ri va vaqti
Ta’lim beruvchi
Ta’lim
oluvchilar
Tayyorgar
lik bosqichi
1. Mavzu bо‘yicha о‘quv materiallarni, ya’ni taqdimot va
tarqatma materiallarni tayyorlash.
2. Talabalarni jonlantirish uchun mavzu doirasida
savollarni, kо‘rgazmali sxemalarni yaratish.
3. Talabalar о‘quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab
chiqish.
4. О‘quv kursini о‘rganishda foydalaniladigan adabiyotlar
rо‘yxatini tartiblashtirish.
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
(10 daqiqa)
1.1. Mavzuning nomini ekranga chiqaradi va mazkur
mavzuni yoritishdan kutilayotgan asosiy natijalar
tо‘g‘risida axborot beradi,(1-ilova).
1.2. Mavzuni yoritish bо‘yicha tuzilgan reja savollari ni
namoyishga uzatadi.(2-ilova).
1.3. Bugun о‘tilishi kutilayotgan dars mashg‘uloti mulo
qot tarzida bо‘lishi ta’kidlanadi. Muloqotni qanday tashkil
qilish tо‘g‘risidagi eslatmani ekranga chiqaradi.(3-ilova).
Tinglaydilar
Kо‘chirib
oladilar.
Tinglaydilar
va muloqot
qoidalari bilan
tanishadilar,
muhokama
qiladilar va
savollarga
javob
beradilar.
2. Asosiy
bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Rower Point dasturi asosida kо‘rgazmali materiallar
bо‘yicha ma’ruza о‘qiydi.
Ma’ruza davomida asosiy tushunchalarni qayd etish
lozimligini uqtiradi. Talabalarning yozib olishlarini
ta’kidlaydi.
2.2.Oqsil
sintezi,tuzilishi,axamiyati
haqida
umumiy
tushuncha berish,(4,4.1,4.2,4.3-ilova). (tegish.slaidlar)
2.3.Aminokislotalar haqida ma’lumot berib slayd lar
orqali namoyish olib boradi.(5,5.1-ilova).
2.4.Genotip,fenotip,xaqida ma’lumot beradi.(7,7.1, 7.2 -
ilova).
2.5.Geterozigota va gomozigota xaqida ma’lumotlar,
tablitsalar beriladi.(8-ilova).
2.6.Talabalar bilimlarini faollashtirish mustaxkam
lash maqsadida quyidagi savollarni beradi:(9-ilova).
-Oqsillarni sintezi, tuzilishi tushunchalarini yoritib
bering?
-Aminokislotalar haqida tushuncha uni ahamiyati
nimadan iborat?
-Genotip va fenotip xaqida, nima bilasiz?
-Geterozigota va gomozigota tushuntirib bering?
Tinglaydilar,
yozadilar.
Talabalar
berilgan
savollarga
javob
beradilar.
MAVZU:
Oqsil sintezi va uni kimyoviy tarkibi.Aminokislota
lar va ularni hossalari. Fenotip va genotip. Geterozigota va
gomozigota.
3. Yakuniy
bosqich
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuni umumlashtiradi va umumiy xulosalar
yasaydi.
Talabalar
diqqatini
mavzuning
asosiy
tomonlariga qaratadi.
3.2. Mustaqil ishlashlari uchun nazoarat savollariga javob
tayyorlab kelish vazifasini beradi.
Tinglaydilar.
Vazifani yozib
oladilar.
1-ilova
2-ilova
3-ilova
4-ilova
Oqsil biosintezi.
20 aminokislotalarga mos keluvchi RNK kodonlari
Kodonlar asosi
birinc
hi
ikki
nc
hi
uchinchi
U
S
A
G
U
U
Fen
Fen
Ley
Ley
S
Ser
Ser
Ser
Ser
РЕЖА:
1. Оқсил синтези ва уни кимёвий таркиби хақида умумий тушунча .
2. Аминокислоталар ва уларни ҳоссалари уни ахамияти.
3. Филогенез хақида умумий тушунча, ва уни ахамияти.
4. Фенотип ва генотип хақида тушунчалар.
5. Генетика фани ирсиятни тушунишдаги роли.
Muloqotga ishtirok etuvchilarga eslatma!
1.Muloqot muammoni yechishga qaratilgan usuldir.
2.Gapirayotganda uzoq sо‘ylama, boshqalar ham о‘z fikrlarini bayon etishlarini
unutma.
3.Hissiyotni jilovlagan holda fikringni shunday jamlab aytki, u murod
nishoniga tegsin.
4.Muxolifatingni sо‘zlarini hurmat bilan tingla.
5.Monosabatingni aniq bergin va fikrlar takrorlanishiga yо‘l qо‘yma!
6.О‘z bilimdonliging, iqtidoring va zakovatingni kо‘rsatish uchun sо‘ylama,
balki munozara mavzusi doirasida sо‘z yuritgin.
