O`zbekistonda ilm fan rivoji Bajardi : Aslonov Ahmadjon

Beruniy mamlakat ravnaqi, el-yurt farovonligini ilm-fan taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. U: «har bir olim o‘z muhokamasida amaliyotga asoslanishi, o‘z tadqiqotida aniq maqsadga ega bo‘lishi, tinimsiz mehnat qilishi, xatolarni qidirib tuzatishi, ilmda haqiqat uchun har xil uydirma, yuzakichilikka qarshi kurash olib borishi zarur»,-deb yozgan edi. Beruniy mamlakatda xalqlar do‘st, inoq, ittifoq bo‘lib yashashi uchun kurashib, insoniyatga qirg‘in keltiruvchi urushlarni qattiq qoralaydi va kishilarni tinchlikka chaqiradi.

• Beruniy mamlakat ravnaqi, el-yurt farovonligini ilm-fan taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. U: «har bir olim o‘z muhokamasida amaliyotga asoslanishi, o‘z tadqiqotida aniq maqsadga ega bo‘lishi, tinimsiz mehnat qilishi, xatolarni qidirib tuzatishi, ilmda haqiqat uchun har xil uydirma, yuzakichilikka qarshi kurash olib borishi zarur»,-deb yozgan edi. Beruniy mamlakatda xalqlar do‘st, inoq, ittifoq bo‘lib yashashi uchun kurashib, insoniyatga qirg‘in keltiruvchi urushlarni qattiq qoralaydi va kishilarni tinchlikka chaqiradi.
• Vatandoshimiz Beruniyning bu g‘oyallari bugunki kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Aksincha, uning juda ko‘p g‘oyalari Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan qo‘llab-quvvatlanib, ular yurtboshimizning nutqlari va maqolalarida, ilmiy risolalarida yanada rivojlantrilmoqda, hamda ular O‘zbekistonning o‘ziga xos va o‘ziga mos mustaqil taraqqiyot yo‘lidan rivojlanib borishda xizmat qilmoqda. Bugungi kunda Beruniyning ona Vatani-mustaqil O‘zbekistonda uning ijodiga juda katta e’tibor berilib, uni har tomonlama chuqur o‘rganilmoqda.

• www.arxiv.uz

• Yaqin-yaqingacha uning to’rt nusxasi bor deb hisoblanib kelinar edi. Ana shu to’rt nusxadan uchtasi Buyuk Britaniya mo’zeyida 7528, 23429 va 2524 raqamlari hamda Berlin kutubxonasida 1051 raqami ostida saqlanadi. Amriqolik olim K. Bosvort asrimizning 60-yillarida ushbu asarning yana olti nusxasini Turkiya kutubxonalarida borligini aniqladi. Barcha olti nusxa Istambul shahridagi kutubxonalardadir.
•  
• Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bu asari O’rta asarlardagi fanlar rivojlanishi tarixiga oid kamyob manba sifatida ko’pgina olimlarning diqqat-e’tiborini o’ziga jalb etdi. Birinchi bo’lib bu manbani o’rgangan va 1895 yilda nashr qilgan olim — gollandiyalik sharqshunos Van Flotendir. Shuningdek, I. Yu. Krachkovskiy, V. V. Bartold, K. Brokelman, E. Videman, G. Sarton, M. M. Xayrullaev, U. I. Karimov, G. P. Matvievskaya, H. Hasanov, A. Sharipovlar ham asarning turli tomonlarini tadqiq qilganlar.

• www.arxiv.uz

• «Mafotih al-ulum» o’ziga xos qomusiy asar bo’lib, o’sha davrdagi deyarli hamma asosiy fan sohalarini o’z ichiga qamrab olgan. Mual-lif O’rta asrlardagi har bir ilm mazmunini sharhlash yo’li orqali tushuntirib beradi. Olim ilmlarni ikkiga bo’lib, ularga «arab — shar’iy» va «arab bo’lmagan»larga ajratadi Bu hol olim o’z davrining namoyandalari singari ilmlar tasnifida ularni ikki qismga bo’lish an’anasiga sodiq qolganligini ko’rsatadi. Uning birinchi an’anaviy «arab» ilmlari qismi o’n bir bobdan iborat fiqh, etti bobdan iborat kalom, o’n ikki bobdan iborat grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish, besh bobdan iborat she’r va aro’z hamda to’qqiz bobdan iborat tarixdan tashkil topgandir. Ikkinchi qismiga esa «arab bo’lmagan» quyidagi ilmlar kiritilgan: ular — uch bobdan iborat falsafa, to’qqiz bobdan iborat mantiq, sakkiz bobdan iborat tib, besh bobdan iborat arifmetika, to’rt bobdan iborat handasa, shuningdek, to’rt bobdan iborat ilm an-nujum, uch bobdan iborat musiqa, ikki bobdan iborat mexanika va uch bobdan iborat kimyodir.

• www.arxiv.uz

• Shunday qilib, asar ikki qismdan iborat bo’lib, unda o’n besh ilm to’qson uch bobda bayon etilgan. Abu Abdulloh al-Xorazmiy ilmlar tasnifining shakli quyidagicha:

• Shariat va u bilan bog’liq «arab» ilmlari:
• 1. Fiqh, ya’ni musulmon huquqshunosligi. 2. Kalom, ya’ni din asoslari. 3. Grammatika. 4. Ish yurgizish. 5. She’riyat va aro’z. 6. Tarix.
• «Arab bo’lmagan» ilmlar (yunon va boshqa xalqlar): 1. Nazariy falsafa: a) tabiiy ilmlar — tibbiyot (tib, samoviy hodisalar — meteorologiya, mineralogiya, alkimiyo, mexanika) — quyi; b) riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) — o’rtanchi; v) ilohiy, ya’ni metafizika — oliy ilm; g) mantiq.

• www.arxiv.uz