasi, asosan murdada hamda turli usullar bilan va mavjud 

texnikadan foydalangan holda tirik odamlarda ham o‘rganiladi. Bu 

usullar quyidagilar:

1. Kesib preparatlar tayyorlash usuli. Bunda skalpel (pichoq-

cha) va pinset bilan murda a’zolarini kesish orqali preparatlar tay-

yor lanadi.

2. Inyeksiya usuli – ichi kavak a’zolar va qon tomirlariga turli xil 

rang li moddalar yuborib to‘ldirib o‘rganish usuli.

3. Palpatsiya – tirik odamda a’zo va to‘qimalarni paypaslab 

ko‘rib o‘rganish usuli.

4. Perkussiya – a’zo va to‘qimalarni barmoq yoki bolg‘acha bi-

lan urib ko‘rib aniqlash. Bu ikki usul poliklinika va kasalxonalarda 

keng qo‘llanilib, undan a’zolarning chegaralarini aniqlashda foy-

dalaniladi.

5. Auskultatsiya usuli – maxsus eshitish asboblari yordamida 

a’zolar (yurak, o‘pka)ning ishlab turgandagi tovushi eshitib ko‘ri-

ladi. Bu usul a’zo larning normal yoki kasallik holatini aniqlashga 

yaxshi yordam beradi.

---

6

6. Antropometriya usuli – bunda gavdaning uzunligi, kengligi 

va og‘irligi o‘lchanib, olingan ma’lumotlar organizmning ayrim bo‘-

laklariga taqqoslanib, ularning oshishi yoki o‘zgarganligi kuzatib bo-

riladi.

7. Rentgenoskopiya va rentgenografiya usullari – bunda rent-

gen nuri yordamida a’zo va to‘qimalarning holati ko‘riladi yoki tas-

virga olib o‘rganiladi.

8. Korroziya yoki yemirish usuli – a’zolar tez qotadigan mod-

da lar bilan to‘ldirilib, to‘qimasi kuchli kislota ta’sirida yemi riladi 

va a’zolarning shakli o‘rganiladi.

Anatomiya, fiziologiya va patologiyaning qisqacha

rivojlanish tarixi

Anatomiya fani boshqa fanlar qatori juda uzoq rivojlanish 

yo‘lini bosib o‘tdi. Odam tanasining tuzilishi haqidagi birinchi aniq 

ma’lumotlar ulug‘ grek olimi, tibbiyot ilmining otasi Buqrot (Gip-

pokrat) (eramizdan oldingi 460–377-yillar) asarlarida uchraydi. U 

organizmning asosini to‘rt xil suyuqlik: qon, shilliq, o‘t va qora o‘t 

hosil qiladi degan ta’limotni yarat gan. Bu suyuqliklar miqdorining 

o‘zgarishi turli kasalliklarni keltirib chiqaradi deydi. Uning yozib 

qoldirgan 72 ta asaridan 2000 yil mobaynida tibbiyotda foydala-

nilgan. Shu bilan birga, u nervlarni paylardan ajrata olmagan, arte-

riyalarda havo oqadi degan noto‘g‘ri fikrda bo‘lgan.

Arastu (Aristotel) (eramizdan oldingi 384–322-yillarda yasha-

gan). U Gippokratning qon tomirlar bosh miyadan boshlanib ta-

naga tarqaladi, degan noto‘g‘ri fikrini rad etib, qon tomirlar 

yurak dan boshlanishini isbotlagan, shuningdek, paylarni nervlar-

dan, suyakni tog‘aydan ajratgan va aortani birinchi marta aniqla-

gan. Ammo Aristotel nervlarning ichi bo‘shliq dan iborat bo‘lib, 

bosh miyada hosil bo‘ladigan ruh shu nervlar orqali organizmga 

tarqaladi, degan noto‘g‘ri fikrda bo‘lgan.