7.Fikringni qabul qilishlari va uni ma’qul topishlari uchun kurashgin!
Vizual material
4.1-ilova
4.2-ilova
4.3-ilova
A
Tir
Tir
Nonsens
Nonsens
G
Sis
Sis
Nonsens
Tri
S
U
Ley
Ley
Ley
Ley
S
Pro
Pro
Pro
Pro
A
Gis
Gis
GluMN2
GluMN2
G
Apr
Apr
Apr
Apr
A
U
Iley
Iley
Iley
Met
S
T re
Tre
Tre
Tre
A
AcnNHjj AspMN2
Liz
Liz
G
Ser
Ser
Apr
Apr
G
U
Val
Val
Val
Val
s
Ala
Ala
Ala
Ala
A
Asp
Asp
Glu
Glu
G
Gli
Gli
Gli
Gli
Oqsillar azot tutuvchi makromolekulalardan tashkil topgan biopolimer lardir. Ular
peptid bog‘lari orqali bog‘langan aminokisltalardan tashkil topgan bо‘lib, proteinlao
deyiladi.
Tirik organizmalarning asosiy qismini oqsil egallab, nam vazniga nis batan 25%,
quruq og‘irligining 45-50% ini tashkil qiladi.Oqsillar tarki bida 50-59% uglerod, 6,5-
7,3% vodorod, 15-18 % azot, 21-24% kislorod va 2,5 % gacha oltingugurt tutadi. Ular
tarkibida ba’zan fosfor ham uchraydi.
Oqsillar tarkibida azot miqdori doimiy bо‘lib, о‘rta hisobda 16 % ni tashkil qiladi.
Ayrim oqsillar tarkibida temir, mis, yod, marganets va boshqa elementlar ham
uchraydi.
REJA:
Oqsillar haqida umumiy tushuncha.
Oqsillarning elementar tarkibi
Aminokislotalar va ularning klassifikatsiyasi
Aminokislotalarning fizik va kimyoviy xossalari.
Oqsillarning fizik va kimyoviy xossalari
Oqsillarning funksiyalari
Oqsillar
- yuqori molekulyar murakkab birikmalar bо‘lib,
aminokislotalardan tashkil topgan. Oqsillarning elementar tarkibi uglerod,
vodorod, kislorod, azot hamda oltingugurtdan iborat. Ba’zi oqsillar tarkibida
fosfor, yod, mis marganets ham uchraydi. Tabiatda uchraydigan oqsillar va
boshqa kо‘pchilik oqsillar kolloid holda bо‘ladi. Barcha tirik organizmlarning
tarkibiy qismini oqsillar tashkil etadi. Oqsillar proteinlar deb ham ataladi
(protos - grekcha birlamchi, muhim demakdir).
5-ilova
Aminokislotalar.
Aminokislotalar
tabiatda
yigirmata
tabiiy
xillari
bо‘lib
ular
oqsillarni asosiy monomerlari bо‘lib xisoblanadi.Ularni umumiy formulasi quyidagi
kо‘rinishda bо‘lib:
5.1-ilova
kimyoviy xossasiga kо‘ra ularni barchasi Amfoter bо‘lib ular ham
kislotalik,ham kislotalik xossasini namoyon qiladi.
Ularni organizmlar kerak bо‘lganda о‘zi uchun sintezlab olishlari
mumkinlari,о‘zlari sintezlab ololmaydiganlari bulib uni faqat oziqa
bilan oladi.
Tabiiy xolda xujayralarda ribosomalar oqsil sintezi uchun
aminokislotalarni faqat L- izomerlarini ishlatadilar.Bunday xodisa
biologiyada Xeral tozalik deb aytiladi.Uglevodlarni esa faqat D –
izomerlarini ishlatadi.Aminokislotalar yetishmovchiligidan turli
kasalliklar kelib chiqadi.
Turli nasliy kasalliklar aminokislotalarni almashinuvida
ishtirok etuvchi fermentlarni yetishmasligidan kelib chiqadigan
shakllari kо‘p uchraydi.AyniqsaGalaktozomiya,Sistinuriya,Fenilketo
nuriya,Daltonizm, Pes va boshqa kasalliklari bunga misol bо‘ladi.
6-ilova
Fenotip va genotip.
Fenotip deb xar qanday organizmlardagi tashqi va ichki belgilarni
Aminokislotalar yog‘ kislotalarning hosilasi bо‘lib, ular tarkibida karboksil guruh
(-SOON) hamda (-NH2) amino guruh bor.
Amino guruh hamma vaqt
- uglerod atomidan (glitsindan tashqari) о‘rin oladi,
-
aminokislotalarning umumiy formulasi quyidagicha:
yig‘indisiga aytiladi.Fenotip belgilar tashqi muhit bilan uzviy
ta’sirida о‘zgarishi mumkin.
