O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti a. T. Mardonova pul va banklar

 Qiymatning oddiy yoki tasodifiy shakli. 
Bu tovar ishlab chiqarishning 
dastlabki 
davriga 
to‗g‘ri 
kelib 
tovarlar 
pulsiz 
bir-biriga 
bevosita
ayirboshlangan. Bunda maxsulot ayriboshlash uchun ishlab chiqarilmagan, lekin 
uni ortiqchasi tasodifiy shaklda ayirboshlangan. Tasodifiy ayirboshlash mehnat 
maxsulotining tovarga aylanganligini ifodalaydi. Ayriboshlash natijasida tovar 
maxsuloti 
o‗ziga teng qiymatli ekvivalent maxsulotga ayriboshlanadi. 
Ayriboshlash jarayonida iste‘molni qondirish birinchi darajali masala, tovarlar 
qiymatini taqqoslash esa ikkinchi darajali masala sifatida qaralgan. Masalan, 1 
bolta = 20 kg don. 
Qiymatning to‘la yoki kengaygan shakli.
Tovar ayriboshlash rivojlanishi 
bilan tasodifiy qiymat shaklidan to‗la yoki kengaytirilgan shakliga o‗tilgan. 
Bunday ayriboshlashda bir tovarga qarama-qarshi faqat bitta tovar emas, balki bir 
nechta tovarlar ishtirok etadi. Masalan, Sudanliklarda

---

10 
10-15 bosh qo‗y 
10 qop tuz
20-30 bosh echki 
2 bosh buqaga ayirboshlangan.
Bunda o‗z qiymatini boshqa tovarga ayirboshlanayotgan tuz nisbiy qiymat 
shaklida, qolganlari, ya‘ni qo‗y, echki va buqa esa qiymatni o‗zida ifoda etuvchi 
material bo‗lib xizmat qiladi va ularning qiymati ekvivalent qiymat shaklida turadi. 
Qiymatning umumiy shakli. 
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan 
ayirboshlanadigan maxsulotlar soni ham ortib boradi va ayirboshlashda murakkab 
holat vujudga keladi. Biror bir tovar sohibi ushbu tovarni o‗zining iste‘moliga 
zarur bo‗lgan boshqa bir tovarga ayirboshlanishi uchun avvalom bor o‗zining 
tovariga ehtiyoji bo‗lgan boshqa bir iste‘molchini topmog‘i kerak bo‗ladi, 
ayirboshlash murakkablashib uning rivojlanishiga to‗sqinlik qiladi.
Asta-sekin tovarlar orasida hamma tovarlarga ayirboshlanaoladigan va 
hamma tovarlar qiymatini o‗zida ifoda eta oladigan maxsus tovar ajralib chiqadi. 
Tovarlar dunyosidan chiqqan maxsus tovar qolgan barcha maxsulotlar uchun 
umumiy ekvivalentga aylanadi. 
Masalan: 
1 qop bug‘doy
10 kg choy 
10 kg qaxva
10 bosh qo‗y 
0.5 tonna temir 
2 unsiya (35.6 gramm) oltin 
Bunda umumiy ekvavalent vazifasini 10 bosh qo‗y bajargan.