Gerofil (eramizdan 304 yil oldin tug‘ilgan). Ptolomey II ning 

saroy tabibi bo‘lgan. Bemorlarni nima sababdan o‘lganligini bi-

lish uchun murdalarni kesib o‘rgangan. Shu usulda Gerofil bosh 

miya va uning pardalarini, vena bo‘shliqlarini, bosh miya nervla-

rini va ularni bosh miyadan chiqishini o‘rgangan. O‘n ikki bar-

moq ichakka birinchi bo‘lib nom bergan, shuningdek, arteriyalar-

---

7

ni venalardan ajrat gan. Ko‘z olmasi pardalarini va shishasimon ta-

nani, ingichka ichak limfa tomirlarini o‘rgangan. O‘zidan oldingi 

va o‘zi to‘plagan ma’lumotlar asosida «Anatomiya haqida» kitob-

ni yozgan.

Erazistrat (eramizdan 300–250-yillar oldin yashagan). Tomi-

rlar tizimi: yurak qopqoqlari, aorta, kavak venalar, yirik arteriya 

va venalarni o‘rganib, qon tomir anastomozlari haqidagi ilmga 

asos solgan. Erazistrat harakatlantiruvchi va sezuvchi nervlarni aj-

ratgan, shuningdek, mushaklar qisqarishini o‘rganib, harakat na-

zariyasini yarat gan.

Klavdiy Galen  (130–201) anatomiya, fiziologiya va boshqa 

ko‘p gina fanlarni mukammal o‘rgangan olim. U o‘n ikki juft bosh 

miya nerv laridan 7 tasining tuzilishini, mushaklardagi biriktiruv-

chi to‘qima va nerv larni, ba’zi bir a’zolar qon tomirlarini, suyak 

va boylam larni, bosh va orqa miyani o‘rgangan. Galen hayvon-

lar yuragini va qon tomirlarini o‘rganib, arteriyalarda havo emas, 

balki qon oqishini birinchi bo‘lib ko‘rsat gan. Galen davrida mur-

dani yorish mumkin bo‘lmagani uchun, u anatomiyani hayvon-

larda o‘rgangan. Shuning uchun uning ba’zi ma’lumotlari xato-

lardan holi emas.

O‘rta asrlar (V–XI)da O‘rta Osiyodan ham bir qancha mash-

hur olim lar yetishib chiqdi. Ana shundaylardan biri har taraflama 

yetuk olim Abu Ali ibn Sinodir (980–1037). Yevropada Avitsen-

na nomi bilan mashhur bo‘lgan bu olim falsafa, matematika, as-

tronomiya, kimyo, adabiyot, musiqashunoslik va tibbiyot bilimi-

dan xabardor bo‘lgan. U Buxoro shahri yaqinidagi Afshona qish-

log‘ida tug‘ilgan. Dastlabki bilimni Buxoroda olgan va 17 yoshi-

danoq ko‘p fanlarni mukammal egallagan. Abu Ali ibn Sino Xo-

razm va Eronda saroy tabibi bo‘lib xizmat qilgan. Tibbiyot soha-

sidagi buyuk xizmatlari, kashfiyotlari uni butun dunyoga mash-

hur qilgan. Ibn Sino 450 dan ortiq asar yozganligi qayd etilgan, 

lekin uning 242 tasi bizgacha yetib kelgan. Shulardan 43 tasi ta-

bobatga oiddir. Ibn Sinoning tabobatga oid eng yirik shoh asari 

«Tib qonunlari» 1012–1023-yillarda yozilgan. U o‘zining buyuk 

va o‘lmas asarida tibbiyot sohasidagi barcha ma’lumotlarni to‘p-

lab qolmasdan, o‘z kuzatishlari, tekshirishlari va tu shunchalari bi-

lan asarni boyitgan. Kitob besh jilddan iborat bo‘lib, birinchi jildi 

anato miya va fiziologiyaga bag‘ishlangan. Kitob turli tillarda 40 

marta qayta nashr etildi va dunyodagi barcha mamlakatlarda 600 

---