Aromorfoz.
Aromorfoz- organizmalarning moddalar almashinuviga kо‘ra yangi belgi
va hossalariga kо‘ra irsiy jihatdan murakkabroq yuqoririroq bosqichiga
о‘tish jarayoniga aytiladi. Tashqi muhit nisbiy bо‘lganligi uchun
organizmlar Adaptatsiya,ya’ni moslashishga xarakat qiladilar.
Genotip irsiyatni belgilab beradi. Irsiyat deb organizmlarning
barcha irsiy belgilarni saqlab turishi va nasildan- nasilga о‘tkazish
hodisasiga aytiladi.
О‘zgaruvchanlik deb ota-ona belglarid о‘laroq nasilda Yangi belgi va
xossalar namayon qilinishiga aytiladi.
Masalan ota-onaga о‘xshamagan belgi paydo bо‘lish ota-onasi bо‘yi
baland farzandi bо‘yi past bо‘lishi mumkin.
Har qanday tirk organizim boshqa muhit ostida mavjuddir. Yer
evalyutsiyasida dastlab yerda t
0
rasi nixoyatda yuqori bо‘lgan atmosferadan
tarkibi siz turli gazlar arashmasidan iborat bо‘lgan yerdan asta sekin
sovushi atmosferada O
2
miqdoridagi kо‘payishi yer yuzida
yashovchi
organizmlarning moddalar almashinuviga
tо‘g‘ridan- tо‘g‘ri bog‘liqdir.
Demak tashqi muhitning barcha hususiyat va hossalari evalyutsion
о‘zarishlardan iborat bо‘lgani uchun shu muhitda yashovchi organizmlarni
о‘zgaruvchanligi moslashishi doim davom etgan. Moslasha olmaganlari
asta-sekin qirilib ketgan. Moslashib qolganlari esa evalyutsiya
maydonida nasil qoldirish kо‘payish jarayonlari bilan davom etib
kelmoqda.
Tabiiy tanlanish deb tashqi muhitga moslashib yashab qolishi
moslasha olmaganlarni qirilib ketishiga aytiladi.
7-
ilova
Geterozigota va gomozigota.
Gregoriy Mendel. Chex katolik xristian masxabini pasteri genetika
soxasida organizmalarni belgilarini nasildan-nasilga о‘tish qonunini
ochdi. Uning qonuni faqat Allel genlargagina bо‘ysinib, noallel
genlarga bо‘ysinmaydi.
Allel gen deb,gomologik xromasomalarda qarama-qarshi joylashgan
va organizmni birxil belgilariga javob beradigan genlarga aytiladi.
Noallel genlarga Tomos Morgan qonunlar bо‘ysinadi. Mendel
nasliy belgilarni nasldan-nasillarga о‘tishini 3 ta qonunini ochdi.
Dominanta gen deb diploid xromasoma yig‘indisida organizmlarda
ustun keladigan belgilarga javob beradigan genlarga aytiladi.
Retsessiv gen deb diploid xromasoma yig‘indisida organizmlarda
ustun kelmaydigan genlarga aytiladi.
Geterozigota organizm deb biror organizmni tekshirilayotgan
belgisiga kо‘ra diploid gomologik xromasomalarida allel genlarni
bittasi dominanta bittasi retsessiv gen bо‘lsa,bunday genlarni tashuvchi
organizmlarga geterozigota deb aytiladi.
Gomozigota organizm deb biror organizmni tekshirilayotgan
belgisiga kо‘ra diploid gomologik xromasomalarida allel genlarni
ikkalasi dominanta,yoki ikkalasi retsessiv gen bо‘lsa,bunday genlarni
tashuvchi organizmlarga gomozigota deb aytiladi.
Organizmlarni tekshiriladigan belgilariga kо‘ra nasli toza yoki toza
emasligini bilishi uchun analiz qiluvchi chatishtirish о‘tkaziladi.
Analiz qiluvchi chatishtirish о‘tkazish uchun analiz qilinadigan
organizm bilan ikkinchi chatishtiriladigan organizmni belgilari
retsessiv va urg‘ochi bо‘lishi shart.
Agar birinchi G‘1 avlodlarni barchasi birxil geterozigota bо‘lib chiqsa
unda tekshirilayotgan organizm о‘rganilayotgan belgiga kо‘ra nasli toza deb
aytiladi.
8- ilova
BLITS SAVOL
1.Oqsil nima?
2.Oqsilni sintezi g‘aqida nima bilasiz?
3.Oqsil tarkibini aytib bering?
4.Aminokislotalar qanday tuzilgan?
5.Genotip va fenotipni farqi nima?
6.Geterozigota va gomozigota xaqida ma’lumot bering?
7.Organizmlarning xilma-xil ekologik muhitga moslanishiga
sabab nima?
Dostları ilə paylaş: |